تۆفانی چاو….2 …. كارافاتیح
چاوەپیسەكان
دەروازەیەك
بەر لە هەر شتێك، وەك سەرەتایەك پێویستە ئەو ڕاستییە (كە ڕەنگە نێزیكیش بێت لە ڕاستییەكی حاشاهەڵنەگر و بەڵگەنەویستەوە) لەم دەروازەیەوە نیشان بدەم، كە چاوپیسی وەك دیاردەیەك نەك هەر لە كۆمەڵی كوردەواری و لەو وڵاتەی ئێمەی لێی دەژین، بەڵكو لە لای زۆربەی (ڕەنگە بڕیارێكی كوێرانە و بێ بەدواداچوون و بەڵگە بێت گەر بڵێین تێكڕای) میللەتانی تری ناوچەكە و تەنانەت جیهانیش خەڵكانێكی زۆر بە شێوە و بە ئاستی جۆراوجۆر باوەڕیان پێی هەبوە و بەشێكی بەرچاوی لە بیركردنەوە و خەیاڵ و بۆچوونەكانیانی زەوت كردوە، ئەم بۆچوونەیش لەوێوە دێت، كە بە چەشنی جۆراوجۆر و لە گۆشەنیگای تایبەت خودی دیاردەی چاوپیسی، ئیدی بە شێوەی بڕواپێكردن و بڕوا پێ نەكردن بێت، یان بە شێوەی ڕۆڵبەخشین بە كەسێتیی چاوپیس بێت ئەم بابەتە لەنێو تێكستە ئایینی و فۆلكلۆری و ئەفسانەیییەكاندا دەبینینەوە و لە وێنە و دیمەنی جیاجیادا لە هونەرەكانی شیعر و چیرۆك و سەرگوزشتە و گۆرانی و شانۆ و…هتد، لە نموونەی كۆن و تازەدا لای زۆربەی میللەتانی سەر زەوی بەر گوێ دەكەوێ و هەیە. تا ئێستایش لەناو هەندێك لە میللەتانی سەر ئەم ئەستێرەیە دیسان بە شێوە و ئاستی جیاجیا ئەم باوەڕ و چەشنە بیركردنەوە و بۆچوونانە لەسەر چاوپیسی هەر ماوە و لەناو نەچوە و لەسەر ڕووبەری هۆشیاری و مەنزڵی بڕواكانیان و بە ئاشكرا و هەمەچەشنە وێنەوە دەبینرێن و دەبیسترێنەوە، تا ئەو ڕادەیەیش دەتوانین بڵێین، لە زۆربەی سەردەمە جیاجیاكاندا و بە گۆڕانی چاخەكانی پەرەسەندنی ژیان، مرۆڤان لە چاوی پیس ترساون و ئەم بابەتە جێگەی ڕامان و بیركردنەوەیان بوە، نەك هەر هێندەیش بگرە بە ئێستاشەوە ئەوان هەوڵی خۆ ڕزگاركردن و خۆ بەدوورگرتنیان لەم بەڵایە و لەو زیان و كارەساتە ناخۆشانەی كە دەیخوڵقێنێت داوە، یاخود بڕوایان وا بوە چاوپیسان و ئەوانەی بە حەسادەتەوە دەڕواننە پیشە و سامان و ڕواڵەتیان، دەتوانن ئەم كارە نەخوازراو و ناخۆشانە لە وەخت و ناوەختدا بقەومێنن، دیارە ئەمەیش تەنها بە ڕامان و لێوردبوونەوە و هەندێ جار پاشان باسكردنێك لەو كەسە یان ئەو شتانەی پێوەندی بەو كەسەوە هەیە، كە لای وایە هۆی حەسوودی پێ بردنە لە لایەن كەسانێكەوە كە وا دەزانرێت چاویان پیسە و هەموو جۆرە ڕامان و وردبوونەوە و باسكردنێكیان لەسەر خەڵكی جێگەی نیگەرانی و مەترسییە.
