فرە لیستى ، کورد پەرتەوازە وعەرەبى ئێراقى یەک دەخات:
نەوزاد عەبدوڵلا هیتۆتى*
گومانى تیدا نیە کە فرە لیستى بو بەشدارى کردن لە پروسەى هەڵبژاردنەکاندا دیاردەیەکى دیموکراسى و تەندورست و پیویستە بو زیاتر گروتێندانى پروسەى هەلبژاردن و درست بونى ململانێکى دیموکراسیانە لە نیوان قەوارە سیاسیەکاندا. لە لایەکى دیکەوە دەرخەرى بونى تێروانین و بوچون ودیدگاى لیک جیاوازى پارت و لایەنە سیاسیەکانە سەبارەت چونیەتى بەریوەبردنى دەسەلات و زیاتر خزمەت کردنى هاولاتیان، نەهیشتنى کەموکوریەکان، لەریگەى ئەو میکانیزمە نویانەى دەگرنەبەر. بە هەمان ئاراستەش هیماى زیارتر قولبونەوەى پروسەى دیموکراسى و رەگداگوتانیەتى لە کومەلگادا. لە هەلبژاردنەکانى 25 تەموزدا هەریمى کوردستان ئەم فرە لیستى و ململانى سیاسیە بە خویەوە بینى. کە ئەم پروسە دیموکراسیە سەنگ و قورسایى کورد لەسەر ئاستى ناوچەیى و نێودەلەتى بەهیزترکرد ، و بوە هوى ئەوەى بەچاوى ریزەوە بروانە پروسەى دیموکراسى هەرێمى کوردستان. بەلام ئەوەى گرنگە دەبێ فرە لیستى لە خزمەتى بەرژەوەندى بالاکانى گەلى کوردستاندابى نەک بە پیچەوانەو،بەرژەوەندى نەتەوەیى بکریتە قوربانى فرە لیستى و ئەجەنداى جیاوازى هیزە سیاسیەکان. بەو مانایەى کە راستە تیروانین وبوچونى جیاواز لە نیوان هیزە سیاسیەکاندا شتەکى سروشتیە بەلام ئەمە ناگەیەنى کە دەبى لە سەر هەمو بابەت ومەسەلەکان تیروانینى لیک جودایان هەبێ . هەر هیچ نەبى پیویستە کومەلیک پرنسیب و بنەما هیلى سور هەبن کە هەمو هیزو پارت وقەوارە سیاسیەکان لە سەرى کوک و هاودەنگ بن .کە ئەویش پاراستنى بەژەوەندى نەتەوەیى و کیانى هەریمى کوردستان و ئاسایشى نەتەوەیی هەریمى کوردسانە.ئالیرەدا بونى جیاوازى دیاردەیەکى ناسروشتى وگوماناوى و مەترسى دار و هەست نەکردن بە بەرپرسیارەتى نەتەوەییە. جا لەم چوارچَیوەیەدا ئەگەر بینە مەسەلەى هەلبژاردنەکانى ئێراق و بپرسین ئایا ئەو فرە لیستیەى لەسەر ئاستى بەشى عەرەبى ئێراق بەدیدەکریت ئەوەندەى سود بە بەرژوەندیەکانى عەرەبى دەگەینێ ، بەهەمان ئاراستەش ئەو فرە لیستیە لە سەر ئاستى کوردستان لە بەرژوەندى گەلى کردستاندایە؟ بێ گومان ئەم فرە لیستیە لەسەر ئاستى بەشى عرەبى ئێراق و کوردستان ریک دو ڤەڕیژ و دەرئەنجامى پیچەوانەى یەکترى هەیە . لەسەر ئاستى ئێراق زوربەى هێزەکانى عەرەبی جەخت لەسەر ئەوە دەکەن کە یەک لیستى لە نیوان شیعەکان لە لایەک و سونەکان لەلایەکى دیکەوە دەبیتە هوى قوڵکردنەوەى ناکوکییە تایفیەکان. و زیان بە بەرژەوەندى نەتەوەى عەرەب لە ئێراقدا دە گەیەنى.و ریگە بو هێزە ناوخویى و دەرەکییەکان خوش دەکات سود لەم ململانییە دەبینن و بو بەرژەوەندى خویان بقوزنەوە.