
مێژووی کوردستان …. محهمهد شاهین
سهرهلدانا رهواندزێ (1830-1837)
ئەڤ سهرهلدان ژی وهكی سهرهلدانا بابانان ل باشورێ كوردستانێ قهومی. د بن بانێ ئیمپاراتۆریا عوسمانیان ده د ئەردنگاریا كوردستانێ ده جهێ ههری دوور ههرێما بابانان بوو. ههرێما رهواندز ژی ل رۆژاڤایێ باكورێ ڤێ ههرێمێ بوو.
مرۆڤ وهختا كو د نهخشهیێ ده ل جهێ سهرهلدانان دنێره مرۆڤ دبینه كو عوسمانیان گهلهك ب تهكتیكهك بالكێش ب سهر عەشیرێن كوردان ره چوونه. بریارا تێكبرنا و پهلچقاندنا هێزا كوردان گاڤ ب گاڤ هاتیه جه. د سهری ده ب پهلچقاندنا یێ ههری دوور و یێ ههری ب هێز ب بابانان دهست پێ دكن. وهختا كو ب سهر بابانان ده دچن دلێ بهدرخانی و دلێ رهوهندزیان ژ خوه ناهێلن، بهردلێ وان ددن و ئالكاری ژ وان دگرن. ژ بهر كو وهختا كو ئێریش ببن سهر بابانان نهچارن د سهر ئەردنگاریا بهدرخانی و رهوهندزیان ده دهرباس ببن. ههكه بهریا بابانان موداخالهیێ رهواندز ئان ژی موداخالهیێ بهدرخانیان بكن دێ نكاربن ب رحهتی ب سهر بابانان ڤه بچن و دبه كو بابانی پشتگریا ڤان بكن ئان ژی دێ كاربن ب رهحهتی ژ عوسمانیان ڤهقهتن. ههتا كو یێ ههری دوور و یێ ههری ب هێز نهپهلچقینن یێ دن چقاس د ناڤ ههولدانێن نهباش ده بن ژی چاڤێن خوه ژ وان ره دگرن و بێ دهنگ دمینن. ژ بهر ڤێ فكارێ یه كو عوسمانیان ژ یێ ههری دوور و ب هێز ژ بابانان دهست پێ كربوو.
بهگیتیا سۆران
میر محهمهد د 1814’ان ده بووبوو سهرۆكێ بهگیتیا سۆران. ههرێما سۆران ژ چهمێ زاپێ دهست پێ دكر ههتا سینۆرێ ئیرانێ ددۆمیا. پایتهختا وان ژی رهواندز بوو. میر محهمهد ژ عهشیرا ههری كهڤناران یهك ژ عهشیرا رهواندا بوو. مالباتا وی دگهیشت مالباتا سهلاحهددینێ ئەیوبی. میر محهمهد د چاڤكانیێن دیرۆكا تركان ده ب ناڤێ “كۆر موحهممهد پاشا” تێ بناڤ كرن. میر محهمهد پاشا د مهدرهسهیێ ده ژ پهروهردهیهكه گهلهك خورت ره دهرباس دبه. ب هۆشمهندیا ئولداریێ تێدگهژه. ب رێ و رێبازێن ئولی ڤه گهلهك گرێداییه. د تهڤاهیا كارێ خوه ده ب سهرهك و رێبهرێ ئولدار ره دشێوره پاشێ گاڤ داڤێژه. د وی سهردهمێ ده ب تایبهتی ژی گهلهك باندۆرا ئولدارێن یێن وهكی مهله محهمهدێ خهتێ و مهله یهحیایی مزوری ههم ل سهر میر محهمهد و ههم ژی ل سهر گهل ههبوو.