وەك ئەوەی سەرچاوەكان بۆمان باس دەكەن و پێمان دەڵێن بڕوابوون و گرینگیدان بەم دیاردەیە -ئیتر بە هەر شێوەیەك بێت- هەر لە بەرەبەیانی مێژووی مرۆڤایەتییەوە چرۆی كردوە و هەبوە و ئێستایش بەردەوامە، بێگومان ناشزانین یان ڕاستتر وایە بڵێم بۆ ئێمە مەعلوم نییە ئەم بەرەبەیانەی باسی دەكەین كەیە و چەندێك دەكەوێتە دوای دەستپێكردنی مێژووی مرۆڤ و چەندیش لێمانەوە دوورە، بەڵام هێندە هەیە ئەوەی ئێمە لەم بۆچوونەی ئەم سەرچاوانە تێگەییشتبین ئەوەیە، هۆكاری ئەوەی كە دەڵێن دیاردەی باسكردنی چاوپیسی و بڕواپێبوونی لە بەرەبەیانی مێژووی مرۆڤایەتییەوە دەركەوتوە ئەوەیە، بە بۆچوونی ئەوان سەرهەڵدانی ئەم دیاردەیە وەك زۆر دیاردەی دیكە دەرئەنجام و دەركەوتەی بیركردنەوە سەرەتایییەكانی مرۆڤی سەرەتایی بوە، چاوپیسیش لە پاڵ زۆر دیاردەی تری دێرینی خورافی و جادووگەرانە، كە مرۆڤی قۆناغە بەرایییەكان نەیتوانیوە تەفسیر و شیكاری ورد و زانستییانە و گونجاویان بۆ بكات، بۆیە بەو قورسییە سەری هەڵداوە و بەو پانتایییە بەرفراوانە بڵاوبۆتەوە و دواتر بۆ ئەو ماوە زۆرە درێژبۆتەوە و لە قۆناغێك لە قۆناغەكانی مێژووی مرۆڤایەتیدا نەوەستاوە و زۆربەی چاخەكانی بڕیوە.
بەو پێیەی مێژوونووسان و كتێبە دێرینەكانی لە چەشنی ئایین و فەلسەفە و بابەتە هزرییەكانی دیكەی مرۆڤ و هەروەها سەرگوزشتە و ئەفسانەكان لە شوێن و كات و سەردەمە جۆراوجۆركاندا بۆیان تۆماركردووین و ئاگاداریان كردووینەتەوە، كە ئەوە حاڵیحازر و هەر ئێستا نییە و دوای ئەوە هەر لێرە و لەوێ و ئەم شوێن و ئەو شوێن نییە، بەڵكو لە مێژەوە مرۆڤ بەپێی ئاستی هۆشیاری و بیركردنەوەی خۆی قەناعەتی بەم بابەتە هێناوە و لە دێرزەمانەوە بەگوێرەی توانا و دەسەڵاتی خۆی بیری ڵ كردۆتەوە و بۆچوون و بڕیارەكانی خۆی لەبارەیەوە بە هەر شێوەیەك بێت دەربڕیوە و بەیان كردوە. ئەگەر ڕێكەوتبێ لە كەسێكیش ترسابێت و چاوەڕێ و پێشبینیی ڕوودانی ناخۆشی و كارەساتێكی بە هۆی ئەو كەسەوە كردبێت، كە بە لێكدانەوە و بۆچوونی خۆی زانیبێتی یان گوتبێتیان چاوی پیسە، ئەوا كەم تا زۆر ترس و نیگەرانیی خۆی نەشاردۆتەوە و دەری بڕیوە و گرینگی پێداوە، یان بە لایەوە عەیب نەبوە بە هەر بیركردنەوە و هەڵسوكەوتێك بێت بایەخ بە چاوپیسی بدا و هەر چ شتێك بۆ ڕێگریكردن هەبێت بیكات یان هەر ڕێگایەك هەبێت بیگرێتەبەر، تا خەفەت و نیگەرانیی خۆی بڕەوێنێتەوە و خۆی لە چاوپیسان و بەڵ و كارەساتەكانیان دوور بخاتەوە و ژیان و پیشە و سامانی خۆی باشتر بپارێزێت. ئەو هەر شتێكی بیستبێت یان هەر ڕێگایەك كە باسكرابێت و بووبێت بە نەریت بەكاری هێناوە و بە پەرۆشەوە تاقی كردۆتەوە، بۆئەوەی لە بەرامبەر ئەو ترس و خۆفەی باوەڕبوون و ترسان لە چاوە پیسەكان بەرهەمی دەهێنێت، كەمێك ئاسوودەیی بۆ بگەڕێتەوە و دەروونی تۆقیو و پڕ ترسی ئارام بكاتەوە.
