ده‌ستوری هه‌رێم، ئازادیی راده‌ربڕین‌و رۆژنامه‌نوسی سنوردارده‌كات
سه‌رنجێكی پێویست:
ناوه‌ڕاستی ساڵی 2009و له‌سه‌روبه‌ندی په‌سه‌ندكردنی پرۆژه‌ی ده‌ستوری هه‌رێمی هه‌رێم له‌لایه‌ن خولی پێشوی پارله‌مانه‌وه، له‌ژماره 179ی 30/6/2009ی رۆژنامه‌ی (ئاوێنه)دا وتارێكم ده‌رباره‌ی مه‌ترسیی تێپه‌ڕاندنی ئه‌و ره‌شنوسه له‌سه‌ر ئازادییه‌كان، بڵاوكرده‌وه. له‌ئێستاشدا، كاتێ ئه‌و مه‌ترسییانه‌ی خستنه ریفراندۆمی ئه‌و پرۆژه‌یه هه‌ر ماون‌و، له‌نێو پارله‌مان‌و ده‌ره‌وه‌ی پارله‌مانیش، چه‌ندین هه‌وڵی خه‌مخۆرانه هه‌ن بۆ گه‌ڕاندنه‌وه‌‌و هه‌مواركردنه‌وه‌ی، بڵاوكردنه‌وه‌ی ئه‌م وتاره‌م جارێكی دیكه به‌پێویستزانی.
دوای چه‌ند ساڵ فه‌رامۆشكردنی‌و، له‌گه‌ڵ بونی ناڕه‌زایی زۆریی رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‌و رۆشنبیر‌و رۆژنامه‌نوسانی هه‌رێمی كوردستان، پارله‌مانی كوردستان، له‌ماوه‌ی “درێژكراوه”یدا، رۆژی 24ی ئه‌م مانگه به‌زۆرینه‌ی ده‌نگ ده‌ستوری هه‌رێمی كوردستانی په‌سه‌ندكرد‌و بڕیاریشدرا رۆژی 25ی ته‌مموز له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنی پارله‌مان‌و سه‌رۆكی هه‌رێمدا، ریفراندۆمی له‌سه‌ربكرێت.
ئه‌وه‌ی مه‌به‌ستمه لێره‌دا، سه‌رنج نیه ده‌رباره‌ی په‌سه‌ندكردنی به‌په‌له‌ی ده‌ستور له‌واده‌ی “درێژكراوه”و نه‌بونی هۆشیاریی جه‌ماوه‌ری هه‌رێم له‌سه‌ر ده‌ستوره‌كه‌‌و ده‌سه‌ڵاته زۆر‌و زه‌وه‌نده‌كانی سه‌رۆكی هه‌رێم‌و كه‌موكوڕییه‌كانی تری ده‌ستور، چونكه پێشتر له‌چه‌ند وتار‌و گفتوگۆی دیكه‌دا خراونه‌ته‌ڕو، به‌ڵكو ده‌مه‌وێت له‌م وتاره‌دا تیشك بخه‌مه سه‌ر پرسێكی هه‌ستیار كه ئازادیی رۆژنامه‌نوسی‌و راده‌ربڕین‌و فه‌راهه‌مكردنی مافی نوسین‌و بڵاوكردنه‌وه‌یه، كه به‌خاڵێكی گرنگی ناو ده‌ستوری هه‌مو وڵاتێك داده‌نرێت، به‌تایبه‌ت وڵاته دیموكراس‌و كراوه‌كان جێگه‌ی تایبه‌تیان بۆ مافه مه‌ده‌نی‌و سیاسیه‌كان، به‌تایبه‌ت ئازادیی رۆژنامه‌نوسی داناوه. یان له‌ده‌ستوری هه‌ندێ وڵاتدا به‌بایه‌خێكی زۆره‌وه ئه‌و ئازادیه‌‌و گرنگیی كایه‌ی رۆژنامه‌نوسی ده‌قنوسكراوه. ئه‌وه‌تا ده‌ستوری میسر بۆ ساڵی 1971- هه‌مواركراو، به‌رونی دانی به‌چاودێربون‌و به‌ده‌سه‌ڵاتبونی كایه‌ی رۆژنامه‌نوسی ناوه، له‌ماده‌ی 206یدا: “رۆژنامه‌نوسی، ده‌سه‌ڵاتێكی جه‌ماوه‌رییه‌‌و كار بۆ په‌یامی خۆی ده‌كات به‌و شێوه‌یه‌ی له‌ده‌ستور‌و یاسادا دیاریكراوه”.
