مێژووى شەقڵاوە ناو و فرمانڕەوایی

تێبينى:
ئەم بابەتە، بەشێكە لە نووسينێكى درێژتر، لەسەر مێژووى شەقڵاوەدا، بەڵام لەبەر ئەوەى دڵنيانيم كەى پرۆژەكە تەواو دەبێت. بۆيە پێم باش بوو جارێ ئەو بەشە بڵاوبكەمەوە.

ناوى شەقڵاوە:

سەبارەت بەناو و مێژووى شەقڵاوە،كۆنترينى ئەو سەرچاوانەى باسى ناوى شەقڵاوەيان كردووە ئەمانەى خوارەوەن:

يەكەم:(معجم البلدان)ى (ياقوتى حەمەوى) لە دايكبووى (1169ز). لە بەرگى سێيەمدا (1238ز) دەڵێ: (شقلاباژ) بە (فەتحى شين و سكونى قاف) گوندێكى گەورەى خۆشە لە پاڵ چياى سەر بە ئەربل ترێى زۆرە و فرە باخچەى هەس، بە درێژايى ساڵ، ترێيەكەى دەگوازرێتەوە ئەربل و بەشيان دەكات، لە نێوان ئەوێ و ئەربل دا هەشت فرسەخن) “1”

دووەم: (مسالك الابصار) ى (فضل الله العمرى) كە لە سەدەى هەشتەمى كۆچيدا نووسراوە و لە باسى سەردەمى حكومەتەكانى مەماليكەكانى ميسردا، لەو سەردەمدا. باسى ئەو ناوچانە دەكات كە كوردى تێدا دەژين، ناوى(24) بيست و چوار ناوچە دەهێنێت. كە لە سێزدەمين هەرێمدا ناوى (شعلاباد- شەقڵاوە) دێنێت. “2 * “

سێيەم: (صبح الاعشى)ى (الشيخ أبي العباس أحمد القلقشندى) لە ساڵى (814) هەشتسەد و چواردەى كۆچيدا. كە ئەويش هەر لە (مسالك الابصار) وەريگرتووە.”3″

چوارەم: (شەرِەفنامە، مێژووى ماڵە ميرانى كوردستان) ى (شەرِەف خانى بدليسى) كە لە ئاخر و ئۆخرى چەرخى دەيەمى كۆچى،(1590)زايينيدا نووسيووە.
ئەم سەرچاوانەى سەرەوە، بوونەتە ژێدەرى سەرەكى ناوو مێژووى شەقڵاوە بۆ چەندين پەرتووك و باس و گوتار و بەڵاڤۆك.

(تأريخ شقلاوە) كە بەرهەمێكى (شەماشە ميخائێل مەنسور كوساى شەقڵاوەيى) يە، بە زمانى عەرەبى و لە ساڵى (2000)دا چاپكراوە. يەكێكە لەو بەرهەمانەى پشتى بەو سەرچاوانە بەستووە. دواتر ئەو بەرهەمەى نێوبردراويش بۆتەوە سەرچاوە بۆ چەندين باس و بابەتى ديكەى پێوەست بە ناو و مێژووى شەقڵاوەوە.
بۆيە منيش پێم باش بوو، سەبارەت بە ناوى شەقڵاوە، سوود لەو بەرهەمەى نێوبردراودا وەربگرم.
سەبارەت بە ناوى شەقڵاوە، (شەماشە ميخائێل مەنسور كوساى شەقڵاوەيى) لە (تأريخ شقلاوە) دا، لە لاپەرِە (11)دا ئەو زانييارييانەى تۆماركردووە:
ناوى (شەقڵاوە) كە پێش سەدەى دوازدەيەمدا نەهاتووە، گەرِۆكەكان بەم شێوەيە باسيان كردووە:

يەكەم: (ياقوتى حەمەوى) لە پەرتووكى (معجم البلدان) بە (شقلاباژ) ناوى بردووە.

دووەم: (شەقلابەند) دە كتێبى (شهداء الفرس) لاپەرِە (221) ساڵى (1874)

سێيەم: (شەقلاباد) دە دەستنووسى (الگقوس الكلدانيه) كەنيسەى شەقڵاوە لە ساڵى (1859) دا.

چوارەم: (شقاباد) (حوسێن حوزنى موكريانى، تاريخ ميرانى سۆران) لاپەرِە (7) ساڵى (1910)

پێنچەم: (شەق شەقل) (مەلا جەميل بەندى رۆژبەيانى وەرگێرِى شەرِەفنامە) لاپەرِە(278 و 290)

شەشەم: (شاقلى ئاوا) (محەمەد ئەمين زەكى، تاريخ كرد و كردستان) لاپەرِە (395) ساڵى (1961)

هەفتەم: (شكاباد) (محەمەد ئەمين زەكى تاريخ كرد و كردستان) لاپەرِە 395 ساڵى (1961)

هەشتەم: (شقل ئاباد) عبدالرحمن، معجم اللغە الكرديە.

نۆيەم: (شتلاڤى) ناونانێكى ئەرمەنييە واتە (زۆر جوان)

دەيەم: ( شەق ئاوا) (هەر شەنقاوەك ئاوا) وتەيێكى گشتييە.”4″
جگە لەو سەرچاوانەى شەماشە ميخائێل دەستنيشانى كردوون، سەرچاوەى تريش هەن،كە دەتوانين زيادى بكەين، لەوانە:

•    (مير شەرەف خانى بدليسى) دە شەرِەفنامەدا، مێژووى ماڵە ميرانى كوردستان. وەرگێرِانى (مامۆستا هەژار)، لە لاپەرِە (340)دا بە (شەقاباد)ى نووسيوە و لە لاپەرِە (345)دا بە (سەقاباد) ناويبردووە.
هەر لە لاپەرِە (340) ى شەرِەفنامەدا، مامۆستا هەژار لە پەراوێزدا، ئەمەى داناوە: (شەقڵاوە كەونە و “مسالك الابصار” باسى دەكا. رەنگە ناوەكە لە (شەقل) و (ئاو) پەيدابووبێ، كە دەڵێن شاقولياوايە بە لامەوە دوورە، چونكە شاقولى بەگ لە دوايى دا لەسەرى بووە. جەميل””5″

•    (شەمعون شەقلەبەندى) بە (شەقلە بەند) ناوى هێناوە. لە هەندێ سەرچاوەشدا بە دامەزرێنەرى ئەم شارە دادەنرێت.(6)

•    (ئەلقلقشندى) لە پەرتووكى (صبح الاعشى، 814) بە (بلاد شقلاباد) ناوى بردووە.”7″

•    (شەقراوە) كە هەموو خەڵكى شەقڵاوە وا ناوى دێنن.

هەروەها بۆچوونى تر هەيە، كە ناوى شەقڵاوە دەگێرِنەوە بۆ هەڵكەوتە سرووشتى و جوگرافييەكەى كە لە نێوان دوو چياى (سەفين و سۆرك)دايە و گوايە ئاو شەقى كردووە. ناوەكەش لەوەوە هاتووە.
يان هەروەك (شەماشە ميخائێل) پێى وايە، كە ناوى شەقڵاوە، لە ئاوى زۆر و داروباردا هاتبێت.