هەر لەو زەمانەوەی مرۆڤ لە نزمترین ئاستی هۆشیاری و تێگەییشتووییدا بوە، واتە بە بەراورد لەگەڵ ڕۆژگار و سەردەمی ئێستاماندا بیر و عەقڵێكی سادە و ساكاری هەبوە، تاكو ئەم قۆناغەی ئەوڕۆ كە دەبینین بە چەندین تاقیكردنەوەی گرینگ و پڕ بایەخدا گووزەری كردوە و هەنگاوگەلێكی زۆر و هەمەلایەنەی بەرەوپێش و بە چەندین ئاراستەی جۆربەجۆردا ناوە، هاوكات بەسەر زۆر لە كۆسپ و تەگەرەكانی ژیانیدا زاڵ بوە، بە كورتی مرۆڤی ئەم سەردەمە كە لە زۆر لایەنەوە و بە چەندین پێوەر خاوەنی شارستانیەتێك یان چەندین شارستانیەتی پێشكەوتوە و بەردەوامە لە ڕووناككردنەوەی تاریكییەكانی ژیانی و سەرگەرمی ئاشكراكردنی نهێنییەكانێتی لەپێناو خۆشكردنی گوزەرانی خۆی و گەییشتن بە ئاستێكی باڵ لە خزمەتكردن بە خۆی و بەپێی توانا بەكارهێنانی هەموو شتێك و بەهرەمەندبوون لە هەموو پێویستی و خۆشییەك، یان بە مانایەكی تر مرۆڤی ئەم سەردەمە مرۆڤێكە بەردەوام هەموو دەمێ و لەسەر هەموو شتێ پرسیار دەكات،1 ئەوجا كە پرسیاریش دەكات لەگەڵیدا دیسان بەردەوام عەوداڵی وەڵامیشە و لەپێناویدا چەندین ڕێگەی پڕ هەوراز و نشێو و ترسناك تەی دەكات، مرۆڤی ئەمڕۆ (بەچاوپۆشین لەو كێشە نوێیانەی هەیەتی، كە ئاشكرایە لێرەدا بابەت و بواری قسەكردنی ئێمە نین.) سەردەمێك دەژی كە ئاواتەخوازە و لە هەوڵی ئەوەدایە هەموو شتێك بزانێ یان لانی كەم لە بەرژەوەندیدا بێت، هاوكاتیش بۆ گەییشتن بەو ئومێدەیش كۆشش دەكات تا ئەگەر توانی هەرچی وزەی سروشت هەیە كۆنترۆڵی بكات و هەموو شتێك و هەموو ئەوەی لە ڕێگەی دروستكراوەكانییەوە بەدەستی دەگات لە خزمەتی خۆی و بۆ خۆشی ژیانی خۆی و ئاییندەی خۆی بەكاری بهێنێ.
ئەم خەڵكە بێ شوومارەی ئاماژەم پێدان لە سەردەمە جیاواز جیاوازەكانی مێژووی مرۆڤایەتی و لە شوێنە جیاجیاكانی سەر ئەم گۆی زەوییەدا، باوەڕیان بە چاوپیسی هەبوە یان لە ئێستاشدا هەیانە، دەبێت دەربارەی ئەوان ئەو ڕاستییە، یان نێزیك لە ڕاستییە بڵێین كە ئەمانە هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵیان پێكهێناوە و یاخود پێكی دەهێنن. ئەو بۆچوونانەی لەمەڕ ئەم دیاردەیە سەریان دەرهێناوە لە مرۆڤی هەموو پارچەكانی كۆمەڵگاكان سەوزبوون و گەشەیان كردوە. ئەم بیر و باوەڕانە تەنها هەڵقوڵاو و تایبەت نەبوون بە چینێكی دیاریكراو لە خەڵك و، بەو چەشنە نەبوون كە تەنها ئەو مرۆڤانە بەم دیاردەیە گیرۆدەبووبن كە ژیان و پلە و ئاستیان بە چەشنێكی دیاربێت و ئەوانی تر لەم حاڵەتە بێ بەری بووبن. جا كەواتە كە دیاردەی باسكردنی چاوپیسی و هەموو دەركەوتەكانی، تێكڕای چین و توێژەكانی كۆمەڵی گرتبێتەوە و هەموانی مەشغوڵ كردبێت، بە بێ گومانیش ئەم چین و توێژە هەمەجۆرانەی كۆمەڵگا بێ بەری نەبوون لە هەر چەشنە مرۆڤێكی خاوەن هەر پلەیەكی ڕۆشنبیری و زیرەكی و ناوداری. بیركردنەوەی ئەم مرۆڤە دیارانەیش بەم دیاردەیە ئاشنا بوە و لەنێو هۆشیاریی ئەمانیشەوە كۆمەڵێك بیر و بۆچوون و لێكدانەوەی جیاجیا بەرهەمهاتوون و هەر یەكەیان لە گۆشەنیگای خۆیەوە، ئیدی نوێنەری هەر ئایین و فەلسەفە و بیر و باوەڕێك بن، گوزارشتیان لەم دیاردەیە كردوە و گرینگیپێدان و بیركردنەوەی خۆیان نەشاردۆتەوە و نەریتەكانیان بەپێی هۆشیاری و پێویست پاراستوە.
