بهیهكدادانی كولتووره جوایهزهكان له ڕۆمانی بهفردا.
غهمگین بۆڵی-ههولێر
سهرهتایهك بۆتیۆری ڕۆمانی هاوچهرخ:
لهدیدگای هیگڵهوه ڕۆمانی هاوچهرخ لهكۆتایی سهدهی ههژده و سهرهتایی سهدهی نۆزدهوه دهستی پێكردووه ,وهلێ لهسهدهی نۆزده زیاتر بوونی خۆی لهنێوهندی ئهدهبیاتدا سهلماندووه, داهێنانهكانی گێرانهوه لهڕۆماندا زیاتر له دهرئهنجامی زیاد پێوهنانهوه بووه “ئهمه له ڕۆمانی كۆندا” , وهلێ ئهم گێڕانهوهش بهند بووه بهو كارو كردهیهی كهوا ڕووی داوه , دهشێ بهدهرئهنجامی ڕووداو گهلهكانیش ناوزهندی بكهین ,ههرچهنده جوایهزیش ههیه له نێوان ئهوهی كهوا ڕوویداوه و ئهوهی كه چیرۆكخوان دهیهوێت بیگهیهنێته گوێگر “كهسی وهرگر” ,ههربۆیه ده ستهوا ژهكان دهمانبهنهوه بۆبهردهم ئهو پرسیارهی كهوا ڕۆمان چییه؟, چۆن ڕۆمان هاته بوون؟, سهرهتاكانی سهرههڵدانی ڕۆمان چۆن بووه؟, ئهمانهو چهندین پرسیارگهلی تر عهوداڵی ئهوهن كهوا ههمیشه ڕاڤه له دهلاقهی لیبراڵیهتهوه بكرێت ,كهوا تیۆری ڕۆمان ڕاڤهگهلی جودا وازی گهرهكه.ڕۆمان بوونی له ناوهوهی ههموو مرۆڤێكدا ههیه,كه سروشتێكی تایبهت به مرۆڤبوونهوه به یهكهوهیان دهلكێنێت , ڕۆمان له دهرهوهی ئهم سروشتهشهوه بوونی ههیه, دهشێ له م دیدهوه وهها بڕوانین كهوا ڕۆمان له گهڵ پتهو بوونی پهیوهندییه مرۆڤدۆستییهكان و پهیوهندییه ژیاندۆستییهكان سهری ههڵداوه,ههربۆیهش رۆمان له دوێنێ و ئهمڕۆدا خۆی ده دۆزێتهوه ,دهلوێت له شرۆڤه كردنی تیۆری ڕۆماندا وهها ههڵوهسته بكهین ,كه ڕۆمان ئهو ژانهره فره ڕهههندهیه كه خهیاڵگهریی و گهڕانهوه بۆخودو سهفهره پۆخڵهوا تچییهكان وبهیهككهوتنی دهنگ و ڕووداوگهل له نێوییدا بوونیان ههیه,كه ئهویش خۆی بهسهر ئهقڵی خوێنهرگهلی ئهمرۆدا سهپاندووه, ڕا گهلیِك ههن كه گوایه: ڕۆمان له ههموو تیۆرهكانی تری ئهدهبی تێپهڕاندووه,ئهگهرچی شیعر سهربههان بنچینهی رۆمانهوهیه,وهلێ بۆ پشت رٍاستكردنهوهی ڕاكانییان نموونهی ئهوه دههێننهوه كه زۆر بهی ئهو نووسهرانهی كهوا خهڵاتی گهورهی ئهدهبیاتی نۆبڵ بهدهست دههێنن لهڕگهی ڕۆمانهوهیه.ههربۆیه ڕۆماننووسی چاپوك و جوانبین بۆ ڕۆمانێكی هاو چهرخ ڕووی جیهانێكی ترو لهدید گایهكی هونهری تازهترهوه ,ستایلێكی سهرهنج ڕاكێش بهرههم دههێنێت.
