ئازادیی نووسین …. ئۆرهان پهمۆک
مارسی ساڵی 1985 “ئارتۆر میلهر” و “هارۆڵد پینتهر” سهری “ئهستهمووڵ”یان دا .بهو ساڵانه ئهم دووکهسه ڕهنگبێ ناسراوترین و بهناوبانگترین کهسایهتییهکانی جیهانی تیاتر و شانۆ بووبوون، بهڵام هۆکاری هاتنیان بۆ ئهستهمووڵ ، لهبهر ڕووداوێکی ئهدهبی یان شانۆیی نهبوو،بهڵکوو سهبهب و هۆکارهکهی سنووردارکرانهوهی ههمهلایهنهی ئازادیی ڕادهربڕین بهو ساڵانه له تورکیا بوو کهلهبهر ههمان پرس چهندین نووسهر خرابوونه نێو کونجی زیندان و بهندیخانهوه. ساڵی 1980 لهتورکیا کۆدهتایهک ڕووی دا که دواهاتهکهی ئهوه بوو بهههزاران کهس کهوتنهنێو بهندیخانهوه و وهک ههمیشهش نووسهران لهڕیزی پێشهوهی ئهوانهوه بوون که دهکهوتنهبهر پیستترین وتوندترین ئازار و ئهشکهنجه . که بهردهوام چاو ئهبڕمه ئهرشیڤی ئهو ساڵانهی ڕۆژنامهکان تا ئهوهم بیربێتهوه که ئهو ساڵانه چلۆن تێپهڕی ،دهسبهجێ ئهو وێنانهلهسهر بیر و زهینم نهخش دهبهستن که بوونهته تایبهتمهندییه ههرهڕوونهکانی ئهو سهردهمه: پیاوانی دانیشتوو له نێو کۆڕی دادگه،له گهمارۆی پۆلیسدا،به سهری ڕووتاوه و تاشراو و ڕوخسار و نێوچاوانێکی گرژ و مۆنهوه که نیشانهبۆ ڕق و تووڕهییان بهرامبهر ڕهوتی ڕاگهیشتن به پهروهنده و دۆسییهکهیان بوو.
لهنێو ئهم جۆره کهسانهدا زۆر نووسهریان تیابوو و “میلهر” و “پینتهر” هاتبوونه ئهستهمووڵ تا چاویان بهم نووسهرانه و خێزان و بنهماڵهکانیان بکهوێ وگهر یارمهتییهکیان لهدهس بێت بهرامبهریان درێخیان نهبێت و ههروهها دهنگی کپکراویان بۆ جیهان) بگوێزنهوه. ڕێکخهری ئهم سهردانه ئهنجومهنی جیهانیی قهڵهم (PEN (به هاودهنگیی لیژنهی چاودێری “هێلسینکی” بوو . من بۆپێشوازیکردنیان چووم بۆ فڕگه.من و هاوڕێیهکم ڕێنمایان بووین.پێشنیازکردنی ئهم ئهرکه به من لهبهر ئهوه نهبوو که بهو ڕۆژانه دهور و ڕۆڵێکم لهسیاسهتدا دهبینی ،بهڵکوو تهنێ لهبهر ئهوه بوو که من نووسهر بووم و زۆر به جوانی و بهچاکی شارهزای زمانی ئینگلیزی بووم و قسهم پێدهکرد.زۆر به خۆشحاڵییهوه وهرگری ئهم پێشنیازه بووم و هۆیهکهشی زێتر لهبهر یارمهتیدانی هاوڕێیانی نێو زیندان و قسه و باس و ئاخاوتن لهگهڵ ئهم دوو نووسهره گهورهیه و ئاگادارکردنهوهیان له ڕهوشهکه بوو . هاوڕێی ئهم دوو کهسایهتییه سهری زۆر نێوهندی چاپ و بڵاوکردنهوه و پهخشکاری چکۆڵهی ناڕازیمان دا، پێمان به زۆر ژووری قهرهباڵغی ناو ئهو ڕۆژنامه و بنکهی گچکه تۆزگرتووانهی گۆڤار و بڵاڤۆکان کرایهوه که لهبهربهری داخراندا بوون .