ڕەنگە لێرەدا ئەوە شاراوە نەبێت كە مەبەستی من ئەوەیە بڵێم، ئەو كەسانەی باوەڕیان بەم دیاردەیە هەبوە، بێ جگە لە خەڵكی سادە و ساكار و نەخوێندەوار و مرۆڤگەلێكی خاوەن پیشە و بیركردنەوە و چەشنە ژیانێكی ئاسایییانە، لەناویاندا كەسانی زانا و مرۆڤی ناودار و بلیمەتیشیان تێدا بوە و گوێشمان لە نەغمەی بیركردنەوە و ئاوازی بیر و باوەڕەكانیان دەبێت، تەنانەت هیچ زیادەڕەوی نییە گەر ئەوە بهێنینە سەر كاغەز، كە پێغەمبەران و فەیلەسووفان و هەندێ لە ناودارانی مێژوویش لە چاوی پیس ترساون، یان لانی كەم گرینگییان بەم بابەتە داوە، گەر سەرنج بدەین دەبینین باوەڕبوونیان بە چاوە پیسەكان وەهای كردوە بۆچوونی خۆیان لەم بارەیەوە بە ئاشكرا بەیان بكەن.
لەمەوە دەردەكەوێت كە ئەو ناوە درەوشاوانەی ناو مێژوویش بۆچوون و تێڕوانینی جیاجیایان لەسەر دیاردەی چاوپیسی هەبوە، جا ئیتر ئەمانە لە هەر گۆشەنیگایەكەوە بووبێتن، بە هەر جۆرێك بیریان كردبێتەوە، لەم قسانەماندا زۆر بە شێوەیەكی زەق مەبەستمان ئەوەیە خاوەنی بیر و باوەڕی مادی بووبن یان نا، واتە بە كورتی و بە سادەیی بڵێین ئیتر ئەمانە باوەڕیان بە بوونی خودا و جنۆكە و شەیتان و… هتد نەبووبێ، یاخود خوداپەرست بووبن و، ئەوانە بن كە ڕێبازی ئایدیالیستییانەیان لە بیر و بۆچوونەكانیاندا بگرتایەتەبەر، بە لای هەر یەك لەمانەوە گرینگ نەبوە یاخود ڕێگر و عەیب نەبوە بۆ باوەڕبوونیان بە چاوە پیسەكان، بۆیە لێرەدا گەرەكمە بۆ سەلماندنی ئەم بۆچوونەم زۆر دوور نەڕۆم و بە خۆبواردن لە و كەشێكی قەرەباڵخی پڕ جەنجاڵی، تەنها دوو كەس، دوو ناوداری مێژوو بە نموونە بهێنمەوە و ئەم لایەنەی باسەكەمانی پێ دەوڵەمەند بكەم، ئەوانیش یەكێكیان فەیلەسووفێك و ئەویتریان پێغەمبەرێك. بە چاكی دەزانم بگەڕێینەوە بۆ تەنها دوان لە ناودارانی مێژوو، هەروەها لەسەر بابەتەكەی خۆمان هەندێ شتیان ڵ بگێڕینەوە و زۆر سوودمەندیش دەبێت بۆچوونەكانیان بە كورتیش بێت لێرەدا بخەینەڕوو، بێگومان ئەمەیش تەنها لەبەرئەوەیە، تا وەك بەڵگەیەك و حاشاهەڵنەگرییەك، گرینگی و قورساییی ئەم بابەتەمان لای ئەمان و لە مێژووشدا بۆ دەر بكەوێت، لەوێشەوە دەرگاگەلێكی گرینگمان لە چەند ڕوویەكی دیكەوە بۆ بكەوێتە سەرپشت.
