تێڕامانێك لە نامەکەی مەلا بەختیار بۆ نێچیرڤان بارزانی

لە ٣٠/١/٢٠١٢ بەرێز مالا بەختیار نامەیەکی کراوەی لە ڕێگەی ڕۆژنامەی چاودێر بۆ بەرێز نێچیرڤانی بارزانی نارد و دواتریش لە ڕۆژنامەکانی تری کوردستان ئەم نامەیە بۆ ماوەیەك سەدای پەیدا کرد.  سەرەرای ئەوەی ماوەیەك بەسەر ئەم نامەیە تێپەریوە، بەڵام لە بەرگرنگی نامەکەو  بابەتەکانی بە باشم زانی ئەم تێڕامانە بنووسم.  نامەکەی بەرێز مالا بەختیار دەرگای قسەوباسکردنی لەسەر گەلێك  گرفتی  گرنگی کۆمەلگای کوردستانی ئاواڵا کردووە. هەموو ئەو بابەتانەی ووتارەکە کە پەیوەندی بە ژیان وگوزەرانی خەڵكەوە هەیە، تەنها ئەم بەشەیان جێگا مەبەستی ئەم ووتارەیە، گرنگن و مایەی خۆشحاڵییە کە دەرگای ئەم بابەتانە واڵاکراوە بۆ لێکۆلینەوەی زیاتر.
بەپێی میسۆدی زانستی بۆ چارەسەرکرنی هەر کێشەیەك پێویستە: ١. سەرەتا کێشەکە بناسرێ، ٢. لێکۆلینەوە لەسەر کێشەکە بکرێت بۆ تێگەیشتنی زیاتر لێی،  ٣. ئینجا پلان دابنرێت بۆ چارەسەرکردنی.  هەر بۆیە من  نامەکەی مەلا بەختیار بۆ نێچیرڤان بارزانی بە سەرەتایەکی گرنگ دەزانم (ناساندنی کێشەکان)  بۆ ئەوەی لێکۆلینەوە لە چەندین بابەتی گرنگی کۆمەلگای کوردستان بکرێت.
ئێستا کە ژمارەیەك لە کێشە ئاوا بە ئاشکرا ناسێنراوان و خراونەتە بەردەم  بەرێز نێچیرڤان بارزانی وەك سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان بۆ جێبەجێکردن مەبەستی ئەم ووتارە دوو شتە:  ١. دەستنیشانکردنی ژمارەیەك لە لایەنی ئەم کێشانەی لە نامەکەی بەرێز مەلا بەختیاردا دیارکراوان، بە واتەیەکی تر شیکردنەوە یان لێکۆلینەوەی زیاتری ژمارەیەك لە کێشەکان،  ٢. پیشنیارکردنی چارەسەرێك یان زیاتر بۆ یەکێك یان زیاتر لەو کێشانەی خراونەتەروو. بەو هیوایەم ناوەرۆکی ئەم ووتارە  سوودار بێت لە تێگەیشتن لە قوڵی کێشەکان و پلان دانان بۆ ڕوبەرو بوونەوەیان.
ئەم  ووتارە دابەشکراوە بۆ سێ بەش:  لە بەشی یەکەمدا  باسی چۆنیتەی دەستەبەرکردنی ژیانی هاووڵاتیان دەکرێت، لەبەشی دوومەدا باس لە تەندروستی هاووڵاتیان و دروستکردنی ژینگەیەکی تەندروست لە کۆمەلگادا دەکرێت، لە کۆتایشدا باسی هەندێك لە کێشەکانی زانکۆکانی کوردستان و چۆنیتەی چاکردنی سیستەمی خوێندن و گرنگی توێژنەوەی زانستی دەخرێتە ڕوو.

١. دەستەبەرکردن یان تەئمینکردنی ژیانی هاووڵاتیان
دەستەبەرکردنی ژیانی هاووڵاتیان کە نامەکەی بەرێز مەلا بەختیار گرنگی پێداوە مەسەلەیەکی زۆر گرنگە. من لەم بەشەی ئەم ووتارەدا گرنگی بە هەمەلایەنی ئەم پرسە دەدەم. لە زۆربەی ووڵاتانی گەشەسەندوو دەستەبەرکردنی ژیانی هاووڵاتیان لە چەند ڕێگەیەکەوەیە. بۆ نموونە، ١. کارکردن، ٢. بیمەی بێکاری، ٣.سۆسیاڵ، ٤.کۆمەکی پەککەووتوان، ٥. بانکی خواردن.   هەموو ئەم بابەتانە لە یەکترجیاوازن، قسەکردن لەسەر هەر یەك لەم بابەتانە  پێویستی بە ووتار و لێکۆلینەوەی تایبەتە.  من لە خوارەدا  چەند دێرێك لە سەر ئەم بابەتانە و جیاوازی نێوان دەنووسم.