ئۆرهان پاموك لهگێرانهوهی ڕۆمانی (بهفر)دا
ههڵگری خهڵاتی مهزنی نۆبڵی ئهدهبیاتی جیهانی ساڵی(2006) ڕۆمانی بهفر ی ڕۆماننووسی تورك ئۆرهان پاموك ,كه نووسهر بهو پهری وردبینییهوه لهبارهی ڕهههندگهلێكی ئاڵۆزكاو ورووژاوه, سهرهرای ئهوچهمكانهی كردوونیهتی به كۆڵهكهی ڕۆمانهكه ,چهمكگهرێكی ههستیار و پڕهێنی بهو پهڕی جوانبینییهوه باسییان لێوه كراوه, وهك چۆن ڕاو كهر سهرهتا خۆی لهنیشانهكردنهكهی بهرامبهر به نێچیرهكهی دڵنیا دهكاتهوه ئهو سا دهتوانێت ئهنجامێكی باشی ههبێت ,ئۆرهان پاموكیش لهم ڕۆمانهیدا سهرهتا له كێشهو ململانێیهكان و چهمكه ههستیارهكان و بارهكانی دهرهوهی ویستهكان و ناوهوه ورد بۆتهوه وسهیری تهواوی ململانیًیهكهی كردووه,ئهو سا كار بۆ كرۆكهكهی كراوه,ههربۆیه له ڕووبهری ڕۆمانهكهدا مهخلوقێكی شهرانگێز وململانێیهكی ئاڵۆز بهدی دهكرێت ,وهلێ ئهمانه ههموو ی به زمانێكی هێمن وبێگهرد نووسراونهتهوه.ئهگهرچی ئۆرهان پاموك تهنیا لهو دیوی كێشه كولتوورییهكان و ململانێیه سیاسییهكان و گروپه ئیسلامییهكان ههقیقهتێكی جوان دهنووسێتهوه , وهلێ وهك چۆن (كافكا) كاره داهێنهره ئهدهبییهكانی تۆمهتی ئایدهلۆژیای زایۆنیزمی خرایه پاڵ , تهنیا لهبهر ئهوهی كافكا سهر به ئاینی جوولهكه بوو, ئۆرهان پاموكیش لهلایهن ڕژێمی توركیاوه بۆ قێزه ن كردنی ناو و بهرههمهكانی به شێوازگهلی جوایهز دهیان ویست لكهداری بكهن ,ئاخر نووسهری ڕاستهقینه باكی بهوهنییه كهوا بهر بهستی ههیه , چۆك دا نادات بۆ هیچ سیستهم و دهسهلات و حیزبێكهوه , ههر بۆیه وهرگرتنی خهڵاتی نۆبڵ پهیامێكی مهزن بوو بۆ نهیارانی پاموك. كافكاش بهرله مردنی ئهڵمانییهكان و دهو ڵه ته ڕۆژ ئاواییهكان دركییان به بلیمهتی ئهو كهڵه نووسهره نهكردبوو, له دوایی مردنی شاكارهكانی كهوتنه بهر تیشكی ڕهخنهو توێژینهوه. زۆر مومكینه ڕۆمانی بهفر شرۆڤهگهلێكی جوایهزله زۆر ڕهههندهوه له خۆدهگر ێت ,ههر بۆیه منیش به پێی خوێندنهوه م ودیدگام به ڕووی رشۆمانهكهوه ههوڵدهدهم لهبارهی پرسكهلێكییانهوه بدوێم.