لەو دیو پەنجەرەی یادەوە…..سه‌دیق سه‌عید رواندزی
یەكێك لە خەوشە دیارەكانی نەوەی نوێی شیعری كوردی، به تایبه‌ت نەوەی گەنج و لاوەكان، ئەوانەیان وا هه‌ر لە تەمەنی منداڵییه‌وه شیعر دەنووسن، ئەوەیە كە ئەوەندەی شیعر وەك ئەزموونێكی خۆڕسك تەماشا دەكەن كە تێیدا بەهرە و ئیلهام ڕۆڵی سەرەكیی تێدا دەبینێت، ئەوەندە وەك ئەزموونێكی بابەتی و ڕامان و قووڵبوونەوەی زمانەوانی نایبینن.
بۆیەیشە هەمیشە ئەزموونی شیعریان لە چوارچێوەی فۆرمێكی زمانەوانیی سادەدا دەمێنێتەوە، كە هەندێک جار نزیك دەبێتەوە لە دروشم.
بێگومان كاتێک گوتاری شیعریش دەبێتە گوتاری دروشم، ئیدی تایبەتمەندییەك نامێنێتەوە، که ڕه‌نگی شیعری پێوه بێت لە دەقدا.
ڕەنگە هیچ ئەزموونێكی نووسین بە قەد شیعر پێویستی بە قووڵبوونه‌وه و ڕامان لە دیاردەكانی ژیان و دەوروبەر و ئاگاییی زمانەوانی نەبێت. چونكە تاكە بنه‌مایەك كە شیعر جیا دەكاتەوە لە دروشم، یاخود فۆرمی قسەكردنێكی ئاسایی، زمانە.
واته زمان لە دەقی شیعریدا سەرچاوەی هەموو بنەماكانی دیكەی دەقە.
هەموو ڕەگەزەكانی دیكەی وەك شیعریەت و ڕیتم و مۆزیك لە شیعردا لە ڕێی زمانه‌وه بنیات دەنرێن.
هەڵبەتە زمانی هیچ دەقێكی شیعریش، ناتوانێ ببێتە زمانێكی شیعری، ئەگەر ئەو چوارچێوە دیاریكراوە جێ نەهێڵێت كە لە ڕەهەندی كۆمەڵایەتیدا هەیەتی.
هەڵبەتە ئه‌وه نه‌بێت كە زمانی شیعری لە دەرەوەی زمانه دیاریكراوه‌که‌یی نووسین و خوێندنەوە بێت، وەلێ لەگەڵ ئەمەیشدا وەزیفەی زمان لە شیعردا هەر ئەو ئەركە دیاریكراوە نییە، كە لە دەرەوەی دەقی شیعریدا هەیەتی؛ بەڵكوو زمان لە شیعردا لە پاڵ دەربڕین و یەكیه‌تیی بابەت، ئستاتیكا و شیعریەتیشەوه‌یه، كە ئەمانەیش دواجار دەبنە سەرچاوەی چێژ لای خوێنەر.
واته زمانی هەر دەقێكی شیعری ئەگەر نەیتوانی ڕه‌نگی شاعیرانه دروست بكات و چێژ بە خوێنەر ببەخشێت، مانای وایە زمانه‌که‌ی ناشاعیرانه‌یە.
خوێنەر كاتێک چێژ لە دەقێكی شیعری وەردەگرێت، لە بەر ئەو ئستاتیكا و شیعریەتەیە كە زمان هەیەتی، دەنا خۆ ئێمە لە ژیانی ئاسایییه ڕۆژانەکه‌یشماندا گه‌لێک دەستەواژە و دەڕبرینی سەرنجڕاكێش و هەستبزوێن دەبیسین كەچی نابێتە جێگەی هەڵوەستەكردنمان.
بێگومان ئەو نەوەیە بە دەگمەن هەوڵی قووڵبوونەوە لە زمان و ئاگای شیعری دەدەن و وەك گوتمان هەمیشە شیعر وەك ئیلهام و بەهرەیەك دەبینن.