ئه‌وه‌ی هاوڵاتیان به‌گشتی‌و، رۆژنامه‌نوسان‌و رۆشنبیر‌و ئه‌كادیمیانی هه‌رێمی كوردستان به‌تایبه‌ت، چاوه‌ڕێیانده‌كرد، ده‌ستوری هه‌رێمه‌كه‌یان بواری میدیا‌و رۆژنامه‌نوسی وه‌كو “ده‌سه‌ڵاتی چواره‌م”و چاودێر به‌سه‌ر سێ ده‌سه‌ڵاته‌كه‌ی تر‌و كایه جیاوازه‌كانی كۆمه‌ڵگه بناسێنێت‌و دانی پێدابنێت، نه‌ك به‌وجۆره‌ی له‌بڕگه‌ی ده‌یه‌می ماده‌ی 19 دا (كه تایبه‌ته به”كه‌رامه‌ت‌و ژیان‌و ئازادی”) هاتوه: “هه‌مو كه‌س مافی ئازادیی راده‌ربڕینی هه‌یه‌‌و پێویسته ئازادیی رۆژنامه‌نوسی‌و هۆیه‌كانی راده‌ربڕین‌و راگه‌یاندن‌و فره‌لایه‌نیان مسۆگه‌ربكرێ، به‌ڵام ئه‌م مافه توانج‌و ته‌شه‌ره‌‌و ده‌ستدرێژی بۆ سه‌ر مافی خه‌ڵكی دیكه‌‌و سوكایه‌تی به‌پیرۆزیه ئایینیه‌كان‌و هاندان بۆ توندوتیژی‌و بره‌وپێدانی رق‌و كینه له‌نێو پێكهاته‌كانی گه‌لی كوردستان- عیراقدا ناگرێته‌وه”.
ده‌سته‌واژه‌‌و ده‌ربڕینه‌كانی ناوبڕگه‌كه تائه‌ندازه‌یه‌كی زۆر ته‌مومژاوی، لاستیكی‌و پێناسه‌نه‌كراون‌و له‌بری فراوانكردنی پانتایی ئازادیی راده‌ربڕین‌و رۆژنامه‌نوسی، به‌رته‌سكیده‌كه‌نه‌وه، ئاسته‌نگی ده‌ستوری‌و یاسایی ده‌خه‌نه به‌رده‌م، تاكو مانای ئه‌و گوزارشته‌ی له‌سه‌ره‌تای بڕگه‌كه‌دا هاتوه به‌كۆمه‌ڵێك سانسۆر تێكبشكێنن.