چیرۆكی ڕۆمانهكه لهو كاتهوه دهست پێدهكات ,كاتێك (كا)ی ڕۆژنامهنووس و شاعیر دوایی تێپهرینی دوازده ساڵ ژیان بهسهر بردن له لهتاراوگهی شاری (فرانكفۆرت)ی وڵاتی (ئهڵمانیا) بۆ وڵاتهكهی خۆی دهگهڕێتهوه,دوایی پشویهكی چهند رۆژه ,لهلایهن رۆژنامهیهكی ئهو شارهوه پێشنیار دهكرێت بۆ ئهنجامدانی كارێكی رۆژنامهگهریی لهبارهی خۆكوشتنی كچان وژنان و ههڵبژاردنهكانی شارهوانی شاری (قارس)ی وێران و ههژار ,كه ههموولایهك پێشبینی ئهوه دهكهن ئیسلامییهكان تێیدا سهركهوتن به دهست بهێنن,لهدهرئهنجامی هامووشۆكردنی (كا)له گهڵ بنه ماڵهی كچان و ژنانی خۆكوشتوودا ,دهكهوێته نێو تهنگهژهی سیاسهتهوه,كهچی (كا)ی رۆژنامهنووس و شاعیر به خهیاڵی ئهوه رووی له شاری قارس كردووه ,كه یهكهم ئهڤینی سهردهمی زانكۆی بدۆزێتهوه , كهلهپێناویدا وێڵ دهبێت و بهدهم لێكدانهوه و هۆنینهوهی شیعرهكانی تروسكایی جوانتر له ئاسۆكانی ئایندهی بهدی دهكات , لێرهوه بۆمان ڕاڤه دهبێت : كهوا ئهدهب لهكایهكانی تری ژیانیشدا , وهك بهفر سپی و هێمن و بێگهرده , بهفریش وهك تهوهرێكی سهرهكی پانتایی ڕۆمانهكهی داگیر كردووه و بۆته بڕبڕهی پشتی ڕۆمانهكه , خوێنهر ی ژیر له قوڵبوونهوهی ڕۆمانی بهفردا ههست بهوه دهكات ,كهوا بهفر چهشنی شیعره و شیعریش ههروهك بهفر نهرم و نیانهو بهرائهتی لێده چۆڕێت.
ڕێگه گیران به هۆی زۆری بارینی بهفرهوه ,مهوداكانی ڕۆمانهكهی درێژتر كردۆتهوه,نووسهر زیرهكانه سودی له مهوداكان وهرگرتووهو توانا كانی كاره ئهكتهرهكانی له نێویاندا نهخش كردووه, پاموك بۆ ورد كردنهوهی چیرۆكهكانی نێو رۆمانهكهی , پێویستی به وزهیهكی زۆر ههبووه , تا به قوڵی ئاوێتهی ورده كارییهكانی به یهكدادانی گهلهكان ببێت و له ڕهههند گهلی جودا وازهوه كۆده نهێنییهكانی رۆمانهكهی حهشار داوه , ههر بۆیه لهم دیدگایهیهوه لوتكهی تهكنیككاریی ڕۆمانهكه به ڕوونی ههست پێدهكرێت ,مومكینه تهكنیك به بهفر تهنیا به هانهیهك نهبێت,بهڵكو بهریهككهوتنی كوكتووره جیاوازهكاننی نێوان دهوڵهت ونهتهوهو شار و مرۆڤه ,كهئهم جیاوازبوونی كولتوورییه وههڵوهسته لهسهر كردنی هێندهی تر ڕوانیینهكانی پرشنداركردووه و فره شهنگی به جوانییهكانی ڕۆمانهكه بهخشیوه,لهگهڵ ئهوهشدا خهفهتی گهڕانهوه بۆ خودبوون وترسی تاڵاوی تاراوگه و سهفهرلهنێوان ههردووك شاری فرانكفۆرت و ئهستهنبۆڵدا بههاوبهشی لهگهڵ یاخیبووه كوردییهكان و ڕووداو گهله كۆنهكانی ئهرمهنی و گروپه ئیسلامییهكان وپارته سیاسییهكان دهبنه كۆدی بهفر.