له ماڵێکهوه بۆماڵێکی دی و له چێشتخانهیهکهوه بۆ چێشتخانهیهکی دی دهچووین تا چاومان بکهوێ بهو نووسهرانه و خێزانهکانیان که حکومهت بهدوایاندا دهگهڕا. تا بهو ڕۆژه هیچ بیرم له سیاسهت نهکردبووهوه و قهتیش نهمدهویست بچمه نێوکاری سیاسییهوه ،بهڵام کاتێک گوێبیستی ئهو سهربرده ههژێنهر و ترسناکانهی سهرکوت ،ستهم و مهینهتی بێ کۆتا دهبووم، لهدهروونهوه ههستم به ئازار دهکرد .لهلایهکهوه ههستم به هاوخهمیی و هاوسۆزی و هاوهزری لهگهڵ ئهم نووسهرانه دهکرد و لهو لاشهوه دهترسام و دهمهویست ئاگام له خۆبێت تا بهلای خۆمهوه وهخت و کاتهکهم بۆ ئهو ڕۆمانه جوانانه دانێم که بهنیازی نووسینیان بووم و تووشی کێشه و گرفت نهبم. هاوڕێی میلهر و پینتهر لهملا بۆ ئهولا دهچووین و جوانم لهبیرمه لهبهر ترافیکی قورس ،به سهعات و کاتژمێران سهبارهت به چهرچی و دهسفرۆش،داشقهچییهکان،بیلبۆرد سینهماکان،ئافرهتانی بهحیجاب،بێ حیجاب و زۆر بابهتی دی لهو چهشنه که بۆ ڕێبوار و بینهری ڕۆژاوایی سهرنجڕاکێش بوو،پرسهکهم ڕوون وشی دهکردهوه . وێنهیهکی دیم زۆر جوان لهبیره .من و هاوڕێیهکهم لهم سهری هۆڵی ئۆتێل” هیلتۆن”ی ئهستهمووڵهوه بووین و زۆر به قهڵسی و تووڕهیی پێکهوه قسهمان دهکرد و لهو لاشهوه پینتهر و میلهریش ههمان سیما و ڕوخسارهوه پێوهدیار بوو و پێکهوه چپه و سرتهیان بوو . ئهم وێنهیه لهسهر بیر و زهینی نهخۆش و ناساغی من نهخشه، پێم وایه
لهبهر ئهوهی چهشنه وێنهیهکی ڕاستینه و واقیعیانهی دوور و درێژه که له بهینی مێژووی پێکهوهنووساوی ئێمه و ئهواندا ههیه و لهههمان حاڵدا ئهم هۆڵ و سهرسهرا و ڕاڕهوه دهسهلمێنێ که نووسهرانی جیهان دهتوانن یهک بگرن. له تهواوی دیمانهکاندا ئهم ههست بهشانازیی و شهرمهزارییکردنه هاوبهشه لامان دروس دهبوو . له تهواوی ئهو ژوورانهی که دهچووین بۆ لای کهسانی کێشهدار ،ئهم جگهرهیان دهدا بهدهم ئهو جگهرهوه . ههندێ جار تهنانهت میوانهکانمان ئهمهیان بهزاردا دێنا و زۆر جار من به ئاکار و کرداریاندا پهیم بهوه دهبرد . ئهو نووسهر،ڕۆژنامهنووس و هزرمهندانهی که بهو ڕۆژانه سهرمان دهدان،زۆربهیان ،خۆیان به کهسایهتی چهپ و چهپخواز دهناساند ههر بۆیه جگه له وڵاتی خۆ،کێشهیان لهگهڵ ئازادیی پیرۆزی لای لیبراڵ دێمۆکراسی ڕۆژاواش ههبوو. ئێستا 20 ساڵ پاش ئهو دهمانه،دهبینم نزیکهی نیوهی ئهو جۆره کهسانه(ئامارێکی وردم لهبهردهستدا نییه)کهوتوونهته نێو داوی ناسیۆناڵیزمهوه تا ناڕهزایهتیی خۆ بهرامبهر دێمۆکراسی ڕۆژاوا و وابهستهبوون بهڕۆژاوا به شێوازێکی دی دهربڕن.