كاتێك به‌شی یه‌كه‌می ئه‌و بڕگه‌یه: “هه‌مو كه‌س مافی ئازادیی راده‌ربڕینی هه‌یه‌‌و پێویسته ئازادیی رۆژنامه‌نوسی‌و هۆیه‌كانی راده‌ربڕین‌و راگه‌یاندن‌و فره‌لایه‌نیان مسۆگه‌ر بكرێ” ده‌خوێنینه‌وه، زۆر خۆشحاڵ ده‌بین‌و هه‌ستده‌كه‌ین به‌ڵێ ده‌ستوری هه‌رێمه‌كه‌مان بوارێكی زۆری بۆ ئازادیی راده‌ربڕین‌و میدیا فه‌راهه‌مكردوه، به‌ڵام كاتێك چاومان ده‌كه‌وێته سه‌ر به‌شی دوه‌می بڕِگه‌كه: “به‌ڵام ئه‌م مافه توانج‌و ته‌شه‌ره‌‌و ده‌ستدرێژی بۆ سه‌ر مافی خه‌ڵكی دیكه‌‌و سوكایه‌تی به‌پیرۆزیه ئایینیه‌كان‌و هاندان بۆ توندوتیژی‌و بره‌وپێدانی رق‌و كینه له‌نێو پێكهاته‌كانی گه‌لی كوردستان- عیراقدا ناگرێته‌وه” نیگه‌رانی دامانده‌گرێت‌و ده‌زانین ئه‌م ده‌ستوره چه‌نده بواری له‌به‌رده‌م ئه‌و ئازادییانه‌دا بچوككردۆته‌وه. ئه‌وه‌یشی زیاتر راستیی بۆچونه‌كه‌مان ده‌سه‌لمێنێت بونی ده‌سته‌واژه‌كانی: “توانج‌و ته‌شه‌ره، ده‌ستدرێژی بۆ سه‌ر مافی خه‌ڵكی دیكه، سوكایه‌تی به‌پیرۆزیه ئایینیه‌كان، هاندان بۆ توندوتیژی، بره‌وپێدانی رق‌و كینه له‌نێو پێكهاته‌كانی گه‌لی كوردستان- عیراقدا” یه له‌نێو بڕگه‌كه‌دا.
هه‌روه‌ها ده‌قنوسكردنی ئه‌و كۆتوبه‌ندانه له‌ده‌ستوردا به‌گرفتێكی گه‌وره ئه‌ژمارده‌كرێت، چونكه ده‌ستور ته‌نیا یاسا گشتیه‌كان دیاریده‌كات‌و ناچێته ناو ورده‌كارییه‌كانه‌وه.
جگه‌له‌وه‌ی ئه‌م بڕگه‌یه یاساكانی: چاپه‌مه‌نیی حكومه‌تی عیراق ژماره 206ی ساڵی 1968و چاپه‌مه‌نیی هه‌رێمی كوردستان ژماره 10ی ساڵی 1993و ته‌نانه‌ت یاسای رۆژنامه‌گه‌ری له‌كوردستان ژماره 35ی ساڵی 2007مان بیرده‌خاته‌وه، كه كۆمه‌ڵێك سنور‌و كۆتوبه‌ندیان له‌به‌رده‌م رۆژنامه‌نوس‌و ئازادیی راده‌ربڕینیدا داناوه‌‌و به‌ده‌قنوسكردنی كۆمه‌ڵێك ده‌سته‌واژه‌ی نادیار‌و لاستیكی، ده‌ستی ده‌سه‌ڵات‌و سیستمی سیاسی بۆ به‌رته‌سككردنه‌وه‌ی مه‌وداكانی ئازادیی راده‌ربڕینی رۆژنامه‌نوس ده‌كاته‌وه‌‌و، بۆ سنور بۆ كێشانی به‌یاسا، ئازادی ده‌كات!.
ماده‌ی شازده‌یه‌می یاسای چاپه‌مه‌نیی عیراق ژماره 206ی ساڵی 1968 به‌رته‌سككردنه‌وه‌ی ئازادیی راده‌ربڕین له‌رۆژنامه‌نوسیدا پێشانده‌دات، چونكه كۆمه‌ڵێك قه‌ده‌غه‌كراو ریزكراوه، كه خۆی له12 خاڵدا ده‌بینێته‌وه‌‌و نابێت له‌چاپكراوی خوله‌كیدا بڵاوبكرێنه‌وه، وێڕای ئه‌مه‌یش، له‌هه‌ریه‌ك له‌و خاڵانه‌دا جۆرێك له‌نادیاری‌و شاراوه‌یی هه‌یه‌‌و چه‌مكه‌كان شێوه‌یه‌كی لاستیكییان وه‌رگرتوه. بۆ نمونه مانای هه‌ریه‌كه له‌ده‌سته‌واژه‌كانی: “زیانگه‌یاندن به‌په‌یوه‌ندییه‌كانی عیراق‌و…، به‌خراپه به‌كارهێنانی چه‌مكه‌كانی شۆڕش‌و ده‌وڵه‌ت‌و…، تانه‌دان له‌ئایین، پێشێلكردنی پیرۆزیی ره‌فتار‌و ره‌وشتی كۆمه‌ڵ، ناوزڕاندن‌و جنێودان،… تاد”ی روننه‌كردۆته‌وه.