ئیدی ئەمە وه‌ها دەكات بە بەردەوامی زمان لای ئەو نەوەیە هەر ئەو زمانە جێگیر و دیاریكراوە بێت، كە لە سەرەتاوه هەبووە.
ئەو نەوەیە(كە مەبەستمان ئەوانەن لە تەمەنێكی زوو شیعر دەنووسن وەك گەنج و لاوەكان) چونكە لە بری خوێنەوەی بەردەوام و ڕامان لە ئاست دیاردەكان و قووڵبوونه‌وه‌ی زمانەوانی هەڵپەی زووناسریان و بڵاوكردنەوەیه‌تیان، بۆیە دەبینین هەندێک كات ناتوانن، ئەزموونه سەرەتایییه‌که‌ی خۆیان تێ بپەرێنن.
لە كاتێكدا، هەر هەوڵێك بۆ بەردەوامبوون لە ئەزموونی شیعرهۆنینه‌وه‌دا، بەبێ قووڵبوونه‌وه و ئاگایی لە زمان ئەستەمە بەردەوامیی هەبێت.
بێگومان لە مێژووی شیعری كوردیدا، بە گشتی هەمیشە شیعر وەك پەیامێك كە ئامانج تێیدا هوشیاركردنەوەی كۆمەڵگایە وێنا كراوە.
واتە بەر لەوەی شیعر وەك شیعر و چێژ و بابەت ببینرێت، وەك پەیامێك كە ئاراستەی ئەوانی تر دەكرێت دەبینرێت.
لەو سۆنگەیشەوە كەم نین ئەو شیعرانەی لە نێوەرۆكی خۆیاندا هەڵگری ئەو گوتارەن.
هەڵبەتە ئەگەر بۆ قۆناغێك لە ڕووی مێژوویی و سیاسی و كۆمەڵایەتییه‌وه، ئەو گوتارە لە شیعردا پێویست بووبێت، ئەوا بە بۆچوونی من لە هەلومەرجێكی وەك ئەمرۆدا دەبێ شیعر كەمتر ئەو ڕۆلە ببینێت.
هه‌ڵبه‌ت ئه‌وه نەبێت كە ئەو شێوازە لە شیعردا بەسەر چووبێت، وەلێ ئێستا شیعر وەك ڕەگەزێكی ئەدەبی لە بەرایی هەموو شتێكدا چێژ و شیعریەت و مانایە و تا ڕادەیەك بووە بە ژانرێكی (دەستەبژێر) واتە خوێنەری تایبەت بە خۆی دەبێت؛ بۆیە ئەو دەقانەی هەڵگری گوتاری ئایدۆلۆژیا و دروشم یاخود شیعر وەك پەیامێك دەبینن، كەمتر لە لایەن خوێنەرەوە وەردەگیرێن.
واته شیعر تەنیا شیعرە و بەدەر لەوە هیچ ئەرك و پەیامێكی تری نییە.
بێگومان ئەو ڕەنگدانەوەی ئایدۆلۆژیا لە شیعر و ته‌ماشاكردنی وەك پەیامێك، كە ئامانجێكی هەیە، چونكە بووە بە تایبەتمەندیەكی دیاریكراو و بەرجەستە لە شیعری كوردیدا، بۆیە دەبینین كاریگەریەتیی خۆی جێ هێشتوە بە سەر ئەو نەوەیەی كە سەرەتای ئەزموونی شیعرنووسینیانه.
بۆیە دەبینین بەشێكی زۆر لەو نەوەیە هان لە ژێر ئەو كاریگەریەتیەدا، بە مەیش شیعر بەرلەوەی وەك دەقێكی ئەدەبی تەماشا بكەن، بۆچوونیان وایە كە دەبێ پەیام و ڕۆلێكی وشیاركردنەوەی هەبێت لە كۆمەڵگادا.