١.١ کارکردن و هەڵی کار
مەسەلەیەکی ئاشکرایە کە زۆرینەی مرۆڤەکانی هەر کۆمەلگایەك لە ڕێگەی کارکردن ژیانیان دەستەبەر دەکەن. حکوومەت و سیاسەکانی هەر ووڵاتێکیش بە پلەی یەکەم لە بیری دۆزینەوەی هەڵی کارکردنن  بۆ هاووڵاتیەکانیان. لە پێناو زیادکردنی هەڵی کارکردنیش، سیاسەکانی هەر ووڵاتێك کۆمەلێك ئەرکیان لە سەرشانە.  بۆ نموونە، ١. هاندان بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی بەرهەم هێنانی نیشتمانی، ٢. دۆزینەوەی بازار بۆ ساغکردنەوەی کاڵا نیشتیمانیەکان (لە ئێستای کوردستان بۆ بەرهەمە سرووشتیەکان!)،  ٣. چاکردنی یاساکانی گومرگ بۆ هێنان و هەناردەکردنی کاڵا، ٤.  ڕێکخستنی یاساکانی بەرهەم هێنان ، ٥.  بەشداری کردنی چاڵاکانە لە دارشتنی سیاسەتی نەختینەی بانکی نیشتمانی بۆ ڕیکخستنی نرخی دڕاو، ٦. سەرمایەگوزاری لە پرۆژەی ستراتیجی و گەوەرە،  تاد.
سەرمایە گوزاری لە بواری ڕێگاوبان،  بیناسازی و پرد دروستکردن  پێویست و گرنگن بە تایبەتی بۆ هەڵومەرجی کوردستان وەك لە نامەکەی بەرێز مەلا بەختیاردا هاتووە  و  ڕەنگە خزمەتێکی باشیش بکات بە زیادکردنی هەڵی کار لە کوردستان ئەگەر بخرێتە بواری جێ بەجێکردن. بەڵام،  لە دونیای ئەمرۆدا ئەمانە بە ژێرخانی کلاسیك ناسراون.  لە تەك سەرمایەگوزاری لە جووت جادەو بیناسازی کوردستان پێویستی بە سەرمایە گوزاری هەیە لە ژێرخانی تەکنۆلۆجی کۆمەلگا.  لە ئێستادا گرنگی ژێرخانی ئەلکترۆنی بەقەدر گرنگی کارەبا بۆ ژیانی سەردەمانە و  نەوت بۆ ئابووری ووڵاتانە.  ئێستا ئەو ووڵاتانەی  لە پێشەنگی ووڵاتانن ئەوانە نیین  کە تەنیا سەیارە و تەیارە دروست دەکەن،  بەلکۆ ئەوانەن کە خاوەنی کۆمپانی لە چەشنی Microsoft، IBM، SAP، HP، Sony، Oracle، Google، Youtube، Apple ن.  هەر بۆیە،  ئەگەر بیتو کوردستان بیەوێت لە کاروانی پیشکەووتنی ووڵاتان بەجێ نەمێنێ ئەوا سەرتاپای کوردستان پێویستە بە ڕایەلەی فایبەرۆپتیك بەیەکەوە ببەستریتەوە، دەیان تاوەری بێسیمی بۆ ئەنتەرنێتی خێرا دابنرێت. کوردستان پێویستی  بە بازاری سەردەمیانە بۆ دڕاو و پشك کرین و فرۆشتن و گۆرینی دامەزراوەکانی کۆمەلگا بۆ سیستەمی ئەلکترۆنی و دیجتاڵ هەیە.
ئەوەی تا ئەمرۆ لە کوردستان کەس ناتوانێ بای دوو دۆلار شتوومەك لە بازاری ناوخۆی کوردستان لە ڕێگەی ئەنتەرنێتەوە بکرێت، یان تاکو ئێستا لە کوردستان تەنها یەك فەرمانگەی IT هەیە کەموکوریەکی زۆر گەورەیە و  پێویستی بە چارەسەری بە پەلە هەیە.  چۆن ئیستگەی کارەبا لێرەو لەوی لە کوردستان  دروست دەکرێ، پاڵاوگەی نەوت دادەمەزرێت، ئاواش كوردستان پێویستی بە دەیان  داتە سەنتەر وسێرڤەرهەیە بۆ گەشەپێکردنی بازاری ناوخۆی کوردستان،  بەستنەوەی بازاری ناوخۆی کوردستان و بانکەکان بە بازاری جیهانی و پێشخستنی بەرهەم هێنان. کوردستان پێویستی بە دەیان فەرمانگەی IT هەیە بۆ پارێزگان، شارەوانیەکان، دامەزراوە  ئەهلی و حکوومیەکان  بۆ چاکردنی خزمەتگوزاری.  هەموو ئەمانەش هەزاران هەڵی کار نوێ  بە داهاتی باش بەرهەم دێنین و یارمەتییش دەدەن بە دەستبەرکردنی ژیانی هاووڵاتیان.

١.٢ بیمەی بێکاری
بۆ ئەو کەسانەش کار لە دەست دەدەن،  بیمەی بێکاریان وەك کۆمەکێکی کاتی پێ دەدرێت.  بڕی کۆمەکە و ئەو ماوەییەی بیمەکەش دەدرێت  پیویستی بە یاسای تایبەتەو بە شیوەیەك کە لە خزمەتی ئەوە دابێت کە  بێکاران بگەرێنەوە سەر کار. هەر بۆیە،  ئەم کەسانەی کە بیمەی بێکاری وەردەگرن جگە لە کۆمەکی ماڵی کۆمەکی ئەوەشیان دەکرێت کە  کاری نوێ فێربن. بۆ نموونە،  پارەی کورسی خوێندنیان بۆ دەدرێت تاکو کاری نوێ فێربن، کۆرسی  چۆنیەتی پەیداکردنی کار یان  گەڕان بە دوای کاریان و بۆ دەکرێتەوە، یارمەتی نووسینی سی ڤی یان  دەدریت، تاد. 
 
١.٣ سۆسیاڵ
 ئەو کەسانەش کە نە کاریان هەیە و نە هیچ سەرچاوەیەکی داهات سۆسیاڵ وەردەگرن بۆ خۆیان و منالەکانیان ئەگەر مناڵیان هەبێت  تاکو لەم  لە ڕێگەی ئەم کۆمەکە مالییە بتوانن بژین.  زۆربەی ئەوانەی سۆسیاڵ وەردەگرن جگە لەوەی هیچ سەرچاوەیەکی بژێویان نییە، ئەوانەن کە لە بەر هەر هۆیەك بێت ئومێدێکیان بە دۆزینەوەی کار نەماوە.  هەر بۆیە پێدانی کۆمەکی مالی  بەم توێژەی دانیشتوان جگە لەوەی کارێکی ئینسانییە، چەندین سوودی تریشی بۆ کۆمەڵگا هەیە. بۆ نموونە، لیکۆلینەوکان نیشان دەدەن  لە هەر شوێنێك لانی کەمی ژیانی بۆ دانیشتوان دابین کرابێت ئەوا ڕادەی تووند و تیژی،  تاوان، لەشفرۆشی و سواڵکردنیش کەم دەبێتەوە.

١.٤ بیمەی پەکەوتەیی
جیاواز لەو کەسانەی سۆسیال وەردەگرن، توێژێکی تری مرۆڤەکانی کۆمەلگا ئەوانەن کە ناتوانن کار بکەن  یان توانای کارکردنیان لەدەستداوە لە بەر هۆیەك  کە لە دەرەوەی ئیرادەی خۆیانە. بۆ نموونە،  بە هۆی ناتەواوی بەدەنیان  یان بەهۆی گرڤتێك لە کاتی کارکردنیان بۆیان هاتۆتە پێش و چیتر توانای کارکردنیان نەماوە.  کۆمەکردنی مادی بەم توێژەی کۆمەلگا وەزیفەیەکی مرۆییە و  پابەندی هیچ قەید و بەندێك نییە جگە لە ڕادەی پەککەووتەیی.