هەروەها بۆچوونى تريش هەيە سەبارەت بەوەى كە شەقڵاوە، لە (شەقڵ) هاتبێت، شەقڵيش وەك ( گيوى موكريانى لە فەرهەنگى كوردستاندا باسى دەكات): “نيشانە، درووشم، مۆر. مۆرى خەرمانان، تەختەيەكى نەخشكراوە شەقڵى پێ لە خەرمانان دەدرێ تا دزى لێ نەكرێ””8”

جگە لەمەش وشەى (شاقڵ) بە تەنيا بە ماناى (دامێن) دێت، لەگەڵ (ئاوا) ش، دەبێتە (دامێنى ئاوەدان) يان (بنارى ئاوەدان) كە بەمەش لە (دامێنى سەفين و سۆرك) يان (دامێنى چيا) نزيك دەبێتەوە، وەك ئاماژەێيك كە بنارى (سەفين و سۆرك) ئاوەدانن.

لێرەدا بە لاى كەمييەوە، نزيكەى (12) دوازدە ناومان بۆ ئەم شارۆچكەيە هەيە، جگە لەمەش رەنگە بە ناوى ديكەشەوە لە نووسينى تردا هاتبێت، وەك (شاقوڵئاوا)، (شاقولڵاوە) ، (شاقولئاباد) و (شەقلاباد).
هەندێ سەرچاوە، (شاقول بەگ) كە يەكێكە لە ميرەكانى (سۆران) و گوايە ئەو شەقڵاوەى ئاوەدان كردۆتەوە، لە ساڵى (1500ز) كورِەكەى (مير سەيدى) ناردۆتە شەقڵاوە بۆ ئەوەى حوكمى ناوچەكە بكات. ئيدى هەندێك سەرچاوە، ئەوە بەوە لێكدەدەنەوە، كە شەقڵاوە كۆنتر هەبووبێت و وێران كرابێت. دواتر (شاقول) بەگ، ئاوەدانى كردبێتەوە، بووبێتە (شاقول – ئاوا) يان (شاقول – ئاباد)، بەڵام ئەم رايە ناكۆكە لەگەڵ زانييارييە مێژووييەكانى نێو (شەرِەفنامە)كەى مير شەرفخانى بدليسى. چونكە (قولى بەگ) كورِى (سولەيمان بەگ)ى كورِى (مير سەيدى)ى بووە. (مير سەيدى)كە كورِى (شاعەلى بەگ) بووە و هێشتا (شا عەلى) ساغ بووە كە (مير سەيدى) كردووە بە فەرمانرِەواى (شەقڵاوە)، وەك دواتريش دەگەرِێينەوە سەر ئەو بابەتە.واتە پێش بوونى (قولى بەگ) شەقڵاوە هەبووە، يان ئاوەدان كراوەتەوە و پەيوەندى بە ناوى ئەوەوە نييە.

تا ئێرە ئەو ناوانەى هاتوون، و راڤەيان كراوە، تەنيا (شتڵاڤێ) نەبێت، كە گوايە ناوێكى ئەرمەنييە، ئەوانەى تر، بە كوردى لێكدراونەتەوە، بۆ من جێگەى پرسيارە، كە ئايا نابێت، ئەم ناوە كورديى نەبێت و سريانى بێت بۆ نموونە؟ بەتايبەتى ئەگەر بزانين وەك (شەماشە ميخائێل) و سەرچاوەى تريش ئاماژە دەدەن، كە مەسيحيى لە سەدەى يەكەمى زايينييەوە گەيشتوونەتە ئەو ناوچەيە و ژمارەيەكى زۆرى خەڵكەكەش بوونەتە مەسيحيى. هەروەها ئێزدييەكانيش لە سەدەى چوارەمدا لەو ناوچەيەدا هەبوونە و لە سەردەمى (سلێمان قانونى) (400)چوارسەد ماڵە ئێزيدى لە دەربەنددا ژياون. پاشتر ئيسلام، لە سەرەتاى سەدەى هەفتەمدا هاتۆتە ئەو ناوچەيە.
بۆيەشە دوور نييە ناوى (شەقڵاوە)، رەگێكى (سريانى) يشى هەبێت، كە ئەمە راى هەندێك لە مەسيحييەكانيشە. كە شەقڵاوە دەگێرِنەوە سەر ناوێكى (سريانى) بە ماناى (ئاشتى).”9″

فەرمانرِەوايى لە شەقڵاوەدا:

بۆ گەرِانەوە بۆ مێژووى فەرمانرِەوايى لە شەقڵاوەدا، لەسەردەمە كۆنەكاندا، واتە پێش ئەوەى ناوى لە هيچ سەرچاوەيەكدا راستەوخۆ هاتبێت، ئەوە دەبێت روو بكەينە دەوروبەرى ئەو ناوچەيە، كە لە رووى سياسى و كۆمەڵايەتى و دينى و ئابوورى و رۆشنبيريدا، ناويان لە سەرچاوەكانەوە هاتووە.
نزيكترين شوێن رەنگە هەولێر بێت، ئەو گەرِانەوەيەشم بۆ هەولێر لەبەر خاڵێكى سەرەكييە، كە دواتر دەيبەستمەوە بە شەقڵاوە لە سەدەى يەكەمى كۆچيدا.
پێش زايين، گريكەكان سياسەتى دابەشكردنى وڵاتەكانيان هەبوو بۆ چەند ميرنشينێكى بچووك. هەولێريش وەك شارێكى گرينگى ميرنشينى (حەدياب)ى ئەو سەردەمە، واتە پيِش زايين، كە ئەرمەنييەكان لە ساڵى (83 پ.ز) هاتن و داگيرييان كرد. ماوەى دە ساڵ لە بن دەسەڵاتى ئەواندا بوو، دواتر (فورپييه كان بە هاوكارى رۆمانييەكان) ئەرمەنييەكانيان لە هەولێر دەرخستن.لەو سەردەمەدا، (ئيزات) پاشاى (حەدياب) و پاشايەكى گەورەى فورپييه كان بوو.لە سەدەى يەكەمى زاييندا، ململانێيەكى بەردەوام لە نێوان (فورپييه كان و ئەرمەنييەكان و رۆمانييەكان) هەبووە. هەروەها لەنێوان پادشا (فورپييه كان) خۆشياندا.(10)
لەو سەردەمەدا، هێشتا نە مەسيحيى هاتبووە ئەو ناوچەيە و نە ساسانييەكانيش درووست بووبوون بۆ ئەوەى (زەردەشتى) بكەنە دينى فەرمى دەوڵەت.
وەك سەرچاوەكان ئاماژە بەوە دەدەن، كە مەسيحيى لە سەدەى يەكەمى زايينييەوە هاتۆتە ئەو دەڤەرە.لەوەش زياتر وەك (مشيحا زخا) لە پەرتووكى (كرونولوجيا اربيل)دا باسى قەشە و شەهيدە پێشەنگەكانى مەسيحي دەكات، يەكەم ناو باسى (پڤيدا 104-114) دەكات، كە رێك لەم سەردەمەدا، (ئيزات) سەردارى (حەدياب)بووە. بە گوێرەى ئەو سەرچاوەيە، پڤيدا يەكەم قەشەى وڵاتى (حەدياب) بووە، حەديابيش كە (حەزە) شى پێدەڵێن هەولێرى ئێستايە يەكەم نێردراوى مەسيحيى بۆ ئەو ناوچەيە، (مار ئادى – قوتابى مەسيح) بووە، يەكەم قوتابى ئەويش (پڤيدا) بووە، پڤيدا كورِى پێرەمێردێكى هەژاربووە و خزمەتكارى مەجوسێك بووە، پڤيدا موجيزيەك دەبينێت، كە (مار ئادى) دەيكات. “كاتێك كچێكى بچكۆڵە دەبەنە سەر قەبران، ئەويش كچەكە دەداتە دەست دايك و باوكى، دڵى كچەكە بە نيعمەتى روحى قودس دەلەرزێت و گەورەتر دەبێت. بە هۆى گەورەمان يەسوعى مەسيح”. بۆيە پڤيدا لە دڵى خۆيدا برِيار دەدات ببێتە قوتابى (مار ئادى)، بەڵام دايك وباوك و خزمەكانى زۆر ئازارى دەدەن، لە ژوورێكى تاريكدا بەندى دەكەن. بەڵام كەسێك يارمەتى دەدات، دەرگەى بۆ دەكاتەوە و رادەكات. دەچێت لە (مارئادى پەيامبەر بگەرِێت) بەڵام نايدۆزێتەوە. پێيدەڵێن چۆتە (گوندى چيا)، كە مەبەست لێى (چياى سەفينە) يەكسەر دەچێتە ئەوێ. بۆ ئەوەى بببێتە قوتابى (مار ئادى) و پيرۆزيى بكات. دواى چەند رۆژێك دەگاتە لاى. (مار ئەدى) زۆر دڵخۆش دەبێت. ئيدى دەيكاتە ياوەرى بۆ  هەر شوێنێك كە دەچێت. دواى پێنچ ساڵ دەيكاتە قەشە و دەينێرێتەوە  هەولێر.
ئەويش دەستدەكات بە تەبشير، مزگێنى لە نێو خەڵكەكەيدا بڵاودەكاتەوە و وەك پەيامبەرەكان موجيزات دەنوێنێ.خەڵكێكى زۆر دەكاتە مەسيحى. دە ساڵ دواتر،كۆچيدوايى دەكات و قوتابييەكانى لە ماڵە باوكانى دەينێژن. كە برِوايان پێهێنابوو و بەدووى كەوتبوون.”11″
لەم گێرِانەوەيەدا لەوە دەگەين، كە شەقڵاوە يەكێكە لەو شوێنانەى زۆر زوو مەسيحيى رووى تێكردووە و خەڵكى ئەو ناوچەيەش وەك دينێكى نوێ قبوڵيان كردووە.(گوندى چيا) لە لاى ديرۆكنووسە سريانەكاندا، بە ماناى (چياى پيرمام و چياى سەفين) بەكارهاتووە، بەڵام لەو رووداوەدا مەبەست لێى چياى سەفين و شەقڵاوەيە، چونكە تائێستاش ئەو شوێنە، كە مەسيحى و ئيسلامەكان كردوويانەتە مەزار و سەردانى دەكەن، (رەبەن بويا و شێخ وسو رەحمانە). هەروەك لە كتێبى (كردستان في عهد الساسانيين، 224-630م دراسە عن الحياە الدينيە والاجتماعيە والاقتصاديە. تأليف كلثومە جميل عبدالواحد) ئاماژەى پێدەدات.”12″
لەم رووداوەدا بۆمان دەردەكەوێت، كە پێش ئەوەى مەسيحيى لە سەدەى يەكەمى زاينييدا بگاتە ئەوناوچەيە، ئەوە (مەجوسەكان) لەو ناوچەيە بوونە. واتە (فورثييه كان) فەرماندارى هەولێرو دەوروبەرى بوونە.

لە ساڵى (115ز) تا (226ز) چەندين شەرِ و پێكدادان لە نێوان فورثييه كان خۆيان و رۆمانييەكان روودەدات، لە (226ز) رۆمانييەكان هەولێر داگير دەكەن. دواى (10) دە ساڵ ساسانييە فارسەكان بە سەرۆكايەتى (ئەردەشێر) رۆمانييەكان لە هەولێر دەردەكەن.دواتريش ئەردەشێر دەست بەسەر تەواوى وڵاتانى نێوان دوورووباردا دەگرێت. لەسەردەمى (سابورى كورِى ئەردەشێر 241-272) يشدا سەركەوتن و دەسەڵاتى ساسانييەكان بەردەوام دەبێت.
لە سەدەى سێەمى زاينييدا، (قوستەنتينى گەورە)ى رۆمانى، دينى مەسيحيى دەكاتە دينى فەرمى وڵات، (سابورى دووەم) لە(339 تا 379 ز) دەست بە چەوساندنەوەى مەسيحييەكان دەكات. لە ناوچەى هەولێردا، لە ساڵى (343ز) كوشتن و چەوسانەوەى مەسيحييەكان روودەدات، لە (344ز) دا (ماريوحەنا) ئەسقوفى هەولێر دەكوژرێت. لەدەوروبەرى ساڵى (359) دا (قەرەداغ) دەبێتە فەرماندارى هەولێر، مەجوس بووە و دەبێتە مەسيحى. دەسەڵاتى فراوان دەبێت و برِيار دەدات لە شوێنى ئاتەشگەكانى ئاگردا، كەنيسە ئاوا بكەن.هەر لەو ساڵەدا (قەرەداغ) دەكوژرێت.لەم ماوەيەدا رۆمان و فارسەكان چەندين شەرِى تر دەكەنەوە.لەساڵى (589ز) سوپاى رۆمانى بە هەولێرەوە تێدەپەرِن بۆ رواندز بۆ هاوكارى (كسرا). دواتريش (كسرا) بە هێز دەبێت و تا (هەرقەل) لە ساڵانى (625) دا ئەو ناوچانە دەگرێتەوە. لە (628) دا شەرِى گەورە لەو هەرێمانەدا روودەدەن. لە ساڵى (638)دا، ئيسلامەكان بەسەر ساسانييەكاندا سەردەكەون. وردە وردە بەروە فەتحى عێراق دێن.لە (642ز) لە (نەهاوەند) فارسەكان دەشكێن.
لەو سەردەمەدا واتە ئاخرو ئۆخرى ساسانييەكان و فەتحى ئيسلامى، هەولێر تووشى هەژانى سياسى گەورە دەبێت.شەرِو ململانێيەكى زۆر لە هەولێر روودەدات.