ئەگەر سەرنج لە بەشێك له ئەزموونه شیعرییه‌که‌ی ئەو نەوەیشە بدەین، باشتر ئەو بۆچوونەمان بەرچاو دەكەوێت.
كۆمەڵە شیعری(لەو دیو پەنجەرەی یادەوە)* هەڵگری ئەو تایبەتمەندیەیە كە باسمان كرد.
بە ده‌ربڕینێكی تر لە بەشێكی شیعرەكانی ئەو كۆمەڵە شیعرەدا، شیعر وەك پەیامێك كە ئامانج تێیدا هوشیاركردنەوەی كۆمەڵگایە وێنا كراوە.
بۆیە ڕۆلی شیعر هاتنەوەیە بە گژ كولتووری پیاوسالاری و دابونەریته چەقبەستووه‌که‌ی كۆمەڵگا و داكۆكیكردن لە مافی كەسه‌کان وەك و تاكێک.
یاخود پەنجەخستنە سەر خەوش و كێماسی و كەموكورتییەكانی كۆمەڵگایە لە ڕووی پەروەردەیی و كۆمەڵایەتییه‌وه.
واتە ئەو دیاردانەی وەك بەربەستێك دێنە بەردەم پێشكەوتنەكانی كۆمەڵ، شاعیر لە شیعرەكانیدا، بەرجەستە و باسیان دەكات، بۆ نموونە وەك چەوسانەوەی ژن لە كۆمەڵگادا یاخود نادادپەروەری و نایەكسانیی نێوان مرۆڤەكان و هتد.
لە بەشێكی دیكەی شیعرەكانیشدا، گوتارێكی ڕۆمانسیانەی جوان دەبینرێت، كە شیعر وەك ئەزموونێكی خودگەرایی بینا دەكات.
واته گێڕانەوەی یادەوەرییەكانی شاعیر و دەربڕینی ئەو هەناسە پەنگخواردووانەیە كە لە سینەی شاعیردا، قەتیس ماون.
وەك ئەزموونەكانی عەشق و خۆشەویستی و هاورێیەتی و له‌و چه‌شنه بابه‌تانه.
لە بەشێكی شیعرەكاندا زمانێكی شیعری ڕۆمانسیانەی جوان دەبینین، كە تێیدا توانیویەتی شیعریەتێك لە دەقەكاندا بەرجەستە بكات و بەو هۆیەوەیش، چێژێك بە خوێنەر ببەخشێت.
بەڵام لە بەشێكی دیكەی شیعرەكانیشدا، زمانی دەقە شیعرییەكان، زمانێكی ڕیالیزمئاوێزانەیە و بە هۆیەوە شیعرەكانی وەك دروشم و هوتافی كۆمەڵایەتی و سیاسیانە نیشان داوە، كە ئامانج تێیاندا، وەك باسمان كرد هوشیاركردنەوەی كۆمەڵگایە. لە هەندێك دەقی تریشدا، شاعیر بە مەبەستی هاوسەنگی لە كیش و سەروادا، شیعریەتی لە دەقەكاندا كوشتوە.
بە پێچەوانەوەیش لە هەندێك شیعری ئازادیشدا، توانیویەتی وێنەیەكی هونەریی جوان، لە ڕێی زمانه‌وه بەرجەستە بكات. بێگومان شیعرەكان هەر چۆنێك بێت و هەر چییەكیش بن، بچنە هەر چوارچێوەیەكەوە، دواجار وەك نووسینەوەی ئەزموونەكانی گەنجێكی جوان دەبینرێن، كە هەزارەها خۆزگەی هەیە لە ژیاندا، ئەمە لە لایەك، لە لایەكی تریشەوە بەردەوامی شاعیر و قووڵبوونه‌وه‌ی لە بواری ئاگاییی زمانەوانی لە داهاتوودا، دەتوانێت ببێتە خاوەن شوناس و ناسنامەی شیعری خۆی، چونكە هێشتا لە ژێر كاریگەریەتیی شاعیرە دیارەكانی خۆماندایە، لە ڕووی بابەت و دەربڕین و گوتاری شیعرییه‌وه، بە ڕادەیەك كە لە هەندێک شیعریدا، تەواو لە دەقی ئەو شاعیرانەوه نزیك بووه‌تەوە؛ بۆ نموونە شاعیرێکی دیاری وه‌ک (پەشێو).