١.٥ بانکی خواردن
شێوەیەکی تری دەستەبەرکردنی ژیانی هاووڵاتیان لە ڕێگەی بانکەکانی خواردنە.  لە هەموو شارە گەورەکانی ووڵاتە گەشەسەندووەکان  شوێنی تایبەت هەن کە خواردن و خورادنەوە سێ ژەمە ئامادە دەکەن و دەیدەن  بەو کەسانەی مەحتاج بە ژەمی خواردنن.  بۆ نموونە، مرۆڤە بێ خانەو لانەکان، شیتەکانی شار،  سواڵکەران،  لەشفرۆشان، غەریبەکان و کرێکارنی بیانی کە بە نا یاسایی لە ووڵات دەژین  سوود لەم شوێنانە وەردەگرن.  
لە گەڵ پێشەکەووتنی کۆمەلگا و تێکشکانی پەیوەندیە کۆمەڵایەتیە کۆنەکان و جیگرتنەوەیان بە پەیوەندییە کۆمەڵایتیە نوێیەکان، بە داخەوە تویژێکی کۆمەلگا زەرەرمەند دەبن و دەکەونە سەر جادە و موحتاج بە ژەمێ خواردن دەبن. لە کوردستان  وەك هەموو ووڵاتانی دونیا  ئەم مرۆڤانە هەن کە مەحتاج بە ژەمێ نانن و ڕۆژانەش لە زیاد بووندان. هەر بۆیە،  کۆمەلگا دەبێت لە بیری ژیانی ئەماندا بێت. شەرمێکی گەورەیە بۆ هەمووان کاتێك لە کۆمەلگاکەماندا کەسانێك هەبن شەو بە برسیەتی بخەون.
دروستکردنی بانکەکانی خواردن  لە شارەکانی کوردستان کارێکی  زۆرسەخت نییە و دەکرێ دەستبەجێ کار لەسەر  جێبەجێکردنی بکرێت.  حکوومەت وهاووڵاتیانیش دەتوان هەستن بەم  کارە مرۆییە گەورەیە.  زۆر جار پێداویستیەکانی بانکەکانی خواردن لە لایەن خێرخوازان  و دانیشتوای ئاسایی کۆمەلگا دابین دەکریت و زۆربەی ئەوانەش لەم شوینانەی کاردەکەن بە خۆبەخشی کار دەکەن.  کۆمەلگای کوردستان  لە ڕابردووشدا ئەم کارانەی لە ڕیگەی تەکیەو خانەقاکان کردووە. بەڵام لەمەبەدوا ئەم کارانە پێویستە ببن بە دامەزراو بە سیستەماتیك کاربکەن.   بۆ نموونە، ئەگەر لە هەر شارێکی کوردستان شوێنێك هەبێت کە ڕۆژانە ٥٠٠ ژەمە خواردن  لە کاتی خواردن بدات بەوانەی پێویستیان پێیەتی ئەوا  کۆمەلگا لە ژمارەیەك لە تراژیدیای جەرگبڕ وئازاری ویژدانی  ڕزگار دەکات. 
هەموو ئەمانەی سەرەوەی نیشان دەدات کە دەستەبەرکردنی ژیانی هاووڵاتیان پرسێکی هەمەڵایەنەیە و جێبەجێکردنی پێویستی بە فرە کار و سیاسەتە.

٢. سیستەمی تەندروستی
کاتێك سەیری سیستەمی تەندروستی کوردستان دەکەیت بۆت ڕوون دەبێتەوە کەوا  نیگەرانی لە ئاسایشی تەندروستی نەتەوەیی کوردستان لە جێگای خۆیەتی. بۆ ڕیفۆرم کردن لە  سیستەمی تەندروستی کوردستان من لەم بەشەی ووتارەکەدا  جگە لە پێویستی بیمەی تەندروستی چەند مەسەلەیەکی تایبەت بە ووشیارکردنەوە و گۆڕان لە فەرهەنگی کۆمەڵایەتی دەخەمەروو. 

٢.١ بیمەی تەندروستی
بەداخەوە ئیمە سیستەمی تەندروستیمان لە تاك سیستەمی ( خاوەنداریەتی گشتی)  گۆڕی بۆ دوو  سیستەمی ( خاونداریەتی تایبەت  و گشتی) بە بێ گفتووگۆ و هەلسەنگاندن بۆ ئەوەی  بزانین  چۆن ئەم گۆڕینە خزمەت بە تەندروستی هاووڵاتیانمان دەکات!. تازە ئەم کارە کرایەو  ڕەنگە گەڕانەوەش بۆ دواوە سەخت بێت. بەڵام دەبێت لە پێداویستیەکانی ئەم  سیستەمە نوێیە  تێبگەین.
بۆ ئەوەی ئاسایشی تەندروستی نەتەوەیی نەکەوێتە ژێر مەترستی، لە هەر ووڵاتێکدا سیستەمی تەندروستی ئەهلی هەبێت پێویستە کەمپانیای بیمەی تەندروستیش هەبن. لە کاتی بوونی بیمەی تەندروستی مرۆڤەکانی کۆمەلگا مانگانە برێك پارە دەدەن بە کۆمپانیاکانی بیمە بۆ ئەوەی لە کاتێکدا  کە پێویستیان بوو بە نەخۆشخانە و نەشتەرگەری و دەرمان بتوانن سوود لە بیمەکەیان وەرگرن  و ناچار نەبن  خانوو وناوماڵ بفرۆشن یان داوای کۆمەکی لە دۆست و دوژمن بکەن وەك ئەوەی بە داخەوە ئیستا لە کوردستان هەیە  بە تایبەتی بۆچارەسەری نەخۆشی سەخت.  بۆ ڕیفۆرم کردن لە سیستەمی تەندروستی کوردستان  پێویستە  بیرێک لە دابینکردنی بیمەی تەندروستی ( ئەهلی بێت یان گشتی) بکریتەوە، بە بێ کەمپانیای بیمەی تەندروستی  سیستەمی تەندروستی ئەهلی کارەساتی لێدەکەوەیتەوە.

٢.٢ خواردن و خواردنەوە
‌‌هاووڵاتی کوردستان پێویستی بە ووشیاری زیاتری خواردن هەیە. لێکۆلینەوە لە ئاماری بەکاربردنی  ڕۆن وشەکر و برنچ  لە سالێکدا لە کوردستان  بەسە بۆئەوەی ئەو ڕاستیە دەربخات کە تاکی کورد پێویستی بە ووشیاری زیاترلە سەر خواردن و خواردنەوە  هەیە . چەوری،  شەکر و خوێ کە  سەرچاوەی  زۆر لە بەڵا تەندروستەیەکانی مرۆڤن هێندەی ئەم مادانە لە کوردستان بەکار دێت ڕەنگە لە هیچ ووڵاتێکی گەشەسەندو کە ژمارەی دانیشتوانیان سێ بەرابەری کوردستانیش بێت بەکار نەێت.
  پێوستە کار لەسەر کەمکردنەوەی بەکاربردنی جگەرە و مادە ئەلکهولیەکان بکرێت، نرخیان زیاد بکرێت و قەدەغەی بەکاربردنیان بکرێت لە شوێنە گشتیەکان، چێشخانەکان، تاد.  لەم بارەیەوە پێوستە  دەزگاکانی ڕاگەیاندنەکانی بینراو و بیسراو  ئەهلی و حکوومی بەرنامەی تایبەتیان هەبیت  سەبارەت بە خواردن و خواردنە،  جۆرەکانی خوردن،  سوود و زیانی خۆراکی جۆراو جۆر، تاد. بە هەمان شێوە ڕۆژنامەکان پێویستە لاپەری تایبەت بۆ ئەم بابەتانە تەرخان بکەن بۆ ئەوەی هەرچی زیاتر ئاستی ووشیاری تاکی کۆمەلگا لە مەترسی خواردن و خواردنەوەی نا تەندروست بچێتە سەر.