ههر بۆیه بۆكردنهوهی كۆدهكانی ئهو ململانێیه ئاڵۆزه ئۆرهان پاموك لای وایه” كۆچ ههڵهاتن نییه له دهست زۆردارهكانی نیشتمان ,بگره ڕێگهیهكیشه بۆ تێگهیشتن به قوڵایی ڕۆمان” ,ههربۆ جوانیناسی ئهم ڕهههندهییهوه كۆچ و گهڕانی (كا) ههم بۆدۆزینهوهی خودبوونییهتی و ههمیش بۆ نێزیكبوونهوهی ڕۆحیهتی به ئهدهب و عهشق و بهرائهت. ههرچهنده له دهستپێكی چیرۆكهكهدا , تا نیوهی یهكهمی لهزهت (چێژی دهق)كهمتر بوونی ههیه , دهشێت لهنیوهی یهكهم بهولاوه قوڵبوونهوهی (كا) بۆنێو پرۆسهی عاشقبوون و شهیداگهریی به (ئیپهك ) بێت, چێژی چیرۆكهكه زیاتر دهكات , ههرغهشقی ئیپهكیشه دهبێتهبهربهستێك بۆ كێشه كۆمهلایهتی و كولتوورییهكان و ململانێیه سیاسی و دینییهكان ,ئهوه عهشقه وا له (كا) دهكات زیاتر رهگی خۆراگری له رۆحی ڕۆبچێت و زیاتر دڵی به ژیانهوه بێت, ههموو ئهوانهی به رۆح عاشق دهبن ,حهز دهكهن له پێناوی عاشقبوونییان زیاتر بژین ,ههرلهم دیدگایهشهوه (كا)لهپێناوی ئیپهكی خۆشهویستیدا بێ ئهندازه قوربانی دهدات, لهگهڵ تهواوی وردبوونهوهكانی لهجوانی و شهنگی ئیپهك و شاری قارسی ههژارو وێراندا ,حهسرهت لهپێنوو س و پهنجهكانیهوه فیچقه دهكات , عهشق و شیعر و حهسرهت ئاوێتهی لێكدانهوهی فانتازیا و ههڵچوونه بهردهوامهكانی نۆستالیژیای دهبێت ,(كا)ی حهسرهتبار ی ئیپهك وتێنووی سێكس ,له خهیاڵێكی شیریندا , خهونێكی تاڵ دهیباتهوه,جووتبوونی (كا)لهگهڵ ئیپهك ئومێدی زیاتر به (كا) دهبهخشێت ,ئهم ئومێدبهخشییهش ههنگاوهكانی خوێنهر به سهر پلیكانهكانی بینای ڕۆمانهكهدا خێراتر دهكات, ئۆرها ن پاموك ئهگهرچی لهنێوبهفردا كێشهكانی ئاڵۆزكاون ,وهلێ لهبارهی خۆشبهختی (كا)ی شاعیرهوه “كهخۆیهتی” دهڵێت((شاعیرانی ڕاستهقینه لهژیاندا تهنیا له ساتهكانی ئیلهام بۆهاتندا دهتوانن بهختهوهربن)),ههروهك ئاماژهمان بۆی كرد له رۆمانی بهفردا خوێنهر ی هۆشیار ههست بهوه دهكات كه بهفر چهشنی شیعره و شیعریش ههروهك بهفر نهرم و نیانه, (كا)خۆی وشیعر و یاده وهرییهكانی ئیپهك و خهم دهگهڕێتهوه تاراوگهی فرانكفۆرت ,دوور له ئیپهك خهو له چاوی عهرام دهبێت و كۆتایی چیرۆكه كه جوایهز دهكهوێتهوه”بهپێی ههنگاونانی خوێنهر به سهر پلیكانهكانی بینای رۆمانهكه),تراژیدیای كۆتایی چیرۆكهكانی بهفروبێ ئۆقرهیی (كا)و خواردنهوهی مهی تا ئهو پهڕی مهستی و قووتدانی حهپی خهو و حهسرهتی ئیپهكی خۆشهویستی ,كۆتایی به چیرۆكی بهفر و(كا) دههێنن.
كولتووری لاسایی و لێكچوونی چیرۆكهكان.