ئیستایش كەرەمكەن تاوێ بە كورتی بگەڕێینەوە لای ئەم دوو ناودارەی مێژووی مرۆڤایەتی و بەخێرایی بچێنەوە سەر چەند وێستگەیەكی ژیان و بیر و بۆچوونەكانیان و لەناو ئەو لاپەڕە پرشنگدارانەی لە مێژووی فیكر و فەلسەفە و ئایینی مرۆڤدا تۆمار كراوە، بە هێمنی چەند دێڕ و پەرەگرافێك دەر بكەین و تەنها ئەوەی پەیوەستە بە باسەكەی ئێمەوە و شوێنی ڕامانە بیگێڕینەوە و كەڵكی ڵ وەربگرین.
گێڕانەوە یاخود گەڕانەوە
وا دەكەوینەڕێ و لێرەوە دەست دەكەین بە گەشتە كورت و خێراكەمان، وەك پێشتر گوتمان مەبەستمان لەم كارە ئەوەیە دەمانەوێت بزانین لە مێژوودا كەسایەتییە دیار و ناودارەكان چۆنیان لە دیاردەی باسكردنی چاوپیسی ڕوانیوە و بە تایبەت دەخوازین بۆمان ڕوونبێتەوە، ئەو دوو ناودارە گەورەیەی مێژووی هزری مرۆڤایەتی چییان گوتوە و چۆنیان بیركردۆتەوە و هەروەها سەرچاوەكان لەسەر ئەوان و پێوەند بە باسەكەی ئێمەوە لە دووتوێی لاپەڕەكانیان چییان بۆ تۆمار كردووین و چۆن ئەم باسەمان بۆ دەگێڕنەوە.
لەسەرەتاشەوە وەك پێویستییەك، وای بە باش دەزانم ئاماژە بۆ ئەوە بكەم، كە لەبەر هیچ نا، بەڵكو تەنها لەبەر كۆنی لە ڕووی مێژووییەوە، ئەوەڵ جار فەیلەسووفەكەمان دەخەینە باسەكەمانەوە و بە نموونە دەیهێنمەوە، چونكە ئەو فەیلەسووفەی پەنجە بۆ بۆچوونەكانی لەسەر ئەم بابەتە ڕادەكێشین، (دیمۆكریتس-Democritus)ی فەیلەسووفی كلاسكیی یۆنانە، هەروەها دوای ئەویش ئەو پەیامبەرەی، بۆ ئەم باسە سوودمان لە وتە و بۆچوونەكانی وەرگرتوە، پەیامبەری ئیسلام (موحەممەد)ە، بێگومان وەك هەموومان دەزانین و شتێكیش نییە كە هەڵبەسترابێت، دیمۆكریتسی فەیلەسووفی یۆنان چەند سەدەیەك پێش پەیامبەری ئیسلام (موحەممەد) ژیاوە و وەك فەیلەسووفێك دەركەوتوە.