٢.٣ پاك وخاوێنی
پاك و خاوینی کۆمەلگا پێداویستیەکی زۆر گرنگی کۆمەلگای تەندروستە. لێکۆلینەوەکان نیشان دەدەن کە ساڵانە لە سەرتاسەری دونیا هەزارەها خەڵك دەمرن تەنها لە بەرئەوەی دەستیان بە سابوون ناشۆن. بۆ نموونە، کاتێك مرۆڤێکی نەخۆش دەست لە شوێنێك دەدات ئەوا ژمارەیەك میکرۆب و ڤایرۆس لەم شوێنە جێ دێلێ،  هەر کاتێك مرۆڤێکی تریش دەست لە شوێنە ئالوودەکە بدات ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە ئەویش نەخۆش کەوێت و نەخۆشیەکەش بگوێزێتەوە بۆ خەلکی تر و بەم جۆرە  ژمارەیەکی زۆری دانیشتوان ئالوودەی نەخۆشیەکە بن.  هەر بۆیە لە ووڵاتانی گەشەسەندوو، بۆ نموونە کەنەدا، لە دەرگای چوونە ژوورەوەی زۆرینەی مۆڵە گەورەکان “سابوونی شڵ”  دانراوە بۆ دەست خاوێنکردنەوە،  دەستشووتن لە هەندێك شوێنی هەستیار، بۆ نموونە نەخۆشخانەکان،  دوای بینینی هەر نەخۆشێك بە پێ ی یاسا ئیجباریە و ئامێری تایبەت هەیە کە دەتوانێ ئەوە ئاشکرا بکات کە ئەو کەسەی پشکنین بۆ نەخۆش دەکات دەستی دەشوات یان نە.
دابینکردنی دەستشۆیی، سابوون ، شامپۆ و دەسماڵ کاغەزی لە شوێنی کارکردن، شوێنە گشتەیەکان و بازار خزمەتێکی گەورە بە تەندروستی کۆمەلگای کوردستان دەکات. ئەو برە پارەیەی حکوومەت لەو بوارە خەرجی دەکات برێکە زۆر زۆر کەمترە لەوەی بیدات بە دەرمان لە کاتێکدا ئەم پیداویستیان نەبن و بە هۆیەوە نەخۆشی بڵاوبیتەوە.  بێنە بەر چاوت ئەگەر بێت حکوومەت بۆ ڕاگرتنی پاك و خاوێنی شوێنی کار و ژیانی خەلکی کوردستان بۆ هەر مۆرڤێك ساڵانە چەند دۆرڵاریك سەرف بکات، ئەوا ساڵانە چەند هەزار سەعاتی کارکردن لە کیس ناچێت، چەند هەزار سەعاتی کەوتنی نەخۆش لە نەخۆشخانەکان کەم دەبیتە،  چەندین ملێۆن بەکار‌هێنانی قورسی حەب و ئەنتی بایەتێك کەم دەبیتەوە، تاد.  ئەگەر بێتو حکوومەت بەدواچوون لەو بابەتە بکات ئەو کات دەزانێت چۆن ساڵانە چەندین ملێۆن دۆلار زەرەر دەکات تەنها بە هۆی بەکار نە‌هێنانی پیداویستی پاك و خاوێنی لە شوێنی کار و ژیانی خەلك .  ئەوە جگە لەوەی لەم ڕێگەیەوە ساڵانە ژیانی چەندین هاووڵاتی  دەپارزریت  لە مردن کە بەنرخترین  سامانە کوردستان هەیبێت.

٢.٤ وەرزش
تاکو ئیستا لە کوردستان سنووری  وەرزشکردن زۆر بەرتەسکەو تەنها لە چوارچێوەی توێژێکی تەسکی گەنجان قەتیس بووە.  ئەگەر لە کوردستان وەرزشکردن ببیتە کەلتوور و تێکرای ئەندامانی کۆمەلگا بە ژن و پیاوە و لە هەموو تەمەنێکدا وەرزش بکەن  ئەوا خزمەتێکی گەورە  بە ئاسایشی تەندروستی نەتەوەیی دەکات.  بۆ نموونە،  سوودفە نییە  کە لە هەموو ووڵاتە  گەشەسەندووەکان  پاسكڵ بەم  فرەوانییە بەکار دێت بۆ هاتووچۆ.  لەم بارەیەوە لە کاتی  چاکردنی جادەو بانەکان پێویستە  وا ڕێکبخرێنەوە  کە خزەمەت  بە پاسکڵ سواری و ڕاکردن هاووڵاتیان بکات. هەروەها، پیویستە پێداویستەیەکانی  وەرزش هەرچی زیاتر فرەوەان بکرێت.   سیاسیەکانی ووڵات یان هەندێکیان دەتوان دەستپێشخەری بکەن  لە وەرزشکردن، بۆ نموونە بە پاسكڵ هاتووچۆ بکەن،  لەم بارەیەوەو ببنە نموونە بۆ خەلکی تر.

٢.٥ ووشیاری تەندروستی
ئەگەر ئاستی ووشیاری تەندروستی خەلك وەك پێویست بێت ئەوا ژمارەیەکی زۆر لە نەخۆشی کوشندە دەکرێ لە ناو ببرێت یان زوو چارەسەر بکرێت. بەرزکردنەوەی ئاستی ووشیاری تاکەکانی کۆمەلگا دەربارەی خۆپاراستن و چارەسەری دەیان نەخۆشی زۆر بڵاو لە چەشنی شەکرە،  پالەپستۆی خوێن،  کەم خوێنی، ڕۆماتیزم  خزمەتێکی گەوەرە بە ئاسایشی تەندروستی نەتەوەیی دەکات.  بۆ نموونە،  ئەمپلی  ئۆپیە (تەمبەلی چاو) نەخۆشیەکە تووشی چاو دەبێت و بە هۆیەوە مرۆڤ بینینی چاو لە دەست دەدات یان زۆر کز دەبێت.  ئیستا لە کوردستان بە هەزاران کەس بە هۆی ئەم نەخۆشیە چاوێکیان لە دەست داوە یان  کەم بینان  لە کاتێكیدا  چارەسەرەکەی هیچی ناوێت جگە لە ووشیاری تەندروستی.  ئاشناکردنی مامۆستایانی باخچەی ساوایان و  سەرەتایی بەم نەخۆشیە بۆ ئەوەی چاودێری منداڵان بکەن تاکو لە کاتی تێبینیکردنی نیشانەکانی ئەم نەخۆشە باووك و دایکی مناڵەکان  ئاگادار بکاتەوە کۆتایی بەم نەخۆشیە دێنێت لە کوردستان.
بوونی ماڵپەریكی تەندروستی یان زیاتر بە زمانی کوردی  کە لە لایەن وزارەتی تەندروستی بە ڕێكوپێکی بەرێوە بچێت و بەردەوام نوێ بکرێتەوە و زانیاری تەندروستی بە بەردەوام بڵاوبکاتەوە دەتوانێ خزمەتێکی گەورە بە بەرزکردنەوەی ئاستی ووشیاری هاووڵاتیان بکات. 
 پشکنینی دەوری خەلك  ئەگەری مردن بە هۆی دەیان نەخۆشی لە چەشنی شێرپەنجەی کۆلۆن، پرۆستات، شێرپەنجەی مەمكی ژنان  کەم دەکاتەوە. دانانی ئامێرێکی پێوانی پالەپەستۆی خۆێن لە هەر دەرمانخانەیەك  بۆ دەستڕاگەیشتنی  ئەم مرۆڤانەی گیرۆەدەی ئەم نەخۆشیەن بە ئامرازی پێویست  بۆ  چاودێری  بەرز و نزمی تەووژمی خوێنیان مومکیەنە ساڵانە دەیان مرۆڤ  لە مەرگ رزگاربکات. ئەمانەو دەیان کارەی سادەی لەم جۆرە دەتوانی خزمەتێکی گەورە بە باشکردنی سیستەمی تەندروستی کوردستان بکات.