میر محهمهد وهختا كو بوو سهرۆكێ ههرێما سۆران ب نووكرنا لهشكهران دهست ب كار كر. ههم ژ بۆ رێخستنكرنێ ههم ژی ژ بۆ خهملاندنا ب چهكێن نوو و مۆدهرن كهت ناڤ ههولدانان. ژ بۆ پهروهردههیا هیندهكاریا چێكرنا چهك و تۆپان گهلهك جوانێن كورد رێكر ئەورۆپا. ب لهزگینی ل رهواندز فابریقهیهكا چهكان دا چێكرن و دهست ب چێكرنا تۆپ و گهلهك جورهیێن چهكان كر. ههر كو دچوو ئوتۆرتهیا خوه ل ههرێمێ خورتر دكر..ئوتۆریتهیا خوه ل سهر عهشیرێن دهر و دۆرا خوه فهرز دكر. رێبهرێ كیژان عهشیرێ ئوتۆرتهیا وی قهبوول نهكرا ئێریش دبر سهر وێ عهشیرێ ده، سهرهك و رێبهرێ عهشیرێ دكوشتن د شوونا وان ده زلامێ خوه پهیوردارێ سهرۆكاتیا وان عهشیران دكر.
هێزا سهرهلدانێ
د دهمهكه كن ده نێزی 30 ههزار كهسی هێزا وێ یا لهشكهری دهركهت هۆلێ. ئەڤ لهشكهرێن خوه ژی تهڤ ب چهكێ نوو خهملاندبوو. ل ههرێمێ ژ بۆ تێكووز كرنا كۆنترۆلا خوه ژ خوه ره پهرگالهكه سیخوریێ ژ ئاڤا كربوو. ژ بۆ ژیانهك ب رێك و پێك و ژ بۆ تێكووزكرنا ئوتۆرتهیا خوه گهلهك جهزایێن گران دیار كربوو. ب ڤان جهزایان د تهڤاهیا ههرێمێ ده و د تهڤاهیا قادا ژیانێ ده ئوتۆریتهیا خوه ددا هیسكرن. پشتی كو میر محهمهد ل ههرێما سۆران ئوتۆرتهیا خوه تێكووز كر دهست ئاڤێت دهروودۆرا خوه. ههول دا خوه كو عهشیر و بهگیتیێن كوردان ئێن دهروودۆرا خوه تهڤان بگره بن ئوتۆرتهیا خوه. هنهك ب ههڤدیتنان و ب لههڤكرنان ب خوه ڤه گرێدان، هنهك ب زهخت و زۆر ب خوه ڤه گرێدان. د 1827’ان ده ئێریشهك بر سهر ههرێما بابانان و بابانان خست بن ئوتۆریتهیا خوه. ههرێما ئوتۆریتهیا خوه ههتا گوندێن ئازهربهیجانێ فره كر. ب فرههبووینا ههرێمێ ره هێژمارا لهشكهرێن وی ژی ههر رۆژ زێده دبوون. هێژمارا لهشكهران گهیشتبوو دهروودۆرا 100 ههزار كهسی. میر ئێدی بخوه باوهر بوو، هێزا خوه تێرێ دیاركرنا ئازادیێ ددیت. میر محهمهد د 1830’ان ده سهرخوهبوونا خوه دیار كر.
ئارمانجا میر محهمهد ئاڤاكرنا كوردستانهكه سهربخوه بوو. شهرت و مهرجێن وی دهمێ ژی پێكان بوون. دهولهتا.عوسمانیان ل ههمبهرێ رووسان تێكچووبوو. سرپ و یهونانان ب سهرهلدانان ئازادیا خوه بدهستخستبوون. ل مسرێ محهمهد عهلی پاشایێ كاڤالایی ل دژبهرێ عوسمانیان سهری هلدابوو و ل سهر سهرێ عوسمانیان بووبوو بهلایهك مهزن. د ههمان دهمی ده دهولهتا ئیرانێ ژی وهكی عوسمانیان د رهوشهكه نه باش ده بوون. ناكۆكیێن سهدسالان ل ئیرانێ ددۆمیان. چلڤرینا ناڤ رێڤهبهریان و شهرێن ب دهروودۆر ره دهولهتا ئیرانێ خستبوو ناڤ ئالۆزیان. ڤان ئالۆزیان د ناڤ كوردان ده نهرازیبوونهك گهلهك مهزن پێش خستبوو. ژ بهر ڤێ ژی كوردێن ئیرانێ میر محهمهد ژ بۆ خهلاسبووینا خوه وهكی قههرهمانهك ددیتن.