كەواتە لە سەدەى يەكەمى زايينى و تا كۆتايى شەشەمى زايينى، هەولێر و دەوروبەرى گۆرِەپانى ململانێ و شەرِى توند بووە لە نێوان فورپييه كان و رۆمانييەكان و فارسەكان و ئيسلامەكاندا. لەو ماوەيەدا مەجوس و مەسيحى و زەردەشتى و ئيسلام لەو هەرێمانەدا بڵاوبوونەتەوە.ئەگەرچى ناوى (شەقڵاوە) راستەوخۆ لە سەرچاوەكاندا نەهاتووە.تا دواتر لەسەردەمى (هەزبانييەكان – هۆزەبانەكان)دا. بەڵام بە هۆى چياى سەفين و هەبوونى هەندێ شوێنەوارى ديكە، وەك شوێنى مزگەوتى گەورەى شەقڵاوەى ئێستا، كە بە يەكێك لە شوێنى ئاتەشگەكانى (زەردەشتييەكان) دادەنرێت (13) هەروەها هەبوونى هەندێ رێورەسمى دينى و كۆمەڵايەتى ئاماژە دەدەن كە زەردەشتييەكان لە شەقڵاوە هەبووبن.بە تايبەتيش ئەگەر ئەوە بزانين كە ساسانييەكان (دينى زەردەشتييان)بە زۆر بەسەر خەڵكى دەسەپاند.
دواتر (ياقوتى حەمەوى) كە ناوى شەقڵاوەى تۆمار كردووە،بە گوێرەى مێژووى لە دايكبوونى ئەو و نووسينى پەرتووكەكەى، ئەوە دەبێت لە ساڵانى (626كۆچى- 1238زايينى) بێت. كە ئاماژەش بەوە دەدات. شەقڵاوە سەر بە هەولێر بووە. و لەسەر چاوەى ديكەشدا كە باسى ئيمارەتى (هژبانى- هۆزەبان)ى كورديى دەكرێت. ئەوە شەقڵاوە ناوى لەگەڵ ئەو گوندانە دێت كە سەر بە هەولێر بووە و بەشێك بووە لەو ئيمارەتە.”14″”
واتە لە نێوان ساڵانى(905 تا 1258 زايينى). كە هەر لەو سەروبەندەش (ياقوتى حەمەوى) بێرەدا رەت بووە و ناوى شەقڵاوەى تۆماركردووە. ياقوتى حەمەوى هيچى سەبارەت بە دين و فەرمانرِوايى و دانيشتووانەكەى نەنووسيوە، بەڵام بە گوێرەى سەرچاوەكان.ئاماژە هەيە كە ئەرمەن و كلدانى پێش فەتحى ئيسلامى لەنزيك هەولێر ژياون و شوێنى دينى خۆيان هەبووە و لە (عەمكا – عەنكاوە) ى ئێستاش بەردێك لە گۆرِێك دۆزراوەتەوە كە بە كەلدانى ناوى (قەشە هورمز)ى لەسەر نووسراوە. كە هەر خەڵكى عەنكاوە بووە و لە ساڵى (925)ى زايينى مردووە.واتە ئەگەر دواى هاتنى ئيسلام، ئەرمەنى و كەلدانى لەو ناوچەيەدا مابن، ئەوە ئاساييە لە شەقڵاوەشدا هەبووبن و هەر لەوێ دانيشتبن و سروتە دينييەكانى مەسيحيشييان بە جێ گەياندبێت.واتە رێى تێدەچێت لەو سەردەمەدا واتە سەدەى هەفتەم و هەشتەم، مەسيحى و ئيسسلام لە شەقڵاوەدا هەبووبن و پێكەوە ژيابن. بەو مانايەى كورديى زەردەشتى و مەسيحى و ئيسلام هەبووبن.

بەڵام لەو سەروەختەدا هيچ ئاماژەيەك نييە بۆ كەسێك كە راستەوخۆ فەرِمانرِەوا بووبێت لەشەقڵاوەدا.
لە خوێندنەوەى (ئەتابەكييەكانيشدا) ئاماژەيەكى وەهام دەستنەكەوت لەسەر شەقڵاوەدا، كا لەو سەردەمدا پێوەندييان لەگەڵ ئەو دەسەڵاتەدا چۆن بووە.
دواتر بە گوێرەى (شەرِەفنامە)ى (مير شەرِەفخانى بدليسى) “(شاعەلى بەگ)ى ميرى (سۆران) هێشتا لە ژياندا مابوو، كە سەرى وڵاتەكەى لە نێو كورِەكانيدا دابەش كرد. شەقڵاوە، بەشى (مير سەيدى)بووە، كە كورِى گچكەى (شاعەلى بەگ) بووە. دواى مردنى باوكيشى لە (شەقاباد) دانيشتووە. دواى مردنى ئەويش كورِەكەى (مير عيززەدين شێر) بۆتە ميرى هەولێر.لە ساڵى (1534ز)دا، (سوڵتان سولەيمان خان) فەرمانى كوشتنى دەردەكات و دەكوژرێت.دواى ئەوە (سوڵتان سولەيمان خان) هەموو وڵاتى سۆرانى وەسەر هەولێر خست و كرديە بەخشش بۆ (حوسێن بەگى داسنى ئێزيدى) و لە دەربەند دانيشتووە، ناوى (ميرە سەن) لە ناوى ئەم (مير حوسێن)ەوە هاتووە، بەڵام دواتر (مير سەيفەدين) كورِى (مير حوسێن كورِى پير بداغ كورِى شاعەلى بەگ) دەتوانێت هەولێر داگير بكاتەوە و دەبێتەوە بە ميرى سۆران. دواى ئەوە لە ئەستەنبۆڵ (حوسێن بەگى داسنى) بە فەرمانى سوڵتان دەكوژرێ. دواتريش سوڵتان (مير سەيفەدينيش)لە نێو دەبات. دواى ئەو رووداوانە (قولى بەگ كورِى سولەيمان بەگ كورِى مير سەيدى)لە مەڵبەندى سۆراندا ناوچەى حەريرى دەدرێتێ و ماوەى بيست ساڵێك مەزنايەتى دەكات. دواى ئەو (بداغ بەگ كورِى قولى بەگى كورِى سولەيمان بەگى كورِى مير سەيدى) ئاڵاى فەرمانرِەوايى لەسەر (سەقاباد) شەقڵاوە دەشەكێتەوە.