وه‌كچۆن له‌یاسای چاپه‌مه‌نیی ژماره 10ی ساڵی 1993ی هه‌رێمی كوردستان-یشدا روبه‌ڕوی پێناسه‌نه‌كردنی چه‌مكه‌كان ده‌بینه‌وه، وه‌كو ئه‌وه‌ی له‌ماده‌ی نۆیه‌میدا ئه‌م ده‌سته‌واژانه هاتون: “كاری تێرۆریستی، جنێو، تانوت لێدان، ناوزڕاندن، ده‌ستدرێژی بۆ سه‌ر حورمه‌تی ئایین‌و ئایینزاكان، دابونه‌ریت، سیستمی گشتی”.
له‌بڕگه‌ی یه‌كه‌می ماده‌ی نۆیه‌می یاسای رۆژنامه‌گه‌ری له‌كوردستان ژماره 35ی ساڵی 2007یشدا(سه‌رباری ناڕه‌زایی زۆری رۆژنامه‌نوسان‌و هه‌مواركردنیشی)، رۆژنامه‌نوس‌و سه‌رنوسه‌ر له‌وه ئاگادارده‌كاته‌وه، له‌كاتی بڵاوكردنه‌وی چه‌ند خاڵێكدا به‌بڕێك پاره سزا ده‌درێن، به‌ڵام زۆربه‌ی خاڵه‌كان پێناسه‌نه‌كراو و ته‌مومژاوی‌و لاستیكین، بۆ نمونه ده‌سته‌واژه‌كانی: “چاندنی تۆی رقوكینه‌و لێكترازاندنی پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵ، سوكایه‌تیكردن به‌بیروباوه‌ڕ‌و رێوره‌سمه ئایینیه‌كان، سوكایه‌تیكردن به‌سیمبول‌و پیرۆزییه‌كانی هه‌ر ئایین‌و ئایینزایه‌ك‌و له‌كه‌داركردنیان…تاد”.
ئه‌گه‌ر له‌مه‌وه بۆ ئه‌و ده‌قانه‌ی په‌یماننامه‌‌و رێككه‌وتنه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان بگه‌ڕێینه‌وه كه تایبه‌تن به‌ئازادیی راده‌ربڕین‌و كه‌میونیكه‌یشن‌و میدیا‌و بڵاوكردنه‌وه‌وه، بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت دانپیانێكی ئاشكرا له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی بۆ ئه‌و ئازادییانه هه‌یه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌و ئازادییانه‌یش ره‌ها نین‌و پێویسته ملكه‌چی هه‌ندێ سنوری دیاریكراوبن، به‌ڵام به‌جۆرێ له‌پێناو به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیی كۆمه‌ڵگه‌‌و به‌یاسا رێكبخرێت، یاساكه‌یش گیانی سه‌رده‌م‌و ژیانی دیموكراسیانه به‌هه‌ندوه‌ربگرێت، نه‌ك ئه‌میش دیسانه‌وه روبه‌ڕوی ده‌قگه‌لێكی پێناسه‌نه‌كراو و نادیار‌و لاستیكیمان بكاته‌وه‌‌و دواجار به‌زیانی ماف‌و ئازادییه‌كان كۆتایی پێبێت.
بۆ نمونه: ماده‌ی 19 په‌یماننامه‌ی نێوده‌وڵه‌تی تایبه‌ت به‌مافه مه‌ده‌نی‌و سیاسییه‌كان (كه به‌بڕیاری 2200 ئه‌لیف (د- 21) له16ی كانونی یه‌كه‌می 1966ی كۆمه‌ڵه‌ی گشتیی نه‌ته‌وه یه‌كگرتوه‌كان متمانه‌ی پێدراوه‌‌و له23ی ئازاری 1976 جێبه‌جێكراوه) هاتوه:
“1. هه‌مو مرۆڤێك مافی په‌یڕه‌وكردنی هه‌ر بیروڕایه‌كی هه‌یه به‌بێ ته‌نگ پێهه‌ڵچنین.