دهرفهت رێ ڤهكر
میر محهمهد ژ بۆ سهركهفتنێ گهشهدانان ژ خوه ره وهكی دهرفهتهك ددیتن. ژ بێهێزبووینا ههردو دهولهتان ئیستیفاده دكر و ههر رۆژ ههرێما دهستهلاتداریا خوه فرهه دكر. د 1832’یان ده ئێریش بر سهر ههرێما بههدینانێ و ئامێدی، دهۆك و زاخۆ خست بن كۆنترۆلا خوه..ئێدی ل كوردستانێ ئوتۆریتهیا ههری مهزن میر محهمهد بوو. لێ میرێ بۆتان بهدرخان بهگ ئوتوریتهیا میر محهمهد قهبوول نهدكر. میر محهمهد ژ بۆ كو ئوتوریتهیا خوه ب بهدرخان بهگ بده قهبوولكرن ئێریش بر سهر ههرێما بۆتانێ. د ههرێما بۆتانێ ده تهنێ كوردێن مسلمان تونهبوون ههر وها ئێزدی، ئەرمهنی و ئاسووری ژی ههبوون. لێ هێزا پاراستنا لهشكهری تهنێ یێ كوردێن سوونی بوو. كوردێن سوونی دبن پێشهنگیا بهدرخان بهگ ده ب خوهپاراستنێ بهرسڤ دان میر محهمهد. ژ چیایێ شنگال ههتا نسێبینێ ههرێم تهڤ بوو قادا شهر. د ڤی شهری ده ژ هێزێن بهدرخان بهگ گهلهك پهیا و سواری هاتن كوشتن، لێ زرارا مهزن ئێزدی، ئەرمهنی و ئاسووریان دیتن. ژ بهر كو هێزا پاراستنا ڤان تونه بوو باوهرهشكیا میر محهمهد بوو سهدهما قهتلكرنا ب ههزاران كهسی یێن ژ ڤان گهلان.
پێشكهتن و بهێزبووینا میر محهمهد،.عوسمانیان دخست ناڤ فكاران..ئێدی میر محهمهد ژ بۆ خوه ژی وهكی پرسگرێكهكه مهزن ددیتن. ل گۆری عوسمانیان حهوجه بوو كو پێشی لێ بهاتا گرتن. ژ هێلا رێڤهبهریا عوسمانیان ڤه د 1835’ان ده والیێ سێوازێ رهشید پاشا، والیێ بهغدایێ عهلی رهزا پاشا و والیێ مووسلێ محهمهد پاشا ژ بۆ تێكبرنا میر محهمهد هاتن پهیوردار كرن. ئەڤ والی ب گهلهك هێزهكه مهزن ب سهر هێزێن میر محهمهد ڤه چوون. ژ هێلا ئاموور و تهكنیكێ ڤه هێزێن عوسمانیان خوهدی ئاوانتاژێن مهزن بوون. میر دیت كو دێ نكاربه بسهر كهڤه هێزێن خوه ڤهكشاندن چیایێن كوردستانێ و خوهست ب رێبازێن شهرێ گهریلا لبهرخوه بدن. ب ڤێ رێبازێ گهلهك زاییاتێن مهزن دان ئارتێشا عوسمانیان. دهمهك شوون ده هێزێن عوسمانیان نهچار مان پاشڤه ڤهكشن.
ئێریش دهست پێ دكن
میر وهختا كو دیت عوسمانیان ڤهكشیان، ب ڤی مۆرالی خوه گهلهك بهێز و سهركهتی ههسباند و د جۆتمهها 1835’ان ده ل دژبهرێ ئیرانێ ژی دهست ب ئێریشان كر. ب ڤان ئێریشان ژ هێلا ستراتهژیێ ڤه شاشی یا ههری مهزن ئا دیرۆكی هاتبوو كرن. د ههمان دهمی ده ل دژبهرێ ههردو هێزێن رۆژهلاتا ناڤین یێ ههری مهزن كهتبوو ناڤ شهر. د دهمهكه كن ده ههرێما كوتور و سهلدووزێ ژ بن كۆنترۆلا ئیرانێ دهرخست. هێزێن میر محهمهد ل دژبهرێ هێزێن دهولهتا ئیرانێ ههر رۆژ سهركهفتن بدهستدخستن. ئەڤ سهركهفتنێن میر محهمهد و پێشكهتنا كوردان، ئینگلیزان خستبوو ناڤ فكاران. ئینگلیزان ئەڤ پێشكهتنا كوردان ل دژبهرێ بهرژهوهندیێن خوه یێن بهسرهیێ ههتا هندستانێ وهكی خهتهره ددیت. ئینگلیزان نهدخوهست دهولهتهك نوو یا دینامیك ل دژبهرێ وان دهركهڤه هۆلێ. ئینگلیزان ل دژبهرێ ڤێ دهولهتا دینامیك پاراستنا ههردو دهولهتێن كهڤن و نهخوهشێن كو گرێداییێ وی نه پاراستن ژ بۆ بهرژهوهندیێن خوه یێن ههرێمێ هین هێسانتر ددیت. ئینگلیزان ل سهر ڤێ پۆلیتیكایێ ژ بۆ تێكبرنا سهرهلدانا میر محهمهد سیخور و سیاسهتمهدارێن خوه خستن ناڤ ههولدانان.