٦.٢ پراکتیسی کاری پزیشکی
پراکتیسی دکتۆرەکان و دەرمانخانەکانیش پێویستی بە پیاچوونەوە هەیە.  دکتۆرەکان  پێویستە سەردانی نەخۆشەکانیان تۆمارە بکەن لای خۆیان، دکتۆر دەبێت بزانێت  کەی و چ دەرمانێکی بە نەخۆش داوە. بە هەمان شێوە دەرمانخانەکانیش دەبیت ناوی دکتۆر، نەخۆش  و ئەو دەرمانانەی داویانە بە نەخۆش لای خۆیان تۆمار بکەن.   دەرمانخانە جیاوازە  لە دوکانی سەوزە فرۆشتن هەر کەسێك بێت و پارە بدات و کاڵای پێ بدرێت.
تۆمارکردنی ناوی نەخۆش و کاتی سەردان و ئەو دەرمانانەی پێیدراوە  ئیستا زۆر ئاسان بووە لە ڕێگەی بەکارهێنانی کۆمپتەر.  لە سەرەتا  با داوا لە دکتۆر و دەرمانخانەکان بکریت کە خۆبەختانە ئەم  کارە بکەن،  ئەگەر وەك پێویست نەبوو، ئینجا پەرلەمانی کوردستان  یاسای بۆ دەربکات.
لە هەمان کات پێویستە لە پەرلەمانی کوردستان یاسا دەربچیت  کە هاووڵاتی مافی ئەوەی هەبیت  سكاڵای یاسایی لەسەر دکتۆر و دەرمانخانە  بکات لە کاتی ڕوودانی هەڵە.  هەر ئەمەش وا  لە دکتۆر و دەرمانخانەکان دەکات ناوی نەخۆش و ئەوەی پێیان داوە لای خۆیان تۆماری بکەن  بۆ ئەوەی بەرگری لە خۆیان بکەن لە دادگادا لە کاتی ڕوودانی هەر کێشەیەك.  گۆڕانیکی ئەوەها،  جگە لە بەرزکردنەوەی ئاستی کاری تەندروستی لە کوردستان سوودێکی تریشی هەیە.  ئەویش ئەوەیە کە  دکتۆر و دەرمانخانەکانیش  ناچار دەبن بە دوای بیمە بگەرێن  بۆ پراکتیس و ئۆفیسەکانیان، کە  ئەمەش دەبیت هۆی پەیداکردنی ژمارەیەك لە کۆمپانی بیمەو  زیادکرنی هەڵی کارکردن.
عەیادەی دکتۆرکانیش گەر بگۆرێت لە شوێنیك کە تەنها  نەخۆشی تیا دەبیرنێت  بۆ شوێنێك کە زۆرترین  زانیاری  لە سەر نەخۆشی و دەرمان بە تاکەکانی کۆمەڵ دەدرێت خزمەتێکی باش بە تەندروستی کۆمەلگا دەکات.  ئەمەش لە ڕێگەی : ١. هەڵواسینی زانیاری تەندروستی گشتی بە دیواری ئۆفیسی دکتۆرەکان، ٢. پێدانی ووتار و نامیلکەی چاپکراو بە نەخۆش و کەسوکاریان لەکاتی سەردانی ئۆفیسی دکتۆرەکان و نەخۆشخانەکان کە پێشتر لە لایەن  فەرمەنگای تەندروستی ئامادەکرابن  خزمەت بە چاکردنی سیستەمی تەندروستی  کوردستان دەکات.
زۆرینەی ئەم کارانەی لەسەرەوە باسکران و ئیتریش سادەن و جێبەجێکردنیان سەخت نییە، بەڵام قازانجیان بۆ کۆمەلگا بێ هاوتایە لە کاتی جێبەجێکردن.

٣. خوێندنی باڵا و زانکۆکانی کوردستان
ئەمرۆ لە جیهاندا  سەرمایەگوزاری لە تەندروستی و ئاستی خوێندەواری تاکەکانی کۆمەلگا  بە مەسەلەیەکی زۆر گرنگ دادەنریت.  لەم بارەیە توێژینەوەکان لەسەر سەرمایەی مرۆیی  نیشان دەدەن کە هەر دۆلارێك  ئەمرۆ لە چاکردنی باری تەندروستی و ئاستی خوێندەواری کۆمەلگا سەرف دەکریت  ئەوا لە ساڵانی داهاتوو خێری سەدان دۆلاری لێ دەکەوەیتەوە.  هەر بۆیە، سەبارەت بە چۆنیایەتی خوێندن و ڕێزبەندی زانکۆکانی کوردستانیش ئەوە ڕاستە کە ئەو هەڵومەرجەی زانکۆکانی کوردستان تێپەری دەکات دڵتەزینە.
بۆ تێگەیشتن لە چۆنیەتی بەرزکردنەوەی ڕێزبەندی زانکۆکانی کوردستان پێش هەموو شتێك پیویست دەکات بزانیین پێوەری ڕێزبەندی زانکۆکان چییە؟  داوای تێگەیشتن لەم پێوەرە ئینجا دەکرێت باس لەوە بکەین  چۆن دەتوانن ڕووبەرووی ئەم کێشەیە بینەوە. من  لە بەشەی ئەم ووتارەدا هەندێك بە کورتی باسی پێوەری ڕێزبەندی زانکۆکان و چۆنیەتی ڕووبەرو بوونەوەیان دەکەم.

٣.١ پێوەری ڕێزبەندی زانکۆکان
بە گشتی توێژینەوەی زانستی و چۆنیایەتی توژێنەوەکانیش پێوەری سەرەکین بۆ ڕێزبەندی زانکۆکان لە ئاستی دونیا. هەندی فاکتەر تریش هەن وەك ژمارەی ستافە ئەکادیمیەکانی زانکۆ وەك ماموستاو لێکۆلەرەوە، هەروەها بڕاوانامەکانیان ( چەند لە ستافەکانی زانکۆ بۆ نموونە  دکتۆرن) ، ساڵانە چەند دکتۆر و قووتابی دەردەچوێنن،  زانکۆ چەند داهاتی دەست دەکەوێت لە توێژینەوەکانی، هەمجۆری قووتابیاکانی (ڕێژەی نێر، مێ، پێست ڕەش، قووتابیانی بیانی، تاد)، بەڵام سەرەکیترین پێوەر توێژینەوەی زانستی و چۆنیایەتی توێژینەوەکانە. 
ئەو زانکۆیانەی لە ڕێزبەندی پێشەوەی زانکۆکانی جیهانن ئەوانەن کە ووڵاتەکانیان بایەخ دەدەن بە توێژیەنەوە و سەرمایەگوزاری لەو بوارە دەکەن.  زۆرێك لە ووڵاتانی دونیا ساڵانە بەشێك لە نرخی تێکرایی کاڵای نیشتمانیان (GDP) کە بڕەکەی دەکاتە چەندین بلێۆن دۆلار لە لێکۆلێنەوە سەرف دەکەن.  بۆ نموونە،  جگە لە ووڵاتانی گەشەسەندووی وەك  ئەمریکا، چین، بریتانیا، ژاپۆن، کەنەدا  کە  ساڵانە هەریەکەیان چەندین بلێۆن دۆڵار لە ڵیکۆلینەوە سەرف دەکەن، ووڵاتانی تری وەك  تورکیا و ئێران کە هاوسێی ئێمەن ڕێژەیەك لە تێکرای نرخی کاڵای  نیشتمانیان بۆڵیکۆلینەوە سەرف دەکەن  ( تورکیا  8.2  بلیۆن دۆلار بۆ ساڵی ٢٠١٢ و ئێران  6.2 بلیۆن  بۆ ساڵی ٢٠١١ ). هەمان مەسەلە ڕاستە بۆ ووڵاتانی قەتەر، ئیمارات و سعودیەش.   کۆمپانیە تایبەتیەکانیش لە ووڵاتانی جواروجۆری جیهان ساڵانە بوودجەی گەوەرە بۆلێکۆلینەوە تەرخان دەکەن.  بۆ نموونە،  یەکەم ١٠٠ کەمپانی کەنەدی  لە ساڵی ٢٠١١  سەدان ملیۆن دۆلاریان لە تویژینەوە سەرفکردووە.  بەشێکی ئەو پارەیەی ووڵاتان و کۆمپانیەکان لە توێژینەوە  سەرفی دەکەن لە ڕێگای زانکۆکانە.