بهڕاستیی ئهمه زۆر تاڵ و جێی داخه. دۆخی تایبهتی من به ناوی ڕێنمای ئهم دووکهسه و ئهزموونهکانی دی ئهو ساڵانه،شتی ئهوتۆی فێر کردووم که ههمووان لێی ئاگادارن بهڵام ئهمه بۆ من له دهرفهتێک ئهچێ تا ئاوڕی لێ بدهمهوه و به زمانیدا بێنم . ئازادیی بۆچوون و ئازادیی ڕادهربڕین بهشێکه له مافه سهرهتاییهکانی مرۆ و پێوهندیی به هیچ وڵاتێکهوه نییه . ئهم چهشنه ئازادییه بۆ مرۆی ئهم سهردهمه، له نان و ئاو پێویستتره و هیچ جۆرهههستی ناسیۆناڵیستی،ههست و نهستی ئهخلاقی،یان خراپترله ههمووان، قازانج و بهرژهوهندیی ئابووری و سهربازی نابێت لهبهردهمیدا ببێته ڕێگر و کۆسپ. یهکێک له هۆکارهکانی ئازار و مهینهتییهکانی زۆر وڵاتی ناڕۆژاوایی جیهان ،لهدهس ههژاری،نهبوونی ئازادیی ڕادهربڕینه. زۆرێ لهخهڵکی ئهم وڵاتانه ڕوو دهکهنه وڵاتانی ڕۆژاوا یان باکوور تا لهدهس ڕهوشی زۆر خراپ و تاڵی ئابووری و سهرکوتی توند ڕا بکهن؛ههڵبهت ههمووان ئاگاداری ئهوهشن که چهنده بهدهس توند و تیژی ڕهگهزپهرستانهی ناو وڵاتانی داراوه مهینهت و ڕهنج و ئازار دهچێژن.ههمووان دهبێ وریا و وشیار بین و وشداریی بدهین بهوانهی که پهنابهران و کهمینهکان لهبهر هۆ و ههگهری وهک وڵات و ئایینی جیاواز وهبهر سووکایهتیی دهخهن و تهنانهت ههندێ جار پهنابهران لهبهر بوونی سیاسهتی سهرکوتکارانه له وڵاتی خۆدا ،کهلهدهستی ڕایان کردووه،دهخهنه بهر بێ ڕێزی کردن،بهڵام دیاره ڕێزنان له گهورهیی و پله و پایهی مرۆ و بیر و باوهڕی دینیی کهمینهکان به هیچ لهونێک نابێ به مانای سنووردارکردنهوهی ئازادیی ڕادهربڕین لهبهر دڵی ئهوان تابیر بکرێ .ڕێزنان له مافی دینیی یان کهمینهکانی ئهتنی قهت نابێ بیانوویهک بێت بۆ کۆنترۆڵکردن و سنووردارکردنی ئازادیی ڕادهربڕین. ئێمهی نووسهر لهسهرمانه مامهڵه بهرسهر ئهم پرسهوه نهکهین و پشت گوێی نهخهین.