شۆپا ئینگلیزان
ب ههولدانا دهولهتا ئینگلیزان و ب تایبهتی ژی ب دیپلۆماسیا كۆنسۆلۆسێ ئینگلیزان ئێ تهبریزێ ئیران و عوسمانیێن كو خوهدی ناكۆكیێن ب سهدسالان بوون ل دژی كوردان د ناڤخوه ده تفاقهك چێكر. ژ بۆ پهلچقاندنا سهرهلدانا كوردان د بن رێبهرتیا سهرفهرماندارێ ئینگلیز ‘شل’ ده د 1738’ان ده پلانسازیهك هاته ئامادهكرن. هێزێن ئیران و عوسمانیان ژ دو هێلان ڤه ههرێما رهواندزێ دۆرپێچ كرن. د ڤی تهنگاسیێ ده عوسمانیان ب تێكلیا ‘مهلای خهتی’ –د ناڤ گهل ده وهكی “مهلایێ خاین” تێ ب ناڤكرن- ب رێبهر و پێشهنگێن ئولی ره كهتن تێكلیێ. مهلای خهتی ب خهلیفه ره د ناڤا تێكلیان دا بوو.. عوسمانیان پشتی كو ب سایا مهلای خهتی ئەڤ ئولدار ئیكنا كرن ب پێشهنگیا مهلای خهتی فهتوایهك دان دهرخستن و دان بهلاڤ كرن. د وێ فهتوایێ ده دگۆتن “كی ل دژی ئارتێشا خهلیفهیێ شهر بكه ئەو كافره د ناڤبهرا مسلمانان ده حهوجهیه كو ئاشتی پێك وهره.” د سهر ڤێ فهتوایێ ره گهلهك عهشیرێن كوردان هێزێن خوه ژ ناڤ شهر ڤهكشاندنو پشتگری یا خوه ژ میر محهمهد قوت كرن. جارهك دن د ناڤ هێزێن كوردان ده بهلاڤبووینهك دهست پێ دكر.
میر تهسلیم دبه
میر محهمهد نهچار ما كو بانگا عوسمانیان ئا رادهست بوونێ قهبوول بكه. پشتی رادهستبووینێ میر محهمهد و مالباتا خوه و هنهك سهرۆكێ عهشیران برن ستهنبۆلێ. ژ بهر كو میر ل دژی هێزێن خهلیفه بهیی شهر رادهست بووبوو پشتی 6 مههان ل ستهنبۆلێ ما. سلتانێ عوسمانیان ب داینا هنهك خهلات و روتبهیان میر خهلات كر و پاشڤه رێكر. میر ب كهشتیێ ب سهر دهریا رهش ره دێ ڤهگهریا كوردستانێ. ل گۆر هنهك چاڤكانیان ل سێوازێ، ل گۆر هنهك چاڤكانیان ژی ل ترابزۆنێ ب کۆمپلۆیێ میر تێ قهتلكرن. رێڤهبهریا عوسمانیان ل دژی میر و بهگێن كوردان پۆلیتیكایێن قرێژ دمهشاندن. ل گۆر هێزا عهشیران نێزكێ میر و بهگێن وان عهشیران دبوون. ههكه عهشیر ب هێز بوونا ب رێزداری نێزك دبوون، وان ڤهدخوهندن ستهنبۆلێ و ب بهرتیل و پایهیان ب خوه ڤه گرێددان. میر و بهگان ب ڤی ئاوایی دكرن نهیارێ عهشیرێن دن و پاشڤه رێدكرن. ههكه عهشیر بێ هێز و قهلس بوونا و سهرۆكێ عهشیرێ ژی د حهدێ خوه ده نهسهكنیا ئیرادهیا عهشیرێ بنپێ دكرن و سهرۆكێ عهشیرێ ژی ئان دكوشتن، ئان ژی دگرتن داڤێتن زیندانا.