(ئەمين زەكى) دەڵێ: “ميربداغ بە بێ كێشە و دەردەسەرى، دوو ساڵانى مەزنايەتى كرد”
(حوسێن حوزنيش) دەڵێ: ” براى شەرِى پێفرۆشت، مەلا و كەيخوداى ناردنە لاى كە پێكيان بێنن، بەڵام برا ملى نەدا و گێژەڵ بەرى درگاى پێگرت. سولەيمان بەگ لە برادۆستەوە و مير بداغ لە شەقڵاوە راهاتن و لە دەشتى حەرير، لە نزيك باتاس تووشى يەك بوون و هەردووك لەشكر پێك وەربوون. لە شەوەكيەوە تا ئێوارە لێكيان دا و هەر دوو لا زۆريان زيانى ماڵى و گيانى لێ كەوت. لە ئەنجامدا پياوەكانى ميربداغ لەو تەكينەوە و چوونە لاى دوژمنى و كاتێ زانى بەنى براى پێ با نادرێ، نارديە لاى كە هەرچى گرتوويە بۆ خۆى و شەقڵاوە و حەرير و هەولێرم لێ نەستێنێ. لە پاش چوار مانگ وەرام هاتەوە كە واناكەم. ئەويش ئەوجار لە ناچارى هەڵات و هتد. هەروەها دەڵێ: ساڵى(1577ز) مرد و لە ئامێدى نێژرا”. (حوسێن حوزنى) دەڵێ (مير سولەيمان) تا ساڵى (1589ز) حوكمى كردووە و ئەوسا (عەلى بەگى كورِى) لە جێى خۆى داناوە و ساڵى (1590ز) مردووە. (مير شەرِەفخانى بدليسى)كە لە (1596) (شەرِەفنامەى نووسيوەتەوە) واتە سەردەمى (عەلى بەگ) بووە. بۆيە ئەو لەوێ لە باسى ميرانى سۆراندا دەوەستێت.(عەلى بەگ) كە دەبێتە ميرى سۆران، پايتەختەكەى لە (حەرير) دادەنێت. دەو وەختەدا، (مامۆستا هەژار)لە پەراوێزى وەرگێرِانەكەيدا دەنووسێت:(لە زەمانى ئەو شاژنەدا – مەبەستى خانزادە خانە- شەقڵاوە زۆر گەشەى كردووە و هاوينە هەوارى قەرِاڵيچەى كوردەوارى بووە. لەسەر لووتكەى چياى سەفين گۆرِەپانێك بەناوى خانزاد هەيە)”15″ دواى ئەوە (عەلى بەگ) تا ساڵى (1634ز) ژياوە.پاش وى كورِەكەى(مير ئوغوز بەگ) ى كورِى دێتە سەر حوكم و (رەواندز) دەكاتە پايتەختى خۆى.”11″ ئەويش لە (1695)دا مردووە. دواى ئەو (ميرە بەگ)ى براى دێتە سەر حوكم و لە سەردەمى ئەودا، (خان ئەحمەد خانى ئەردەڵان) وڵاتى سۆران داگير دەكات.سەرچاوە هەيە ئاماژە بەوە دەدات، كە (بەگزادەكان) لەو سەردەمەدا دەبنە سەردارى شەقڵاوە.

دەو دەورانەدا، وەك ديار دەبێت ميرانى سۆران، پايتەختيان بردۆتە حەرير و دواتر رواندز و دواتريش هەر لەوێ قايمتر دەبن.لە ساڵانى (1700)دا بابەنەكان لە كۆيە و هەريردا، دەسەڵاتدار دەبن. لە زۆر سەرچاوەدا ناوى كۆيە و هەرير دێت، بەڵام باسى شەقڵاوەى تێدانييە. بۆيە روون نييە لەو ماوەيەدا فەرمانرەوايى لە شەقڵاوەدا چۆن بووە. دواى ئەوە، راپۆرتێكى (ريچ ، وەكيلى سياسى بەريتانى لە بەغدا1820) هەيە، باسى عەشيرەتەكانى (خۆشناو) دەكات و دەڵێ (3) سێن. (ميرمەحمەلى، مير يوسفى و پشتدەرى). لە نێوان (ميرمەحمەلى و مير يوسفى)دا، دووبەرەكييەكى كۆن هەيە.كە وايكردووە لە شەرِێكى بەردەوام دابن لە بەرژەوەندى پاشاى بابانەكان. كە ناتوانێت درێژە بە زاڵبوونى خۆى بدات تەنيا لە رێى ئەوە نەبێت كە سوود لەو دووبەرەكييەى نێوانييان دەگەڵ يێكدا وەربگرێت.وەكچۆن ئێرانى و توركەكان درێژە بە زاڵبوونى خۆيان دەدەن بەسەريدا. رووبارێكى بچووك هەيە هەردوو عەشيرەتەكە لە يێكدى جوێ دەكاتەوە، مزگەوتێكى هاوبەشيان هەيە لە رۆژانى هەينييدا بۆ نوێژكردن تێيدا كۆدەبنەوە و دواتريش جيا دەبنەوە.لە جلوبەرگياندا وەك كوردەكانى ئامێدين، زمانيشيان دەگەرِێتەوە سەر شێوەزارى بابانييەكان و بادينييەكان)”16″

لەسەردەمى پاشاى كۆرەدا، دەڤەرى خۆشناو لە بن دەسەڵاتى (عوسمان بەگ)دا بووە ، پاشاى كۆرە (1822) دا هێرِشى (باليسان)دەكات.(عوسمان بەگ) گەمارۆ دەدات. عوسمان بەگ داواى هيمداد و هاوكارى لە (بابان)ەكان دەكات، چونكە پێوەندييان لەگەڵ (پاشاى كۆرە)دا خراپ بووە، بەڵام بەر لەوەى (بابانەكان) بگەن، (عوسمان بەگ) چەك و جبەخانەى تەواو دەبێت و خۆى بەدەستەوە دەدات. بەمەرجێك سەرداريى خۆى لەسەر خۆشناوەتيدا لەدەست نەدات.دواى ئەوەى پاشاى كۆرە دەگەرِێتەوە رواندز، بۆنى خيانەتى لێدەكات، بۆيە دەيكوژێت و موڵك و ماڵيشى دەباتە سەر ئيمارەتەكەى. بۆيەشە (مەحەمەد بەگ كورِى عوسمان بەگ) لە تۆڵەى ئەوەدا هاوكارى سوپاى توركيا دەكات و شەقڵاوە دەگێرِێتەوە.
دواتريش توركەكان دەست بەسەر كوردستاندا دەگرن و ئيمارەتە كوردييەكان لە نێودەبەن و لە نيوەى سەدەى نۆزدەيەمدا رێكخستنەكانى خۆيان دادەنێن.”17″
لە رێكخستنەكانى عوسمانيدا،(شەقڵاوە) دەبێتە (ناحيە)يێكى سەر بە قەزاى كۆيە.كە ئەويش سەر بە شارەزوور يان كەركوك بووە.