2. هه‌مو مرۆڤێك مافی ئازادیی راده‌ربڕینی هه‌یه، ئه‌م مافه‌یش ئازادیی توێژینه‌وه له‌زانیاری‌و بیروڕا‌و به‌ده‌ستهێنان‌و گواستنه‌وه‌یان بۆ كه‌سانی تر ده‌گرێته‌وه، بێ ره‌چاوكردنی سنور، چ به‌شێوه‌ی نوسراو، یان چاپكراو، یان له‌چوارچێوه‌یه‌كی هونه‌ریدا بێت، یان به‌هه‌ر شێوه‌یه‌كی تر هه‌ڵیبژێرێت.
3. په‌یڕه‌وكردنی ئه‌و مافانه‌ی له‌بڕگه 2ی ئه‌م ماده‌یه‌دا هه‌یه پابه‌نده به‌ئه‌رك‌و به‌رپرسیارێتیی تایبه‌ته‌وه، له‌به‌رئه‌وه ده‌كرێ ملكه‌چی هه‌ندێ كۆتوبه‌ندی دیاریكراو بێت، به‌ڵام ته‌نها به‌ده‌قی یاسایی كه پێویست بێت بۆ:
أ. رێزگرتنی ماف‌و ناوبانگی كه‌سانی دیكه.
ب. پاراستنی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی، سیستمی گشتی، ته‌ندروستیی گشتی، ئادابی گشتی”.
ئه‌وه‌یشمان بیرنه‌چێت بونی ئه‌م بڕگه‌یه‌ی ناو ده‌ستوری هه‌رێم كه بڕیاره له25ی ته‌مموزدا ریفراندۆمی له‌سه‌ربكرێت، له‌كاتێكدایه كه له‌ده‌قی ره‌شنوسه‌كه‌ی تری ده‌ستوردا كه له22/8/2006دا ئاماده‌كراوه‌‌و چه‌ند ساڵێكه له‌سایتی پارله‌ماندا بڵاوكراوه‌ته‌وه، له‌ماده‌ی 59ی به‌شی سێیه‌م كه تایبه‌تبو به(ئازادییه‌كان) هاتبو: “هه‌مو كه‌سێك مافی له‌ئازادیی را‌و راده‌ربڕین هه‌یه”. له‌ماده‌ی 60ی هه‌مان به‌شیشدا هاتبو: “حكومه‌تی هه‌رێم ئازادیی بڵاوكردنه‌وه‌‌و چاپ‌و رۆژنامه‌نوسی‌و مافی كۆبونه‌وه‌‌و خۆپێشاندان‌و مانگرتنی ئاشتیانه ده‌سته‌به‌رده‌كات، ئه‌مه‌یش به‌یاسا رێكده‌خرێت”. له‌به‌رئه‌وه گۆڕینی ئه‌و بڕگه‌یه به‌مجۆره‌ی ئێستا كه سنورداركردنی كاری میدیا‌و رۆژنامه‌نوسی ده‌گه‌یه‌نێت، گرفتی زۆر ده‌خاته به‌رده‌م رۆژنامه‌نوسان‌و په‌یڕه‌وكردنی ئازادانه‌ی پیشه‌كه‌یان، بۆیه به‌ئه‌نجامدانی ریفراندۆم له‌سه‌ر ده‌ستوری هه‌رێم به‌مشێوه‌یه‌‌و په‌سه‌ندكردنی یه‌كجاره‌كی، زیانێكی گه‌وره به‌ره‌وشی ئه‌م وڵات‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌‌و ئاینده‌ی تاكه‌كانی ده‌گات‌و پێویستیشه رۆژنامه‌نوس‌و رۆشنبیر‌و هه‌مو ئه‌وانه‌ی به‌ته‌نگ ئازادیی فیكر‌و راده‌ربڕینه‌وه‌ن، ده‌نگ بۆ په‌سه‌ندكردنی نه‌ده‌ن.
د. هێرش ره‌سوڵ