باوهکوو پرسهکه “ورووژێنهر”یش بێت. ههندێ له ئێمه هۆگر و مهیلهوه ڕۆژاواین و ههندێکیترمان پێوهندیی چاکمان لهگهڵ خۆرههڵاتییهکان ههیه و بڕێکیشمان کهمن خۆم له نێو ئهم بازنه و گرووپهدا دهبینمهوه،ههوڵیانه ئهم پۆلێنکردنه ناڕاست و گۆترهیه، پشتگوێ بخهن و ڕوو لهههردووک لا بکهن . بهڵام نیشتمانمان و هۆگرییمان به تێگهیشتن له بهرههڵستکاران ،نابێ ببێته کۆسپی بهردهم ڕێزنان له مافی مرۆڤ . ههردهم و ههمیشه بۆ بهزماندا هێنانی بیر و بۆچوونی سیاسیم به شێوهیهکی ڕوون و بێ دهق و دۆغر،تووشی کێشه هاتووم .له ههرههوڵێکدا ههست به مهرایی و ڕووبینی دهکهم .دهڵێی ههر قسهیهک به زمانمدا دێت ، بهدرۆ دهردهچێ. ڕهنگهلهبهرئهوه بێت پێم ناکرێ و لهدهستم نایه هاوسهنگییهک به بیرو بۆچوونم ببهخشم و بیخهمه نێو چوارچێوهیهکی یهکگرتوو و تاقانهوه. پێش ههموو شتێک من ڕۆماننووسم و یهکێک له ههوێن و مادهههره سهرهتایی و پێویستهکان بۆ کارهکهی من ئهوهیهخۆم لهجێی ههموو قارهمان و کهسایهتییهک دانێم باوهکوو ڕۆڵی ئهو کهسایهتییه، نهرێنیش بیت. ههڵبهت ئهم شێوازهله بیرکردنهوه لهگهڵ ئهوهی بهرچاوم دهکهوێ ،دهگونجێ . بوونی بڕوایهکی پتهو و بههێز به مرۆ و ئادهمزاد و شوناسی شتهکان ،ئهرکێکی گران و پڕ زهحمهته.له لایهکهوه ئهوهم بهرچاو دهکهوێ کهزۆرێ لهوانهی خاوهنی ویژدان و ویستێکی پاک و چاک و خێرخوازانهن،به شێوهیهکی دووفاقی و دژ بهیهک داکۆکیی له دهستهڵاتداران و قوربانییان به شێوهی یهکسان و بهرانبهر دهکهن. ڕهنگه گهورهترین چێژی نووسینی ڕۆمان ههر لهم خاڵهدا بێت که تهنیا له ڕێی ڕۆمانهوهیه، دهکرێ ئهم ڕهوشه تهواو مۆدێڕنه بخهیته پێش چاو که تێیدا مرۆ بهردهوام مافی خۆ بن پێ دهکات. ههرلهبهر ئهم یاخیگهری و لادان وگۆڕینی بهردهوامی بیر و بۆچوونهیه که ئازادیی ڕادهربڕین ئهوهنده گرینگ دهبێت. ئێمه پێویستییمان به ئازادیی ڕادهربڕین ههیه بۆ تێگهیشتن له خۆ،بۆپهیبردن به دهروونی دوو چهشنهی خۆ و ناهاوسهنگبوونی خۆ و ئاگاداربوونهوه لهبیر و بۆچوونی پهرێشانی خۆ و ههروهها بۆ تێگهیشتن لهو ههست به شانازیی و شهرمهزارییکردنهی که پێشتر باسم کرد . با سهربردهیهکیترتان بۆبگێڕمهوه تا تیشکێکیتر بخهمه سهر ئهوههست به شهرمهزاریی و شانازییکردنهی که دهسکهوتی گهڕان به ئهستهمووڵدا ئهویش 20 ساڵ لهمهوبهر هاوڕێی ئارتۆر میلهر و هارۆڵد پینتهره، 10 ساڵ پاش ئهو دیمانهیه،کۆمهڵه خواست و ویستێکی پاک و خێرخوازانه،ههستی پهنگخواردوو و ئاوێته به ڕق و تووڕهیی،ههست به گوناح کردن و کێشهی تاکهکهسیی خۆم ،بووبه هۆکار چهن لێدوان و وتارێک سهبارهت به ئازادیی ڕادهربڕین پێشکهش بکهم که هیچ پێوهندیی به ڕۆمانهکانمهوه نهبوو و بوو به سهبهب ،زۆر زێتر لهوهی بیرم لێ دهکردهوه ،ببمه کهسایهتییهکی سیاسی. ڕاست ههر لهو دهمانهدا بوو که نوێنهری هیندستانی ڕێکخراوی نهتهوهکان دهبووایه ڕاپۆرتهکهی من لهسهرئازادیی ڕادهربڕین له وڵاتدا بڵاو بکاتهوه .