ئەمەیش به بۆچوونی من ئاسایییە، چونكە پەشێو لە ئەدەبی كوردیدا، هەرتەنیا شاعیر نییە، بەڵكوو قوتابخانەیەكی شیعری كوردییە، بۆیە دەكرێ هەزاران قوتابی لەو قوتابخانەیەوه، فێر ببن بەڵام بە دەر لە لاساییكردنەوە. شاعیر لە بەشێك لە شیعرەكانیدا، بە هۆی قووڵنەبوونەوەی لە زماندا، كە ئاماژەیشمان پێی دا، تووشی هەندێک هەڵەی واتایی و دەربڕین بووە، كە جۆرێك لە لادانی واتای ڕاستەقینەی وشەكانی لێ كەوتووه‌تەوە.
بەمەیش جۆرێك لە هەڵەی ده‌ربڕینی داوە بە وێنە شیعرییەكان، كە بە بۆچوونی من دەبووایە، وردتر لە سەریان بوەستێت. لێرەوەیش ئێمە وەك خوێنەرێك، ئاماژە بۆ بە شێك لەو هەڵانە دەكەین، وا كەوتوونه‌تە بەرچاومان:
* شاعیر ده‌ڵێت: (پاركەكانمان وەك لمی دەریا) ل8/ بێگومان لم لە كەنار دەریادایە، نەك نێو دەریا، بۆیە بە بۆچوونی من شیاوتر بوو كەنار دەریا بنووسێت.
* شاعیر ده‌ڵێت(گوێزی هەڵوەریوی درەختی ڕووت لا11) بێگومان گوێز لە دارگوێز هەڵدەوەرێت، نەك درەختی ڕووت.
* شاعیر ده‌ڵێت(لە داخانا.. وشك بوو زەرد هەڵگەڕا..لا14) هەڵبەتە درەخت سەرەتا زەرد هەڵدەگەرێت، دوایی وشك دەبێت.
* شاعیر ده‌ڵێت(هێندەی حەسرەتی مردووێك بۆ دڵۆپێك ئاوی ژیان…ل113) هەڵبەتە كە مرۆڤ مرد، هەموو ئەندامەكانی لەشی لە كار دەكەون و هیچ خۆزگە و حەسرەتێكی نامێنێت، ئاخر هه‌ر ئەوانە شەیدای دڵۆپێك ئاوی ژیانن، كە هان له سەرەمەرگ و ئاوزینگداندا، بۆیە دەبوو بنووسێت، وەك كەسێك لە سەرە مەرگدا.
* شاعیر ده‌ڵێت(خەیاڵم وەك پەڵەهەورێكی دووگیان.. چەخماخە ئەدا و نابارێ ل117) هەڵبەتە، ئەوەی چەخماخە دەدات، برووسكەیە نەك پەڵە هەور. بەڵكوو هەور دەگرمێنێ…
* شاعیر ده‌ڵێت(لە سەر ملی ڕەفەیەكی ساردوسڕا..لا 144) بێگومان، بۆ ڕەفە سەكۆ بە كار دێت، نەك مل.
* شاعیر ده‌ڵێت( كەناری ئەم كانییە.. لا147) كەنار زۆرتر بۆ دەریایە، واتە سنوورێكی پان و درێژ….