شەقڵاوە، لە كۆتايى سەدەى نۆزدەم و سەرەتاى سەدەى بيستەمدا، دەكەوێتە دەست بنەماڵەى (ميران) ەكان. دواى ئەوەى بەگزادەكان لە ئەنجامى ململانێ و كێشەكانى نێوخۆياندا و هەروەها وەرسبوون و جارسبوونى خەڵكى بەدەست ئەواندا، ميرانەكان بە ئاسانى دەهێنرێنە شەقڵاوە و ماڵ و موڵك و دەسەڵاتێكى گەورەيان دەكەوێتە دەست.دەبنە گەورەى خۆشناوەكان و هێزێكى چەكدارى گەورە درووست دەكەن. بۆيە لە (راپۆرتێكى ئۆفيسى هەواڵگيريى بەريتانيدا) سەبارەت بە عەشيرەتەكانى عێرِاق.كە لە ساڵى (1919) دا بڵاوكراوەتەوە و (فوئاد حەمە خورشيد) وەريگێرِاوە. لەو راپۆرتەدا لە باسى عەشيرەتى خۆشناودا ئەم زانييارييانەى خوارەوە دەخوێنينەوە:
(ئەم عەشيرەتە لە شەقڵاوە دادەنيشن، سەرۆكى عەشيرەت قادر بەگە. بەش و باڵەكانيشى ئەمانەن:
بەشى(مير مەحمەلى) سەرۆكەكەى قادر بەگ و رەشيد بەگن و 36 سى و شەش گونديان هەنە.
بەشى (مير يەسفى) سەرۆكيان ساڵح بەگ و خدر بەگ خاوەنى 28 بيست و هەشت گوندن.
بەشى (پشت گەلى) سەرۆكيان ئەحمەد بەگە و 29 بيست و نۆ گوندى هەيە.
هێزى چەكدارى ئەو عەشيرەتە بە (1000) پيادە و سوارچاك مەزەندە دەكرێت. هەموو ناوچەى شەقڵاوەيان داگير كردووە كە گووندى زۆر دەوڵەمەند دەگرێتەوە.عەشيرەتێكى دەوڵەمەندە و گرنگييەكى تايبەتى لە نێو عەشيرەتەكاندا هەيە.
ئەو عەشيرەتە بە ئازايەتيێكى بێ وێنە وە لە دژى هێرشى رووسەكان لە ساڵانى(1915-1916)دا لە ناوچەى رواندوز وەستانەوە، راگرتنى پێشكەوتنى سووپاى رووس بۆ خۆرِاگريى و ئازايەتى ئەو عەشيرەتە دەگەرِێتەوە.)”18″
لەگەڵ هەڵگيرسانى شەرِى يەكەمى جيهانيدا و رووخانى عوسمانييەكان، ئينگليزەكان دەبنە سەردارى ئەو هەرێمە.
لە ساڵى (1919)دا، (دەبليو ئارِ هى) فەرماندارى سياسى ئينگليزى لە هەولێر، دێتە (شەقڵاوە).لە پەرتووكەكەيدا، (يادگارييەكانى دەبڵيو ئارِ هي، فەرمانداريى سياسيى هەولێر لە ساڵانى(1918-1920) سەبارەت بە شەقڵاوە دەنووسێت: (كە گەيشتينە شەقڵاوە، تاريك داهاتبوو، (ميرانى رەشيد بەگ) لە دەرەوەى شەقڵاوە دەگەڵ دوو لە كورِەكانيى خوالێخۆشبوو (بايز بەگ) واتە (عومەر و سلێمان) پێشوازيى لێكردين. (ميرانى رەشيد بەگ) پياوێكى باڵا بەرز و ردێن رەشە، زۆر قەڵەو نييە، بەڵام لە (قادر بەگ) “رەهوترە” چاوەكانى خێلن. خوێندەوارييەكى چاكى هەيە، دەتوانێت بە توركى و فارسى و كەمێك عەرەبى قسە بكات، ئەمە جگە لە زمانى خۆى كوردى. لە كارى (موئامەرەكردندا) زرنگتر و بە ئەزموونتر بوو، لە برايەكەى كە تا رادەيەك ئەقڵێكى ساويلكەى هەبوو.كە قەت رۆژێكيش خۆشمنەويست. وەك پارێزرە (نۆبڵ)يش گووتى ئەو زياتر لە پارێزەرێك دەچوو.

هەموو دانيشتنەكەمان بە باسى بابەتى سەرۆكايەتى بردە سەر. (رەشيد بەگ) ددانى بە مافى نەيارەكەى دانا، كە برا گەورەيەتى، بەڵام كۆچى دوايى كرد. هەر چۆنێك بێت.
بۆى روون كردمەوە كە دانيشتنى لە شەقڵاوەدا، بە ئامانجى پاراستنى موڵك و ژنەكانى (رەحمەتى بايز بەگ)ە.جێگەيەك نەبووە شوێنێ هەردووكانى تێدا ببێتەوە. دواتر كەوتە سەر چۆك و لەبەرم پارِايەوە (چاوەكانى دەيانويست لە عببرەتەكەى بدوێن، ئەگەر چاو بدوابايە) كە شتێك نەكەم ئەو و براكەى لەيێكدى جوايەز بكەمەوە. منيش لەم كاتەدا گەيشتبوومە ئەو برِيارەى كە (قادر بەگ) بكەم بە فەرمانرِەوا، بۆيە پێويست بوو لە ناوەندى شوێنەكەى خۆيدا بمێنێتەوە، بەڵام تا سپێدەى رۆژى دواتر نەمتوانى وا لە (رەشيد بەگ) بكەم كە ملكەچ و دەسبەردار بێت.دواى ئەوەى تەرتيبات كران، داوام كرد ئەو و (قادربەگ) بچنە لاى مامى پيريان (عەزيز بەگ) لە باليسانێ، بۆ ئەوەى لە لاى ئەو سوێندێكى راستى دڵسۆزيى بۆ يەكترى بخۆن، بەڵام ئەمە قەت نەكرا. ململانێى نێوانييان بەهۆى ئێرەيى بردنييان بە يەكدى، بەردەوام بووە هۆى نارِەحەتى فەرمانرِوا سياسييە يارمەتيدەرە يەك لەدوايەكەكانم لە كۆيەدا. پێش ئەوەى برِۆم، (قادر بەگ)م بە فەرمى بە فەرمانرِەواى (شەقڵاوە) دامەزراند، كە دەسەڵاتى بەسەر لقەكانى (خۆشناو) و خێڵى (كۆرِێ) هەبێت. (رەشيد بەگ) بووە فەرمانداريى فەرمى لقى (مير مەحمەلى) و (ساڵح بەگ) فەرماندارى فەرمى لقى (مير يوسفى). بەگشتيش (قادر بەگ) سەلماندى كە لە هەموو فەرماندارەكان سەركەوتووترە.

لەم وتوێژانەدا (حاجى نەورۆز ئەفەندى) هاوكارم بوو، كە خەڵكى (رواندزە) و بەرِێوەبەرى پێشووى شەقڵاوە بوو. بە رەگەز فارسييە. سەرى وە سەرى عەلەشيشان دەچێت. لايەنێكى مەكرى رۆژهەڵاتييانەى هەبوو كە تێكەڵى دوودڵيى و تورِەيى كردبوو. لەو ساتانەدا هەمووى دەگەڵم دا بوو. لە سەرى سەرييەوە تا بنى پێى دەلەرزى. زمانى تۆزێك دەگيرا و ترترى بوو.دياربوو لەوە دەترسا نەوەك لە كارە خراپەكانى رابردووى بكۆڵمەوە. ئەو رۆژەى من شەقڵاوەم بەجێهێشت. ئەو گەرِايەوە رواندوز. كە دواتر دەيبينمەوە.
لە سپێدەى (26)ى مانگدا، كاتم هەبوو بە گەرِان لەو دەوروبەردا بەسەرى بەرم.

شەقڵاوە ، كە دانيشتووانى نزيكەى (3000) سێ هەزار كەسن و نيوەيان مەسيحين. لە سنوورى باكوورى چياى سەفين دايە. كە وەك باكگرِاوندێكى بەردينيى سەربەرز دەورى شارۆچكەى داوە، ئێستا بە بەفر داپۆشراوە. ماڵەكانى لەسەر يەكدى ئاواكراون. بۆيە دەبينى يەكێك لە دەرگەى ماڵييانەوە دەچێتە سەربانى دراوسێكەى. لەسەر رێگەى سەرەكى هەندێ خانووى جوان و بەرز هەن. ئەوە ماڵى (ميران)ە. هەروەها مزگەوتێكى بچووكيش لەوێ هەيە. زۆر كانى لە نێو شارۆچكەكەدا هەن.كە بەهاژەهاژ ئاويان پێدا دێتە خوار. باخچە پان و بەرينەكانى كە دەگەڵ بنارى دۆڵەكە درێژ دەبنەوە بۆ ماوەى چەند ميلێك. دار ئەسپيندارى زۆرە. باخچەى سێو و هەرمێ و خۆخ و مژمژە و هەنجير و هەنار و شتى ديكەى هەيە و لەگەڵ دار گوێز و چنارەكان تێكەڵن. ئەم باخچانە لە هاويناندا خۆش و دڵگيرن. بەڵام لە زستاندا زۆر تاريك دەبن و بێزاركەرن. (حاجى نەورۆز) بۆ كۆشكى هاوينەى خوالێخۆشبوو (بايز بەگ) دەستى گرتم. ئاواييەكەى بە گشتى سرنج راكێش نييە، بەڵام دوو دار (چنارى) گەورەى تێدايە كە بەرزبوونەتەوە. زانيمان ئەو چنارانە ماوەى(500) پێنچسەد ساڵە لەو شوێنەدا گەشە دەكەن. هەروەها كانييە ئاوێكى خۆشى تێدايە كە بەم زووانە دۆزراوەتەوە.