ئهم کهسایهتییه بهتهمهن و خودان ڕێزه ،هاته ئهستهمووڵ و چاوی به من کهوت .بهههڵکهوت ئهمجارهش شوێنی دیمانه،ههرههمان ئۆتێل هیلتۆن بوو. تا لهپشت مێزهکه دانیشتین ،کابرای هیندستانی پرسیارێکی لێکردم که هێشتاش ههر زایهڵهی له گوێمدا دهزرنگێتهوه:”باشه بهڕێز پهمۆک ئهو ڕووداوانه چنه له وڵاتهکهتدا دهقهومێن وپێتخۆشه لهسهریان بنووسی کهچی لهبهر سنووردارکرانهوهی یاسایی، بهلایاندا ناچێ و خۆلهقهرهی ئهو چهشنه بابهتانه نادهی؟”بهو پرسیاره تووشی حهپهسان و بێدهنگییهکی سهیر هاتم و پرسیارهکه تا سهر ناخم کاریگهر بوو .ڕهوتی دهستۆیفسکی ئاسای لێپرسینهوهله خۆمم به توندترین شێواز دهس پێکرد. بێگومان ئهو کاری بهمنهوه نهبوو و تهنیا دهیهویست بپرسێ:”بهسهرنج بهو ههموو تابۆ و حهرام، سنووردارکرانهوه و سهرکوتکارییهی که له وڵاتهکهتدا ههیه،ئهو شتانه چین لهئهدهب و تۆرهی ئێوهدا بهشاراوهیی دهمێننهوه و باس ناکرێن؟” بهڵام ڕهنگبێ ئهو لهبهر ڕێز و حورمهت، پرسیارهکهی بهو چهشنه پێشکهش بهو نووسهره گهنجهی کردبێت که لهو لای سهندهلی و کورسییهکهوه دانیشتبوو و باسی لهههوێن وبابهتهکانی ناو ڕۆمانهکانی هێنایه ئاراوه. من پرسیارهکهم بردهوه سهر خۆم . له تورکیا بهو ساڵانه زۆر پرس و بابهت که یاسا و سیاسهتی سنووردارکردنهوهی حکومهت کۆسپی سهرهکیی سهر ڕێیان بوو،زۆر زێتر له ئێستا بوو. بهڵام ههر لهو دهرفهتهدا یهک بهیهک تاووتوێم کردن وههستم بهوه نهکرد که بیانخهمه ناو چوارچێوهی “ڕۆمانهکانمهوه” بهڵام دهمزانی گهر بڵێم :”شتێکم پێ شک نایه کهبمهوێ لهناو ڕۆمانهکانمدا لهسهری بنووسم و ئیزنم پێ نهدرێ”، ڕاستم نهگوتووه. بهتایبهت بهم ساڵانه سهبارهت بهو پرسانهی بهدهرن له ههوێن و بابهتهکانی ناو ڕۆمانهکانم ،بهردهوام قسهم کردووه و بۆچوونی خۆم دهربڕیوه و ههڵوێستم وهرگرتووه. بهڵام ئهی باشه ئهوه من نهبووم لهمێژ بوو بیرم لهوه دهکردوه که چ جۆره ڕۆمانێکلهسهر شته قهدهغهکان بنووسم؟