 پرسیار لێرەدا ئەوەیە، لە کوردستان ساڵانە چەند بودجە بۆ توێژینەوەی زانستی تەرخان کراوە؟

ئەم  توێژینانەی  لە لایەن مامۆستاکانی کوردستان دەکرێت (ئەگەر بکرێت)  ئەوا لەسەر گیرفان و کاتی خۆیانە. هەر بۆیەش کڕچوکاڵن و داهێنانیان تێدا نییە و چانسیان نییە لە ژۆرنالە جیهانیەکان بڵاوبکرینەوە. بەهۆی باری تایبەتی عێراق و کوردستان  زۆرینەی مامۆستاکانی زانکۆکانی کوردستان ئەوەی پێی دەلێن “سایتەیشن اندیکس”  کە پێوەرە بۆ چەند و چۆنیەتی بڵاوکراوە زانستیەکان ڕەنگە  هەر نەزانن چییە.   لە ئەنجامدا، بە داخەوە  ڕیزبەندی زانکۆکانی کوردستان ئەم ڕێزبەندییەی کە  ئەمرۆ هەیە.

٣.٢  چۆنیەتی گۆڕینی ئاستی زانستی زانکۆکانی کوردستان
بۆ ئەوەی تەکانێك بە زانکۆکانی کوردستان بدرێت دەبیت کەلتووری زانکۆکانی کوردستان بگۆرێت.  کەلتوور گۆڕان  بەو مانایەی  دەبێت لە زانکۆکانی ئێمە  پێداویستیەکانی توێژینە دابین بکرێت و توێژینەوەش بە فرەوانی بکرێت. لە خوارە لە سەرهەندێك لەم  پێداویستی و گۆڕانکاریانەی  کە  پێویستە بکرێن دەدوێم.

١.  کردنەوەی سەنتەری نیشتیمانی بۆ توێژینەوەی زانستی
گۆرێنی ئاستی زانستی زانکۆکانی کوردستان پێویستی  بەوەیە کە  ساڵانە بودجە بۆ توێژینەوەی زانستی تەرخان بکرێت و
سەنتەرێکی نیشتمانیش  یان زیاتر دامەزرێت  بۆ ئەوەی ئەجندای توێژینەوەی کوردستان دیاری بکات.    توێژینەوە زانستیەکان  زیاتر بەسوود دەبن کاتێك ڕانگدانەوەی پێداویستیەکانی کۆمەلگا بن.  ئەمەش لەڕێگەی سەنتەرێکی توێژینەوەی نیشتمانی دەبێت کە ئەجندای توێژینەوەکان و ئاراستەی کۆمەلگا دیاری بکات.
ئەگەر لەو بارەیەوە بلێن وزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی ئەم کارە دەکات،  ئەوا من  لە وەڵامدا دەڵێم   وزارەتی خوێندنی باڵا ناتوانی کاری سەنتەری توێژینەوە بکات لەبەرسەرقاڵی بە کاری بەرێوبەرایەتی و چاودێری زانکۆکان  و ڕێنماییە ئیداریەکان. هەرەوها،  توێژینەوە کاری ڕاویژکارێك و دووان نییە لە ژوورێکدا،  بەلکۆ پێویستی بە دەزگایەکی تایبەتە.   بۆ نموونە،  لێکۆلینەوە لە چۆنیەتی بەستەنەوەی بازاری کوردستان بە بازاری جیهانی، زیاکردنی بەرهەمی کاڵای نیشتمانی، پرسە ئەمنی و سیاسیە نیشتمانیەکان، هتد کاری سەنتەری توێژنەوەی نیشتمانییە  کە بە هاوکاری  لە گەڵ زانکۆکان جێبەجێ دەکرێت.
 
٢. گۆڕان لە زانکۆکانی کوردستان
بۆ فەراهەمکردنی پێداویستیەکانی توێژینەوەی زانستی لە زانکۆکانی کوردستان  وێرای بودجەو سەنتەری توێژینەوەی نیشتیمانی دەبێت ئەم گۆرانکاریانەش لە زانکۆکانی کوردستان بکرێت:
 ئەلف. کەمکردنەوەی سەعاتەکانی وانە ووتنەی مامۆستاکانی زانکۆ
مامۆستایانی زانکۆکانی کوردستان، هەرچی نەبێت بەشێك لە زانکۆکانی کوردستان، وەك هەمو مامۆستایانی وڵاتە پێشکەووتوەکان پێویستە لە هەفتەیەکدا لە نێوان ٦ بۆ ٩ کاتژمێر زیاتر وانە نەڵێنەوە بۆئەوەی فریای لێکۆڵینەوە کەون.   ناکرێ مامۆستای زانکۆ وەك مامۆستا قوتابخانەی سەره‌تایی ئەرکی تەنها وانە ووتنەوە بێت.  ئەگەر مامۆستای زانکۆ هەر وانە بڵێتەوە جیاوازیەکی نابێت لەگەڵ مامۆستای قۆناغەکانی تری خوێندن. کە بەداخەوە ئێستا لە زۆربەی زانکۆکانی کوردستان کاربەم شێوەیە.
بەردەوامی و پێشخستنی ژێرخانی کۆمەلگا  بەشێکە لە کارەکانی ناودەندەکانی خوێندن و ڕاهێنان.  بەرداومی بە مانای پێگەیاندی هێزی کاری نوێ بۆ جێگرتنەوەی ئەوانەی ئەمرۆ کاردەکەن و لەبەر هەر هۆێەك کارەکانیان جێدێلین، هەرچی  پێشخستنە  واتە چاکردن و گەشەپێکردنی پراکتیسی کارکردنی حاڵی حازر.  زانکۆکانی کوردستان دەور دەگێرن لە بەردەوامی ژێرخانی کۆمەلگای کوردستان – ساڵانە ژمارەیەکی زۆری  دەرچووی زانکۆکانی کوردستان شوێنی ئەو کەسانە دەگرنەوە کە واز لە کارەکانیان دێنن یان دەست بەکار دەبن لە شوێنی کار نوێ. بەڵام، دەرچوانی کوردستان  هیچ دەورێك ناگێرن لە  دۆزینەوەی  ڕێگای چارەی نوێ  بۆ چاکردنی کارەکانی کۆمەڵگای کوردستان.  تەرخانکردنی ڕێژەیەکی باشی سەعاتەکانی کارکردنی مامۆستایان بۆ توێژینەوە  لە بڕی وانە ووتنەوە خزمەت دەکات بە پێگەیاندی نەوەیەك لە دەرچوان کە دەور بگیرێن  لە پێشخستنی ژێرخانی کۆمەلگا و لە ئەنجامیشدا بەرزکردنەوەی ئاستی زانکۆکانی کوردستان.
بێ. پێویستە زانکۆکانی کوردستان پەیڕەوی سەباتیکەڵ (پشووی درێژخایەن) بکەن.
 سەباتیکەڵ واتە هەر چوار ساڵ جارێك مامۆستا پشووێکی درێژی بۆماوەی ساڵێك پێ بدرێت و وانە لە زانکۆکەی خۆی نەڵێتەوە. لە بری ئەمە، سەردانی زانکۆیەك یان زیاتر لە زانکۆیەك بکات. ئەم سەردانەش بۆ کۆمەڵێك مەبەستە، بۆ نمونە، بۆ ئاشنا بون بە سیستەمی زانکۆی تر یان بۆ لێکۆڵینەوەی هاوبەش لەگەڵ گروپێك کە لە پسپۆڕی ئەو نزیکن. ئەو ساڵەی مامۆستا لە زانکۆ دور دەکەوێتەوە دەتوانی پەرتوك بنوسێت یان مادەی کۆرسێکی نوێ ئامادە دەکات. ئەمە شێوەکارە  لە هەموو زانکۆکانی ووڵاتە گەشەسەندووەکان پیادە دەکرێت. ئەم سیاسەتە بۆیە پەیرەوی لێ دەکرێت چونکی  دا‌‌هێنان پێویستی بە تەفروغ هەیە.  بۆ سوود وەرگرتنی لە ئەزموونی و پسپۆری دەرەوە،  زانکۆکانی کوردستانیش پێویستە  پێداویست دابین بکەن  ئەگەر مامۆستایەکی دەرەوە ویستی ماوەی سەباتیکەلەکەی لە کوردستان بێت یان لە نێوخۆی کوردستان مامۆستاکان ویستیان ماوەی سەباتیکەلەکەی لە زانکۆیەکی تری کوردستان بەسەر بات.
 