دواتر چووينە (كەنيسە)هەرچەندە (حاجى نەورۆز) نەيدەويست بچين. دەيوت كە شايانى ديتن نييە. كە گەيشتينە ئەوێ بينيم وێرانەيە، مێوژ و گەنمى تێدا هەڵگيرابوو. كە بەشى حكومەت بوو لەو بەرووبوومانەدا و لە كەنيسە عەمبارييان كردبوو.لێرە لە گۆرِەپانێكى كراوەدا، چوار (قەشە)م  ديتن كە بەبەرگى كەهەنوتى بوون، منداڵى زۆر پيس و پۆخ بوون. كۆمەڵێكى گەورەى خەڵكيشى لێبوو. كە منيان ديت، دەنگى (مەزاميرێك) بڵند بوو، بەوە بێزار بووم كە خەڵكەكە بە دوامدا بسوورِێنەوە و بەدەنگێكى گڕ بڵێن: “هللۆيا!”
كۆمەڵێ ژن دەورەيان لێدام – زۆربەيان پير و ناشيرين بوون-  دەست و جلەكانييان ماچ دەكردم. ئەو هەژارە گوناهانە. سكم پێ سووتانەوە كە هەستييان بە لە نێوچوونى خەونەكانييان كرد، لە رۆژانى داهاتوودا، ئەو خەونانەى كە رێك لەو رەوشەدا دەيانديت)”19″

خەونى شەقڵاوەيان، بە مەسيحى و موسڵمانەوە، هەميشە لە بندەستى رژێمە مرۆڤچەوسێنەرەكان، چ عوسمانييەكان و چ ئينگليزەكان و چ رژێمە يەكلەدواى يەكەكانى عێراق و سەربارى دەستەڵاتدارە نێوخۆييەكانى شەقڵاوە، چ بەگزادەكان و چ ميرەكان، بە شێوەى راستەوخۆ و نارِاستەوخۆ، خەڵكى شەقڵاوەييان چەوساندۆتەوە.
بێگومان، بەڵگە و شايەتى مێژوويى زۆرن، لەسەر هەڵسوكەوتى داگيركەران و دەسەڵاتدارە نێوخۆييەكانيش كە تا چ رادەيەك خەڵكييان چەوساندۆتەوە. ئەو خەڵكەش لە رووى جەستەيى و ماددى و كۆمەڵايەتى و ئابوورى و سياسى و فەرهەنگى و رۆشنبيرييەوە چ قوربانييەكييان داوە.

ژێدەر و پەراوێزەكان:
1.    الشيخ الامام شهاب الدين ابي عبدالله ياقوت بن عبدالله الحموي الرومي البغدادي (ت 626 ه) المجلد الثالث س- ف طبعە جديدە مصححە و منقحە قدم لها محمد عبالرحمن المرعشلى. دار احياء التراث العربي و مؤسسە التاريخ العربي. بيروت – لبنان
2.    العلامە المفضال معالى محمد أمين زكى بك الوزير العراقى، خلاصە تاريخ الكرد و كردستان. سنە 1931 و نقلە الى العربيە وعلق عليه الاستاژ محمد على عونى 1936 مطبعە السعادە بجوار محافظە مصر سنە 1939ص 385
* لە پەرتووكى (خلاصە الكرد و كردستان / من اقدم العصور التاريخيە حتى الان) ى (محەمەد ئەمين زەكى بەگ) كە (محەمەد عەلى عەونى) وەريگێرِاوەتە سەر زبانى عەرەبى. لە ساڵى 1931 دا چاپكراوە. نووسەر،دەقى (مسالك الابصار)ى نووسيوەتەوە وەرگێرِيش پەراوێزێكى بۆ نووسيوە. بەم شێوەيەى خوارەوە:
وڵاتى (شعلاباد)* و (خفتيان)**لەگەڵ ئەو دەشتەى لە نێوانيياندايە.ئەوە شوێنى تايەفەيەكە بە (شەهريە)*** ناسراون.دزيكەرن و ژمارەيان هەزار كەس نابێت.چيايەكانييان سەختن.دەربەندييان لەنێوان دووچياى بەرزدايە.زابى گەورە ئاوى دەدەات كە سىێ پردى لەسەرن، دوانييان لە بەرد و قورِ دروستكراون.ناوەنجييەكەشيان لە دار وەك حەسير دروستكراوە.بەرزايى لەسەر رووى ئاودا سەد باڵە. پردەكە لە نێوان هەردووك چيادا، درێژييەكەى پەنجا باڵە و دووباڵيش بەرينە. چوارپەل بەبارەوە لەسەرى دەپەرِنەوە.ئەسپەكانيش بە سوارەوە.بەرزو بڵند دەبێت. مەترسيدارە بۆ ئەو كەسەى لەسەرى دەپەرِێتەوە.نۆبەتى لەسەر دەگرن. خەڵكى غەدر و فێڵن، ميوان لەوىێ ناتوانێت بەرگرييان لێبكات. ميرێكى تايبەت بە خۆيان هەيە.خاوەنەكەشى موكاتەبەى لەسەر دەرگەكانى سوڵتانييە هەيە لە ديارى ميسردا.)
 ( * بێ گومان ئەوە خواركردنەوەى وشەى ( شەقلاباد- شەقڵاوە) ى ئێستايە لە ليواى هەولێردا. كە ليوايێكە لە ليواكانى باكورى عێراق. ئەم دەستەواژەيەى (المسالك) بەم شێوەيە: وڵاتى سەهريەى بەناوبانگ بە دزى و جەردەيى، لە (بلاد- وڵاتى) (سەقڵاوە) يە. و (حەفتيان ئەبى عەلى) بە (حەفتيانى گچكە) ش دەناسرێت. لەو نێوانەشدا دەشت و دەربەندى گەورە.(وەرگێرِ)
** (خەفتيان) دەربەندە، (هەفتيانى ئێستا) لە نزيك رواندزدا. لەو وڵاتانەدا. (دانەر)
*** لە (دائيرەى مەعارفى ئيسلامى)دا هاتووە مەبەست لە (ئەلشەهريە)(ئەلسهريە) يە. ئانەكو (سۆران يان سەهران يان سەهرانييە بەناوبانگەكانى كوردن.(وەرگێرِ) (ئەحمەد عەبدولعەزيز مەحمود) لە كتێبەكەيدا (الامارە الهژبانيە الكرديە) دەڵێت مەبەست لە(خەفتيان) (هەوديانا)ى ئێستايە.برِوانە( احمد عبدالعزيز محمود، الامارە الهژبانيە الكرديە في آژربايجان و اربيل والجزيرە الفراتيە من 293 – 656 ه / 905 – 1258م دراسە سياسيە حچاريە)