بێدهنگ ،بێدهنگ دانیشتبووم و بیرم دهکردهوه. ههم له دهس ئهوبێدهنگییه ههستم به شهرمهزاریی دهکرد و ههمیش زۆر زێتر بهو ئاکام و ئهنجامه دهگهیشتم که ئازادیی ڕادهربڕین، سهرچاوهکهی له ههست به شانازیی کردن و باسکردن له گهورهیی و پله و پایه و شان وشکۆی مرۆدایه. بۆ خۆم ،گهلێک نووسهرم پێ شک دێ کهزێتر لهسهر بابهتی قهدهغه دهنووسن تهنیا لهبهر ئهوهی قهدهغهن،ڕهنگبێ منیش بچمه ڕیزی ئهو چهشنه نووسهرانه و یهک لهوان بم. کاتێک ،نووسهرێک ئازاد نهبێت ،نووسهرانی دیش ئازاد نین .ههندێ جار دۆس و هاوڕێیهک به من یان نووسهرێکی دی دهڵێ:”نهدهبووایه بهم چهشنهت نووسیبایه.گهر ئهوهنده توندت نهنووسیبایایه،ئێستا ئهوهنده تووشی کێشه و مهینهت نهدههاتی.” بهڵام گۆڕینی پهیڤ و وشه و ڕیزکردنیان بهشێوهیهک که له فهرههنگی سهرکوتکراودا جێی ڕهزامهندیی ههمووان بێت و بهتایبهت شارهزابوون له بوارێکی ئهوتۆدا، له قاچاخکردنی کاڵا دهچێ لهڕێی یاساییهوه و زۆر شهرمهزارانهترو دزێوتر له قاچاخی ڕاستینهیه.ئهمانهم درکاند تا ڕاستییهکی ههرهڕوونم دووپات کردبێتهوه،ئهویش ئهوهیه به ئازادانه ئاخاوتن و پهیڤین و قسهکردن لهسهرههر پرس و بابهتێک که حهزمان لێی بێت، نیشانه بۆ گهورهیی و شان و شکۆی باڵای مرۆیه .ههموو ڕۆژێک دهبێ ئهو پرسیاره لهخۆبکهین باشه ئهوه کامهلۆژیک و ئهقڵانییهته له پشتهوهی سووکایهتیکردن به کولتوور و دینهکانی دی و بهتایبهت ڕهوشی ئهمڕۆمان(شهڕی ئێراق) له بۆردمانی بێ بهزییانهی وڵاتێکی دی بهناوی ئازادیی ڕادهربڕین و دێمۆکراسیدایه؟ئهزموونی ئهم ناوچهیهی منی لێ دهژیم،سهلماندوویهتی که هیچ چهشنهکوشت و کوشتار و قهڵاچۆکردنێک ،دێمۆکراسییهتی زێتری لێ نهکهوتۆتهوه.شهڕهکهی ئێراقیش ئهمهی سهلماندووه که قهڵاچۆ و کوشتنی بێ بهزییانهی بهسهدان ههزار مرۆی بێ تاوان،نه ئاشتی پێ بهخشیون و نهش دێمۆکراسییهت،بهپێچهوانهوه دهرفهتێکی ڕهخساندووه بۆ سهرههڵدانهوه و بووژانهوهی ناسیۆناڵیزم و دژاێتی کردنی ڕۆژاوا. پاش ئهم پهلاماره ،ڕهوشهکه بۆ ئهو کهمینانهی که لهخۆرههڵاتی ناویندا بهدوای دێمۆکراسییهتهوه بوونه ،زۆر ئاڵۆزتر و دژوارتر بووه.ئهم شهڕه ستهمکارانهیه ،پهڵهیهکی شهرمهزاریی و سهرشۆڕییه به ناوچاوانی ئهمریکا و جیهانی ڕۆژاواوه .شانازیی جیهانی ڕۆژاوا به ڕێکخراوی وهک ئهنجومهنی قهڵهم و نووسهرانی میناک هارۆڵد پینتهر و ئارتۆر میلهرهوهیه.
ژێدهر:ڕۆژنامهی “شهرق”،چوارشهممه،15ی پووشپهڕ(مانگی “تیر”ی ئێرانی)،6ی جۆلای 2011،وهرگێڕی فارسی بابهتهکه:ئهمیر ئهحمهدی ئاریان
تاران
15ی پووشپهڕی 2711ی کوردی