کە هەموى ئەمانەش پێگەى عرەبى ئێراقى لاواز دەکەت. هەر بویەش ئەگەر سەیرى وتارى هیزە سیاسیەکانى عەرەبى بکەین چ شیعە و چ سونە هەر هەمویان پیداگرى لە سەر پاراستن و دەستەبەر کردنى بەرژەوەندى نەتەوەیى عەرەبى، نەهیشتنى بەش بەشى تایفى دەکەن وپیان وایە ئەمەش لە چوارچێوە دور کەوتنەوە لە یەک لیستى و بەشدارى کردن بە فرە لیستى گرنتى دەکریت.بویە واى دەبینن فرە لیستى بەرژەوەندییان دەپاریزى چونکە دەبیتە هوى:
1- دورکەتنەوە لە ناکوکى و ململانى تایفیەکان لە نیوان شیعە و سونەدا
2- بەرز بونەوەى ئینتماى نەتەوەیى عەرەبى ئێراقى لە سەر حسابى ئینتماى تایفى
3- دەست وەردانى هیزە ناوخویى دەرەکیەکان لە کاروبارى عەرەبەکان کەمتر و سنوردارتر دەکات
4- دەتوانن بەگوتاریکى عروبى بە هیزەوە روبەروى هێزە ناعرەبەکان ببنەوە
5- ئێراق لە مەترسى دابەش بون بەهوى سەرهەلدانى ناکوکیەکانى نیوان شیعە و سونە رزگار دەکات. کە ئەمەیان بەگەورەترین هەرەشە دەزانن لەسەر ئایندەى نیشتمانى عەرب
6- ریگە لەبەردەم عەرەبى ئێراقى بە شیعە و سونەوە خوش دەکات بوچونە ناو هاوپیمانى نوى و پیکهینانى زورینەى سیاسى کە بەم هویەوە دەکریت بەبى لایەنەکانى تر یاخود پیدانى رولێکى پەراویزى پیان، حکۆمەت پیک بهینن.بەشیوەیەکى گشتى زۆربەى هێز و قەوارەسیاسیەکانى عەرەبى بەتایبەت ئەوانە هزرى عروبى لەسەریاندا زالە دلخوشن لەو فرە لیستیەى کە هەیە و پیان وایە ئەمە بە پلەى یەکەم لە بەرژەوەندى نەتەوەییاندایە. بەلام بە پیچەانەوە ئەگەر بینە سەر بارودۆخى کوردستان بپرسین بەرژەوندى کورد لە چیدایە؟ئایا فرە لیستى یاخود یەک لیستى دەتونرى زیاتر بەرژەوەندییە نەتەوەییەکانى کورد بپاریزى، و پێگەو سەنگى کورد لە هاوکیشە سیاسەکاندا بەهیزتر بکات؟گومانى تیدا نییە کە فرە لیستى لە بەغدا زیان بەکورد و بەرژەوەندییە نەتەوەییەکانى کورد دەگەینێ. کەمتر لایەنى کوردى دەتوانرى لە روانگەیەکى بەهیزەوە روبەروى پێلانەکان ببیتەوە. لەم چوارچیوەیەدا دەکریت بلین لە چەند روویەوکەوە فرە لیستى زیان لە پێگە و نفوز و بەرژەوەندى کورد دەدەت لەوانە:
1-فرە لیستى دەبیتە هوى ئەوەى لایەنە کوردستانیەکان لە ریزبەندى هێزە سیاسیەکان بکەنە دواوە. دابەزن بو پلەى چوارەم و پنجەم. ئەمەش چ لە روى سیاسى و چ لەروى مەعنەوییەوە زیان بە پیگەو نفوزى کورد دەکەینێ.
2-فرە لیستى دەرفەت و دەلیڤەیەکى باش دەخاتە بەردەم پیکهاتەى عەرەبى سونی بو ئەوەى لە روى دەنگەوە لە پێش کورد بکەون . کە ئەگەرەکى زور هەیە ئەم هێزانەش بەرەى تەوافق یاخود هاوپیمانى ( ایاد عەلاوى-سالح مگلق)بێ ، بێ گومان ئەوکاتەش ئەگەرى مسوگر کردنى پوستى سەروک کومارى زیاتر لە بەرژوەندى عەرەبە سونەکاندا دبێ ئەمە لە کاتیکدایە کە لەم دەورەیەدا کورد زور پیوستى بە پوستى سەروک کومار هەیە.