كولتوورله ڕۆمانی بهفردا بوونی ههیه,كولتوورێكی ناتهندروست,كه كولتووری توركییه,كهئهوهندهی عهوداڵی لاسایی كولتووری ئهوروپایی لاگهرهكه , مومكین نییه ئهوهنده له كولتووری خۆیاندا جوانیناسی و جوانكاری تێدا بكهن, دیاره كولتووری لاسایی و ئهدهبی لێكچوو,یان كولتووری تهپیو و ئهدهبی لهو چوو”دهكرێت بێژین ئهدهبی لێچوویش” لهنێوان نهتهوهكاندا بهئاشكرا بوونیان ههیه,بهدرێژایی مێژوو كولتوورهكان كاریگهرییان به سهریهكترهوه ههبووهوههیه,ڕۆمانی (چارهنووس)ی نووسهری ناودار (ڤۆلتێر) ئهگهرچی شاكارێكی مهزنه و ئهستێرهیهكی پرشنگداره بهئاسمانی ئهدهبیاتی فهرهنسییهوه دهدرهوشێتهوه , وهلێ كاریگهریی تهواوی چیرۆكی (یوسف و زولهیخا) ی بهسهرهوهیه ,ئهم لێچوونهش ههم له ڕووی چاپوكی كارهئهكتهره سهرهكهكیانهوهیه ,كه وێڵبوون و ئاوارهیی و بلیمهتی و قسهنهستهقهكانی ههردوو كاره ئهكتهره سهرهكییهكان بۆته خاڵی هاوبهشی لێچوون ,واته(لێچوو) و (لهوچوو) سهودارهرن. دیاره ئهدهبیاتی كوردیش لهمه بهدهرنییه ,ئهوهته (سهفهرنامه)ی (هیوا قادر) كه باڵاترین بهرههمیهتی له زۆر لایهنهوه بهتهواوی لهژێر كاریگهریی ڕۆمانی (بهیادی سۆزانیه غهمبارهكانم)ی ڕۆماننووسی بهناوبانگ (گابرێل گارسیا ماركیز) و ڕۆمانی (نانی رووت) ی (محهمهد شوكری)یه,له ئهدهبیاتی تهواوی نهتهوه جوایهزهكاندا رووی لێكچواندن ههیه, وهلێ گرینگ ئهوهیه نووسهری جوانبین و جواننووس لهژێر كاریگهریی لێكچواندندا لهو چووه كهی , له لێچووهكه تێبپهرێنێت , یخود بتوانێت بههۆی جوانیناسییهوه بیكاته بهرههمێكی نایات و دهقێكی شیاو, سهفهرنامه بۆیه پڕ چێژه , چۆن نووسهر له ژێركاریگهریشهوه توانیویهتی خۆیی و یادهوهرییهكانی له جوانیناسی ههنووكهیدا بدۆزێتهوه .ڕهههندێكی تری لێكچوون له ئهدهبدا ههیه ,كه ئهویش ئهوهیه :نووسهر بۆچوون و دهستهواژه كۆنهكانی دووباره بكاتهوه ,بهمانایهكی تر ههوری كۆن به ئاوێكی تازه بشێلێتهوه ,كهئهم دیاردهیه له ئهدهبیاتی كورییدا به (خۆجووینهوه) ناو زهند كراوه, كه ئهویش پهتایهكی تری لێچووندنه, نووسهری مهزن (ماكسیم گۆركی ) ئهگهرچیش بهرای زۆرێك لهڕهخنه گران و توێژینهوانی ئهدهبی , بهرههمهكانی كاریگهرییان بهسهر یهكهوه ههیه ,وێنه و رووگهلهكانی نێو چیرۆك و رۆمانهكانی خۆیان دهجوونهوه وله بهرههمه تازهكانیدا كاوێژدهكهنهوه , وهلێ چونكه گۆركی وێنهو رووداوگهله تازهكان لههی سهرهتاكانی تێدهپهڕێنێت ,ههمیشه بهرههمهكانی جێگای مشت و مڕن ,كه دواجار بهنهمریش دهیان هێڵێتهوه.
ڕهخنهو رۆمانهكانی تری ئۆرهان پاموك و دهر ئهنجام.