پێ. دابینکردنی سەرچاوەی دارایی بۆ لێکۆڵینەوە و تاقیەگەیەك بۆ هەر مامۆستایەك
هەر مامۆستایەکی کە تازە دەستبەکار دەبێت پێویستە هێندە ئیمکانی بخریتەبەر دەست بۆئەوەی بتوانێ پێداویستیەکانی تاقیگەی دابیین بکات، یارمەتی مالی قوتابیانی بدات، هەروەها بتوانی خۆی و قوتابیەکانی بەشداری کۆنفراسی جیهانیەکان بکەن. دەبێت زانکۆ و رێگا خۆش بکات بۆئەوه‌ی هەر مامۆستایەك لە نزیکتریین کاتدا  ریسێرچ دایرێکشن (ڕێرەوی لێکۆڵینەوەی) خۆی دیاری بکات. بۆ  مامۆستا و پرۆفسۆری کارمەش ئیمکانات دەبێت بە بەردەوام هەبێت بەپێی ئەم پرۆژەییەی لێکۆڵینەوەی لە سەر دەکات.  لە هەموو زانکۆکەکانی ووڵاتانی گەشەسەندوو سەرچاوەی دارایی بۆ ڵیکۆلینەوە بۆ مامۆستایان دابین دەکرێت.
 
تێ.  کردنەوەی  پۆزیشن (پایە) ی نوێ لە فاکلتی و بەشەکان
لە  زانکۆکانی کوردستان دەبێت پۆزیشنی نوێ بکرێتەوە. بۆ نمونە، پۆست دکتۆرا، ریسێرچ پرۆفسەر (پرۆفسۆری لێکۆڵەرەوە)،  ئاجەند  پرۆفسەر ( پرۆفسۆری هاوکار) کە کاری سەرەکی ئەو کەسانەی ئەم پۆزیشنانەیان هەیە  لێکۆلینەوەیە، هەروەها پەیوەستکردنی زانکۆیە بە کۆمەلگا.  بە داخەوە لە کوردستان ئەوەی دکتۆرای هەبێت دەبێت لە زانکۆ کاربکات و وانە بلێتەوە. لە  کاتێکدا لە هەر ووڵاتێکی گەشەسندووی جیهان هەزاران خاوەن بڕوانامەی دکتۆرا هەن یەك دانە وانەشیان لە ژیاندا نەوتۆتەوە،  ئەوان هەر خەرێکی توێژینەوەن. ئەگەر دکتورێك  لەماوەی چوار تا پێنج ساڵ بتوانێ سەرپەرشتی  نزیك لە  بیست قووتابی ماستەر و حەوت، هەشت قووتابی دکتۆرا  بکات  ڕەنگە خێری بۆ زانکۆ زیاتر بێت  لەوەی وانە بلێتەوە !.

جیم.  بەرزکردنەوەی ئاستی بڕاونامەکان
بۆ بەرزراگرتنی ئاستی ىڕاونامەی زانکۆکانی کوردستان وا پێویست دەکات هیچ قووتابیەك  ىڕوانامەی ماستەری پێ نەدرێت تاکو ڵانی کەم  پەیپەرێك (لێکۆلینەوەیەك) لە کۆنفراسە جیهانی و ناسراوەکانی بواری خۆی بڵاونەکاتەوە و پێشکەشی نەکات. هیچ قووتابیەکی دکتۆراش بڕوانامەی پێ نەدرێت ئەگەر بێت و بەڵانی کەم دوو پەیپەر لە کۆنفراسە جیهانی و ناسراوەکانی بوارەکەی  بڵاو نەکاتەوە و  پێشکەشی نەکات، هەروەها بەلانی کەم  پەیپەرێکیش لە ژۆرنالێکی جیهانی و ناسراوی بوارەکەی بڵاونەکاتەوە.  ئەم شێوە کارە لە ژمارەیەکی زۆر زانکۆ پێشکەووتووەکانی جیهان پیادە دەکرێت.
 