3- بونى لیستى جیاوازى کوردى لە سەر ئاستى ئێراق دەکریت دوو خویندنەوەى بوى بکریت یەکەم :نەبونى تیروانین و بوچون و سترتیژى یەکگرتو و هاوبەشە سەبارەت پرس و مەسەلە نەتەوەییەکان دووەم: بونى ململانى پیشبرکییە لە سەر دەسەلاتەکانى بەغدا. لە هەردو حالەتدا لایەنى عەرەبی سود لەو ناکۆکیانە دەبینى. ئەویش بە درز خستنە ناو رێزەکانى کورد لە ریگەى بەکارهینانى سیاسەتى ( پەرتکەو زالبە) و پشگیرى کردنى لایەنى لاواز و پێدانى پێگەو ئیمتیازى زور لە سەر حسابى لەیەنى بەهێز. هەموى ئەمانەش لە پیناوى هینانەدى ئامانجەکى دیارى کراو کە ئەویش لە کوتایدا لاوازکردنەوەى هەردو لا و دواتریش سەپاندى مەرجەکانى خویانە بەسەریاندا. میژوى کورد پرە لەم گەمە سیاسیانە کە داگیرکەرەکانى کوردستان دژى کورد بەکاریان هیناوە.
4- بونى لیستى جیاواز لە بەغدا دەرفەتیک دەدەتە هێزە عرەبەکان بەتایبەت ئەوانى بانگەشەى فەرمانرەوایى زورینە دەکان ،کە بتوانن بە ئاسانى کورد پەراویز بکەن ،یاخود گرنگیەکى ئەوتوى پى نەدریت. ئەمەش کورد لە ناوەندە گرنگەکانى درست کردنى بریارى سیاسى دور دەخاتەوە بەمەش زیان بە کورد پیگەکەى دەگەینێ.
5 – ئیستاش لەگەلدابیت کورد لە قوناغى خەباتى نەتەوەییدایە، بەشیکى زورى ئەو پرسانەى پەیوەندیان بە چارەنوسى نەتەوەى کوردەوە هەیە، لەوانە مەسەلەى کەرکوک ناوچە دابراوەکان، مەسەلەى پێشمەرگە ، پرسى نەت وغار دەیان کیشەى تر کە تا ئیسا لە گەل بەغدا یەکلا نەبونەتەوە. ئەمە لەکاتیکدایە هێرش و پرو پاگەندێکى زور لە سەر ئاستى بەشى عەربی ئێراق و هەریمى دژى کورد ومافە نەتەوەییەکانى دەستیپکردووە. بیجگە لەوەى کە لە ناوچە ناکوکەکان پیلانى گەورە دژى کورد لە ئارادان .بى َکومان لە بارودوخێکى وەهادا بونى کوتلەو لیستى جیاواز لە بەغدا و نەوبونى هەلویستەکى یەکگرتو دەبیتە هوى ئەوەى کورد نەتوانى لە رەوانگەیەکى بە هیزەوە روبەرى ئەم هەمو پیلانانە ببیتەوە.
بە شیوەیەکى گشتى هاوکیشە ساسیەکانى ئیستاى ئێراق تارادەیەکى زور لە گوراندان تا دیت هێزە عەربەکان پیگەو نفوزى خویان زیاتر قایم دەکەن. و ئاراستەیەکى شوفینى بە هیز لە لە ناو عرەبەکان سەرى هەلداوە بو دژایەتى کردنى کورد. تەنانە لیکنزیک بونێک لە نیوان عرەبى شیعە و سەنە هاتوتە ئاراوە سەبارەت چونیەتى پراویز خستنى کورد و کەمکردنەوەى مافە نەتەوییەکانى، دەولەتانى هەریمى و عرەبیش پیشوازى لەم ئاراستەیە دەکەن. بویە هەموى ئەم پیشهات وپەرەسەندنە سیاسیانە واى دەخوازى کورد لە قوناغەدا بە گوتار و هەلویست و ستراتیژێکى یەگرتوى بەهیز لە بەغدا وجودى هەبێ. ئەمەش لە چوارچیوەى لیستێکى یەکگرتودا گرنتى دەکریت.*مامۆستا لە کۆلیژى یاساو رامیارى/بەشى رامیارى