فهرمانا قهتلكرنێ
سلتانێ عوسمانیان بهریا رادهستبوونێ ژ زوو ڤه فهرمانا كوشتنا میر دابوو. لێ ژ بهر كو ئالیگرێ میر زێده بوون ژ بهرتهكێن وان دترسیان. ژ بهر ڤێ ژی ژ بۆ تونهكرنا میر د بن ناڤێ دۆستانیێ ده رێبازا کۆمپلۆیێ ب كار ئانین و میر ژ هۆلێ راكرن.
پشتی مرنا میر محهمهد برایێ وی رهسوول پاشا بوو سهرۆكێ ههرێما سۆران. میر و بهگێن كوردان ئێن كو عوسمانیان ب سهد سالان نكاربوو ئیرادهیا وان بشكینه و رادهست بگره میر محهمهد ب ئێریشێن خوه یێن هۆڤانه وان یا ژ هۆلێ راكرن یا ژی گهلهك قهلس كرن. میر محهمهد گهلهك زرارێن مهزن دان میر و بهگێن عهشیرێن وهكی بابان، بۆتان، بلباسی و بههدینانیان. ژ بهر ڤێ ژی مرۆڤ دكاره ببێژه كو میر محهمهد بنهزانی گهلهك خزمهت ژ دهولهتا عوسمانیان ره كریه. تشتێ كو عوسمانیان دخوهست بكن وی خوه دكر.. عوسمانیان ژ بۆ خوه ئەڤ خزمهت ددیتن لۆما ههتا دهمهكی ل دژی میر بێدهنگ دمان. ههتا كو میر محهمهد عهشیرێن كوردان ب تهڤاهی پهلچقاندن و ژ بۆ وان هاته ئاستا خهتهرهیێ هێژ ل دژی میر كهتن ناڤ ههولدانان.
ئالیێن قهلس ئێن سهرهلدانا میر محهمهد
سهرهلدانا میر محهمهد ژ هێلا ستراتهژی، تاكتیك و دیپلۆماسیێ ڤه گهلهك قهلس بوو. پۆلیتیکایێن ئەمپهریالستان ئێن ل سهر ههرێمێ ب زانبوونهك باش فێم نهكربوو. نهزانی و توندوتیژیا میر بوو سهداما زولم و زۆرا وی یا ل سهر كورد و گهلێن ههرێمێ. وهكی میناك، كاربوو ب هێزێن وهكی بهدرخانیان ره تفاقهك چێبكرانا و هێزهكه خورت دهرخستبانا هۆلێ. لێ وی ئەڤ ئالتهرناتیف قهنج نهجهرباند و خوهست ب ئێریشان بهدرخانیان تێك ببه و بكه بن ئوتوریتهیا خوه. حهوجه بوو كو ژ بۆ تفاقا كوردان ههول بدایا خوه لێ مخابن وی خوهست ب دارێ زۆرێ تفاقا كوردان د بن ئوتوریتهیا خوه ده چێكه. میر ب ڤی ههولدانا خوه یا نهباش تفاقا كو ههبوو ژی هلوهشاند. تهنێ ب هێزا لهشكهرێن خوه باوهر بوو. لێ ژ بهر كو ئەو هێزا لهشكهرێ خوه ژی ب زانبوونهكه باش و تاكتیكێن سهركهفتی ب كار نهئانی ل دژی ههردو دهولهتێن مهزن عوسمانی و ئیران تو سهركهفتن بدهست نهخست.
لەسایتی ئازادیا وەلات وەرگیراوە
گۆهرین بۆ پیتێن عەرەبی: رێباز