گەلێك خاڵی تریش هەن سەبارەت بە ژمارە و جۆری کۆرسەکانی خوێندن باڵا، بەڵام ئەم خاڵانەی سەرەوە. سەرەکیتریینی ئەو خاڵانەن کە کەلتوری زانکۆکانی ئێمە نزیك دەکاتەوە لە زانکۆی وڵاتە پێشکەوتوکانی جیهان. لە کورت ماوەشدا، پێویستە زۆربەی مامۆستاکانی کوردستان بنێردرێنن بۆ دەرەوەی وڵات بۆ راهێنان یان راهێنەر لە دەرەوە بێت بۆ ئەوەی رایان بێنن لەسەر چۆنیەتی و بابەتی نوێی خوێندن. مەبەستیشم لە دەرەوە وڵات تورکیا و هیند و لوبنان نییە، بەڵكۆ ئەوروپای رۆژئاوا باکوری ئەمه‌ریکایە لەبەرئەوەی زانکۆکانیان لە ڕیزی یەکەمی زانکۆکانی جیهانن. ‌راهێنانی مامۆستایان دەکرێ بەراورد بکری بە راهێنانی وەرزشی. هەر وڵاتێك بیەوێت لە بواریکی وەرزش پێش بکەویت، ئەوا کەمپ بۆ وەرزشوانان لە وڵاتی پێشەکەوتو دەکاتەوە و راهێنەری بە ناوبانگ و پلە بەرزیش دێنێت بۆ راهێنانی تیمەکەی، بەپێچەوانەی ئەمە تەنها داهات، کات و توانا بە فیڕۆدانە. 
 ٣- کردنەوەی بەشی سامانی مرۆیی
وەك هەموو زانکۆکانی جیهان زانکۆکانی کوردستان پێویستیان بە بەشێک هەیە پێ ی دەلێن بەشی سامانی مرۆیی (Human resource department). کاری سەرکی ئەم بەشە دابینکردنی پێداویستی مرۆیی یە بۆ  زانکۆ. چۆن لێپسراوانی کوردستان بە بەردەوام  لە بیری ئەوە دان سەرماییەی بیانی بێنن بۆ کۆردستان بۆ ئەوەی سەرمایە گوزاری بکات و دەزگای تایبەت بۆ ئەم کارە دانراوە، ئاوا زانکۆکانی کوردستانیش دەبێت لە بیری ئەوە دابن کە سەرماییەی مرۆیی (مامۆستا، توێژەرەوە، ڕاوێژکار، تاد ) بێنن بۆ کوردستان. بەداخەوە،  سەرەرای ئەوەی ئیستا کوردستان بۆ نموونە پێویستیەکی زۆری بە مامۆستا هەیە بە دەلیلی ئەوەی کە ساڵانە چەندین هەزار خوێندکار بێبەش دەبن لە فرسەتی خوێندن، کەچی زۆربەی زانکۆکانی کوردستان بەشی سامانی مرۆییان نییە. هەر بۆیەش تەنانەت ئەگەر کەسێك لە دەرەوەی کوردستان ئامادەش بێت لە کوردستان کار بکات یان هاوکاری زانکۆکانی کوردستان بکات دیار نییە لە کوێ دەست پێبکات.
گەڕان بە دوای پسپۆران کارێکی ئاسان نییە پێویستی بە شارەزایی تایبەت هەیە. هەموو زانکۆ وکەمپانیەکان لە ووڵاتە پێشکەووتووەکان  ئەم بەشەیان هەیەو ساڵانە بە سەدان هەزار دۆلارسەرف دەکەن بۆ ئەوەی باشترین عەقلەکانی دونیا بدۆزنەوە لای خۆیان بیانخەنەکار.  سەردانێکی خێرای بەشی سامانی مرۆیی  زانکۆکانی ووڵاتانی ناوچەکانی ئێمەش لە چەشنی ووڵاتانی وەك  قەتەر، ئیمارات،  سعوودیە و تورکیا دەکری سوود بەخش بێت بۆ  ئەوەی لە گرنگی ئەم بەشە  تێبگەین.   پێویستە تێبینی ئەوە بکرێت کە  چۆن ئەو ووڵاتانە  بە بەردەوام  لە ڕیگای بلاوکرنەوی ڕیكلام (academickeys) لە  هەوڵی ئەوەدان پسپۆران لە باکووری ئەمەریکا ببەن بۆڵای خۆیان.
ئەگەر زانکۆکانی کوردستان بیانەوێت تەکانێك بە خۆیان بدەن لە ڕووی زانستیەوە، ئەوا  بە لانی کەم  پێویستیان بە هەزاران پسپۆری بە توانا هەیە. لە حالەتێکی ئاوەهادا  بەشی سامانی مرۆیی دەتوانی خزمەتێکی باش بە زانکۆ بگەێنێت لە ڕێگەی نووسینی ووردەکاری هەڵی کارکردنەکان،  بڵاوکردنەوەی هەلەکانی کارکردن  و تێگەیشتن لە گرفتەکانی بەردەم هاتنی پسپۆری دەروە بۆ کوردستان و کێن ئەوانەی ئەو گرفتانە دروست دەکەن.

٤.  دەرئەنجام
دابینکردنی داهات، تەندروستی وخوێندن لە نێوان پێداویستیە هەرە سەرەکیەکانی هەموو تاکێکی کۆمەلگان.  داهاتووی هەر میللەتێك پابەندی لەش ساغی و ئاستی خوێندەواری و ووشیاری ڕۆلەکانیەتی لە ئێستادا.  لە ڕووی سیاسیەوەش زۆر جار حکوومەتان لەسەر کار لادەدرێن یان دێنە سەرکار لەسەر بەرنامەی کاریان بۆ دابینکردنی داهات، تەندروستی و خوێندن.   لەم ووتارە ژمارەیەك بۆچوون خرانەڕوو بەمەبەستی فروانکرنی ڕووبەرو دووتۆیی ئەو نامەی بەرێز مەلا بەختیار بۆ بەرێز سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستانی ناردبوو بە مەبەستی چاکسازی لە بواری دابینکردنی ژیان، تەندروستی و خوێندن. لەم  ووتارە پێی لەسەر ئەوە داگیراوە  کە کۆمەلگای کوردستان پێویستی بە گۆرانێکی کەلتووری گەوەرە هەیە  لەو شێوەکارانەی ئێستا پیادە دەکرێن لەو سێ  بوارەی باسکران.  لە خوێندن پێویستمان بە بوودجەی توێژینەوە،  سەنتەری توێژینەوە، هەڵسان بە توێژنەوە هەیە.  لە بواری تەندروستی پێویستمان بە ووشیاری، یاسا و گۆڕان لە فەرهەنگی کۆمەڵایەتی هەیە.   بۆ دابینکردن  ژیانیش پێویستمان  بە تەکنۆلۆجی کردنی ژێرخانی کۆمەلگا و دارشتنی ژمارەیەك یاساو ڕێ وشوێنی پێویست هەیە بۆ دابینکردنی هەڵی کار بە داهاتی بەرز،  هەروەها پێوستمان بەگرتەنبەری  ژمارەیەك لە ڕێگای  تریشه هەیە لە نێویاندا ، بیمەی بێکاری، سۆسیاڵ، بیمەی پەکەوتەیی و بانکی خواردن  بۆ دابینکردنی ژیانی هاووڵاتیان.
لە بەختی کورد، هەموو ئەو بۆچوونانەی لەم ووتارە باسکراوە لە لایەن میللەتانی دونیا تاقیکراونەتەوە، واتە مەسەلەی تیۆری نین و دەرئەنجامە باشەکانیشیان دیارن.  گومانم نییە کارە باشەکانی دونیا هەر دەگاتە لای ئێمەش لە کوردستان،  بەڵام چەند بەزوویی دەیکەین هێندە زووتر سوودەمەند دەبیین، کام کەسەش کارەکان دەکات گرەوەکەی مێژوو دەباتەوە.

د. عەبدولڕەحمان مەولود
دکتوارا لە زانستی کۆمپیتەر/دانیشگای کارلتون/ کەنەدا