من وهك خوێنهرێك ,دڵخۆشم بهوهی كهوا وهرگێرێكی تری بهتوانای بواری ئهدهبیات ,بهكاره جوانهكانی خۆی خزانده ناوهندی ئهدهبیاتی كوردییهوه , دیاره بۆمن كه هیچ زمانێكی تر نازانم ,كه ئهمهش پهتای خوێنهر و نووسهری دوایی نهوهتهكانه,ههربۆیهش پرۆسهی وهرگێراندنی سهركهوتووجێگای فهخره, (بهكر شوانی) وهرگێرێكی به سهلیقه و به توانایه ,زمانی بهكوردی كردنهكهشی جوانه,پێم وایه ئهم وهرگێره له دا هاتوودا دهبێته وهرگێرێكی گهوره,دیاره ئهمه مانای ئهوهنییه كهوا بهرههمێكی كامڵه,من پێم وایه له ژیاندا هیچ شتێك بوونی نییه كه كامڵ بێت, بهكر شوانی وهرگێر له رۆمانی بهفردا دهڵێت((سهیری تهله فزیۆنی ڕهش و سپیی قهد دیواره كهی دهكرد, (كا) ئامادهبوو جگه له چاوی ئیپهك , سهیری ههموو شتێكی تربكات, بۆیه چاوی له فیلمی ناو تهله فزیۆن بڕی ,لهو فیلمهدا , ژنه ئهكتهرێكی چاو شین و قژ زهردی تورك بهمایۆوه بهسهر لمی كهنار دهریادا ڕای دهكرد)),ئهگهر لای وهرگێر بریاربێت ,تهله فزیۆنهكه ڕهش و سپیی بێت ,ناشێت شته نمایشهكانی سهر شاشه ڕهنگاو ڕهنگ بن ,بهمانایهكی تر تهله فزیۆنی رهش و سپیی چاوی شین و قژی زهردی ئهكتهره ژنهكه به ڕهنكا و رهنگی نیشان نادات ,بهڵكو ههربه ڕهش و سپییه. ڕهخنهیهكی ترله بارهی نووسینی بهفرهوه ئهوهیه ئۆرهان پاموك خۆیی زۆر جار له نێو رۆمانهكهدا ئاماژه به زیاد پێوهنانی چیرۆكهكان دهكات ,دیاره ئۆرهان بهرلهوهی بیهوێت رهخنه گر ,رهخنهی لهو بارهیهوه لێبگرێت ,ئاماژهی بۆكردووه ,كهوا ههستی بهوه كردووه,ئهم ئهزموونهی ژیاد پێوه نانی چیرۆكهكان و درێژه دادرییه له ئهدهبی كوریشدا ههیه ,دهشێت (بهختیار عهلی) دیارترینییان بێت,ههربۆیه رۆمانی بهفرله ههندێك شوێندا خوێنهر ههست به درێژه دادڕی دهكات ,ههربۆیهش ئۆرهان پاموك ئاماژهی به وهداوه كهوا ئهم چیرۆكه به زیاد پێوهنانهوه وههایه, ئۆرهان پاموك له رۆمانی (قهلای سپی ) یشدا ,لهسهر باڵهكانی فانتازیا وه ,جوانیناسی لهو پهری خهیاڵهوه دهنووسێتهوه ,ئهگهرچی لهم رۆمانه دا وردبوونهوهیهكی زۆر و سهلیقهیهكی فرهی گهرهكه,وهلێ پڕچێژترین بهرههمی خهیاڵی ئۆرهانه ,ئهم رۆمانهش زیاتر خۆی له چیرۆكه پۆست مۆدێرنهكانی جیهانی دهدات , به شێوازێكی هێنده وهستایانه بنیاتی ناوه , كه باڵا دهستی نووسهر دهسهلمێنێت ,ئهگهرچی ئهم رۆمانه زیاتر بهدوای پارا دۆكسی نووسراوهتهوه ,وهلێ له رۆمانی (من ناو سوورم) دا ڕهنگهكانی ههقیقهت خۆیان تۆختر دهنوێنن و تروسكهكان ئومێدی زیاترییان ههیه و كاره ئهكتهره سهرهكیهكان گهشبینترن.
له رۆمانی بهفردا, ئهوهمان بۆ راڤه دهبێت ,كه فرهدهنگی و بهیهككهوتنی كولتوورهكان وململانێیه كانی ئاین و دهسهڵات و چهندین رهههندی تر بوونیان ههیه,خوێنهر كاتێك له خوێندنهوهی رۆمانی بهفر دهبێتهوه ههست بهوه دهكات ,قوڵتر بۆتهوه له خۆیدا ,رۆچۆته وردهكاریی و شتهكانی دهورووبهری.
پهراوێزو سهرچاوه:
*بهفر-ئۆرهان پاموك-وهرگێرانی لهتوركییهوه,بهكر شوانی-لهبڵاو كراوهكانی دهزگای ئاراس –ژماره (906),چاپی دووهم ساڵی 2009.