3.    برِوانە العلامە المفضال معالى محمد أمين زكى بك الوزير العراقى، خلاصە تاريخ الكرد و كردستان. سنە 1931 و نقلە الى العربيە وعلق عليه الاستاژ محمد على عونى 1936 مطبعە السعادە بجوار محافظە مصر سنە 1939ص 378
4.    الشماس ميخائيل منصور كوسا الشقلاوى، تأريخ شقلاوا.المطبعە ماردين. 2000 اربيل.ص 11
5.    مير شەرەف خانى بدليسى، شەرِەفنامە، مێژووى ماڵە ميرانى كوردستان. وەرگێرِانى مامۆستا هەژار.بڵاوكراوەى ئاراس. ژمارە 410 چاپى سێهەم: 2006  لاپەرِە 340
6.    جەلال جەرجيس شێر، چەپكێك لە كەلەپوورى مەسيحييەكانى شەقڵاوە.چاپى يەكەم/ سەنتەرى ئەكەد بۆ چاپەمەنى. عينكاوە – هەولێر 2007لاپەرِە 14.
7.    زرار عەبدولڵا حەمەد سەرتاش،ئينيسكلۆپيدياى هەولێر. بەرگى يەكەم، جوگرافيا. چاپى يەكەم / (2009) لە بڵاوكراوەكانى (دەزگاى چاپ و بڵاوكردنەوەى بەدرخان) لاپەرِە (340)
8.    گيوى موكريانى، كوردستان. دەزگاى چاپ و بڵاوكردنەوەى ئاراس. چاپى يەكەم. 1999 لاپەرِە 630
9.    زرار عەبدولڵا حەمەد سەرتاش،ئينيسكلۆپيدياى هەولێر. بەرگى يەكەم، جوگرافيا. چاپى يەكەم / (2009) لە بڵاوكراوەكانى (دەزگاى چاپ و بڵاوكردنەوەى بەدرخان) لاپەرِە (340) كە ئەويش سەرچاوەكەى هەر پەرتووكەكەى شەماشە ميخائێلە.
10.    زبير بلال اسماعيل، اربيل في ادوارها التاريخيە. دراسە تاريخيە عامە لاربيل و انمائها منذ اقدم العصور حتى الحرب العالميە الاولى. مطبعە النعمان – النجف الاشرف.ص 99
11.    مشيحا زخا،كرونولوجيا اربيل ترجمە وتعليق عزيز عبدالاحد نباتي  2001 دار اراس للطباعە والنشر الگبعە الاولى اربيل ص 119-120
12.    كلثومە جميل عبدالواحد، كردستان في عهد الساسانيين 224-630م دراسە عن الحياە الدينيە والاجتماعيە والاقتصاديە هولير 2007 ص 80
13.    (زرار سەرتاش بۆى گێرِامەوە:” لە (عەولا كۆرى شەقڵاوەيى)م بيستووە، ئەم مزگەوتە لە كۆندا ئاتەشگەیەكى زەردەشتى بووە”، هەرچەندە سەرچاوەى تر ئاماژە بەوە دەدەن كە مزگەوتى گەورە (ميرانى مەحمود بەگ و بووك عەنبەر خاتوون) لە ساڵى (1301كۆچى)دا ئاوايان كردووە. (برِوانە:كەمال خورشيد ميران، خۆشناو خۆشناوەتى، مێژوو، جوگرافيا و ياداشت/ ئامادەكردن و پێشكەش كردنى: سالار كەمال ميران 1985لاپەرِە 67)، بەڵام پێش ئەوە سەرچاوەى تر هەيە لەوانە لە كتێبەكەى شەماشە ميخائيلدا باس لەوە دەكات:( كە “مەلا عەزيز” ئيمامى مزگەوتى گەورە گوتويەتى پەرتووكى (عوامل الجرجانى) لە ژێردار چنارى مزگەوتى شەقڵاوەدا نووسراوەتەوە لە دەوروبەرى ساڵى 1293 زايينييدا) برِوانە ( تأريخ شقلاوە، شەماشە ميخائيل لاپەرِە 69) لەبەر ئەوەى وڵاتى كوردان، كورد و كەلدانى و ئاشورى و نەتەوەى تريش تێدا ژياوە، رێى تێدەچێت كە بە لاى كەمييەوە بەشێكييان زەردەشتى بووبن. جگە لەمەش (ئەشكەوتى سەفين) كە مار ئادى لەوێ بووە، دواتر لەسەدەى چوارەمدا، رەبەن بويا، لەوێ ژياوە و دواتريش بۆتە شێخ وسو رەحمان. دوور نييە پێشتر ئەوێش شوێنێكى زەردەشتى بووبێت. لەم بارەيەشەوە قسە هەيە. بەڵام وەك سەرچاوەيەكى نووسراو هيچ دۆكيۆمێنتێكم دەست نەكەوتووە.هەروەك چۆن لە ساڵى (1999)دا شوێنەوارى ساسانييەكان لە (گوندى ئاقوبان) دۆزراوەتەوە. برِوانە پەرتووكى (الاب ازاد صبرى، مزارات و كنائس اربل لاپەرِە55)
14.    ( احمد عبدالعزيز محمود، الامارە الهذبانيە الكرديە في آذربايجان و اربيل والجزيرە الفراتيە من 293 – 656 ه / 905 – 1258م دراسە سياسيە حضاريە مكتب التفسير للنشر والاعلان اربيل 2006  ص 38)
15.    مير شەرەف خانى بدليسى، شەرِەفنامە، مێژووى ماڵە ميرانى كوردستان. وەرگێرِانى مامۆستا هەژار.بڵاوكراوەى ئاراس. ژمارە 410 چاپى سێهەم: 2006  لاپەرِە 355 هەژار ئەو زانييارييانەى لە (مەم) وەرگرتوون.
16.    زبير بلال اسماعيل، اربيل في ادوارها التاريخيە. دراسە تاريخيە عامە لاربيل و انمائها منذ اقدم العصور حتى الحرب العالميە الاولى. مطبعە النعمان – النجف الاشرف.ص 24
17.    جەمال نەبەز، الامير الكردي، مير محەمەد الرواندوزى الملقب ب “ميرى كورە” ترجمها من الالمانيە الى العربيە فخري سلاحشور. من منشورات الاكاديميە الكرديە للعلم والفن ستوكهولم 1994 ص 144
18.    العشائر الكورديە، ترجمه و علق عليه فۆاد حمه خورشيد بغداد 1979 ص 58
19.    مذكرات دبليو آر.هي/ حاكم اربيل السياسي في كردستان أيام الاحتلال البريطاني 1918-1920 نقله الى العربيە فۆاد جميل / الدار العربيە للموسوعات/ الطبعە الاولى 2008 بيروت.ص 180-182