* شاعیر ده‌ڵێت( بەفری سپی لا42) سیفەتی سپی، زیادەیە، چونكە هەر كە گوتمان بەفر بە مانای سپی دێت. ئێمە زۆرجار كاتێ بمانەوێت وەسفی شتێك بكەین، لە ڕووی سپیەتییه‌وە، ده‌ڵێین وەك بەفر بوو…
* شاعیر ده‌ڵێت( بۆیان نەكرا.. قیژەی تاڤگە و… لا163) بێگومان تاڤگە هاژەی هەیە، نەك قیژە، ئەگەریش تاڤگە وەك ناوی كەسێك بە كار هاتبێت، ئەوا ئاسایییە لە ده‌ربڕیندا….
*شاعیر ده‌ڵێت(ڕۆحی دەیجوور..) هەڵبەتە دەیجوور كە بە مانای نوتەك و شەوی ئەنگوستەچاو دێت، تایبەتمەندییەكە تەنیا بە شەو دەدرێت. بۆ ڕوح هیچ مانایەكی نییە. چونكە ڕۆح سیفەتی هەست و بەرجەستەییی نییە، تاكوو شتێكی بدرێتە پاڵ.
* شاعیر ده‌ڵێت(تەم و مژێك.. پەپولەیەكی ناچار كرد.. بچێتە ماڵی جەلادێ.. دوای چەند ڕۆژێ وەختێ دنیا هێور بووەوە…لا68) بێگومان بۆ تەم و مژ(ساف) بوونەوە، بە كار دێت نەك هێوربوونەوە.
چونكە ئەوەی دوایان بۆ دۆخێكی شەڕ و ئاشووبە..
* شاعیر ده‌ڵێت(بیابان ئاسا بێ كەنار.. لا157) بێگومان، بیابان كەناری نییە.
* شاعیر ده‌ڵێت(سەر گۆڕەكان.. هێمنترین شوێنی ماچ بن..لا) بە بۆچوونی من سەر گۆڕەكان هەمیشە شوێنی هێمن بووینە…
* شاعیر دەڵێت(كە گۆشت و خوێنی دەسووتان…لا159). لە ڕاستیدا ئەوەی دەسووتێت، گۆشت و ئێسقانە، نەك گۆشت و خوێن…
* شاعیر ده‌ڵێت(وەلێ لە سارای سینەمدا.. شەپۆڵ ئەدا مەرگی بریا…لا146) بێگومان دەریا شەپۆلی هەیە، نەك سارا…
* شاعیرده‌ڵێت(خۆی خزاندە نێو باوەشم…لا167) خزاندن بۆ چوونەنێو بە كار دێت، بۆیە شیاوتر بوو بنووسێت، خۆی كرد بە باوەشمدا…
* شاعیر ده‌ڵێت(بنووسنەوە ئەم چیرۆكەش لا146) بۆ چیرۆك زۆرتر گێڕانەوە بە كار دێت، نەك نووسینەوە..
* شاعیر ده‌ڵێت(شانۆنامەی مێژوومان بوو، بە بەرچاوی هەموو دنیا ئەدامان كرد…لا166) بۆ شانۆگەری نماییش بە كاردێت، نەك ئەدا…
بێگومان ئەمانە كۆمەڵێ سەرنج بوون، كە من وەك خوێنەرێك كەوتنە بەرچاوم.
وێڕای ئەمەیش لە كۆمەڵە شیعرەكەدا، چەندین وشە هەن كە پێویستە بە دوو(و) بنووسرێن، كە چی شاعیر بە یەك(و) نووسیوە.
وەك(سور، تینو، گرتو، بون، سوتان، هێشو) هاوكات؛ هێندێك وشەیش پێویستە بە یەك(و) بنووسرێن كەچی ئەو بە دوو(و) نووسیوە، وەك (ووڵات) لە كۆتاییدا هیوای سەركەوتن، بۆ شاعیری گەنج دەخوازم، كە دڵنیام تازە لە سەرەتای كاروانەكە دایە…
sadiqrwandze@yahoo.com
تێبینی/ لەودیو پەنجەرەی یادەوە، كۆمەڵە شیعرێكی شاعیری گەنج(هیوا قەسرەیی)ـیە لەو ڕۆژانەی ڕابردوودا چاپ و بڵاو كرایەوە.
***