لەم نموونە هێناوەیەدا لەپێشدا باسی (دیمۆكریتس-Democritus) ی فەیلەسووف دەكەم، ئاشكرایە دیمۆكریتس یەكێكە لە فەیلەسووفەكانی وڵاتی یۆنانی كۆن. ئەم فەیلەسووفە لە ماوەی نێوان (460-370) ی پێش زایینیدا ژیاوە و باوەڕێكی مادییانەی سەبارەت بە دروستبوونی كەون و خوڵقاندنی ژیان هەبوە، واتە لە فەلسەفەكەی ئەودا مادە بنچینەی دروستبوونی كەون بوە، هەروەك لەم ڕوەوە دیمۆكریتس خۆی قسەیەكی زۆر بەناوبانگ و بیستراوی هەیە و دەڵێت: (جیهان لە ئەتۆم و بۆشایی پێكهاتوە. )
ئەگەر بە كورتی ئاماژەیەكی خێرا بە بیر و ڕاكانی ئەم فەیلەسووفە بدەین، دەبێت بڵێین، دوای (لیۆكیپۆس) ی مامۆستای، (لە مێژووی فەلسەفەدا دیمۆكریتس بە دوەمین فەیلەسووف دادەنرێت كە تیۆری ئەتۆمی داڕشتبێت.)2 هەروەها هەر لە بارەی ئەم فەیلەسووفەوە (ماركس و لینین وەها لێی دەدوێن كە دیمۆكریتس یەكێكە لە دیارترین بانگەشەكەرانی فەلسەفەی ماتەریالیزم لە دونیادا.) 3 پاشان ئەم بیر و باوەڕە مادییانەی دیمۆكریتس (لەسەر دەستی فەیلەسووفان، ئەپیكۆر و لویكریسیۆس گەشەی پێدرا.) 4 لە بارەی بلیمەتیی ئەم فەیلەسووفەوە هەر ماركس وای داناوە دیمۆكریتس (یەكەم مێشكی ئینسكلۆپیدیاییە لەنێو یۆنانییەكاندا.) 5 هەروەها دیسان بەپێی هەندێ سەرچاوە، ئەم فەیلەسووفە (پتر لە حەفتا بەرهەمی هەبوە، بەڵام زۆربەی هەرە زۆریان لەناوچوون، لە چەند قسەیەكی جۆربەجۆر بەو لاوە هیچی تر نەماوە. )6
ئەوەی زۆر گرینگ بوە لە ژیانی دیمۆكریتسدا و بایەخی بۆ بیركردنەوەكانی هەبوە و ئەم مرۆڤەیان دروستكردوە، وەك زۆربەی ناودارە جیاجیاكانی تری مێژووی مرۆڤایەتی لە زۆربەی بوارەكاندا، ئەوەیە كە دیمۆكریتس (سەری لە میسر و بابل و فارس داوە، شارەزاییی لە زانستی كلدانییەكانیشدا هەبوە… هەندێ سەرچاوە بەدووری نازانن كە سەری لە هیندستان دابێ، بۆ زانین و شارەزابوونی لە بیر و ڕای فەیلەسووفەكانی ئەم وڵاتە. سەری لە حەبەشە داوە و لە دواییدا گەڕاوەتەوە یۆنان و لە ئەسینادا جێگیر بوە.)7 بیر و ڕاكانی دیمۆكریتس هەر بۆ كات و سەردەمی خۆی جێگەی بایەخ و گرینگی نەبوون (هەرچەندە وا گومان دەبرێ، ئەم فەیلەسووفە كاتی خۆی هیچ ڕێزی نەگیراوە و بایەخی پێ نەدراوە)7، بەڵكو (دیمۆكریتس لە فەلسەفەی نوێدا پایەیەكی بەرزی هەیە و… ماركس دوكتۆرای لە بابەتی “جیاوازیی نێوان فەلسەفەی دیمۆكریتس و ئەپیكۆر” دا وەرگرتوە. فەلسەفە ماتەریالیستییەكانی ڕووسیش بایەخی تەواوەتییان پێداوە و لە فیزیك و كیمیای نوێدا دەوری دیارە. )8
ئێمە لێرەدا ناتوانین بڵێین ئەم چەند ڕستەیەی لەسەر دیمۆكریتس خستمانەڕوو، كورتەیەكە لە ناسینی ئەو فەیلەسووفە یان لە فەلسەفەكەی ئەو، چونكە ئیشی ئێمە لەم بابەتەدا كورتكردنەوە نییە و، ئەم كارەیش لێرەدا بە ئێمە ناكرێت، بەڵكو ئەمەی ئێرە تەنها ئاماژەدانێكی خێرا و نووسینەوەی چەند دێڕێكی كورت و بەناوبانگە نەك باسكردنی كورتەی فەلسەفەكەی، لەگەڵ ئەوەشدا كاری كورتكردنەوەی فەلسەفەكەی دیمۆكریتس بۆ باسەكەی ئێمە دەبێتە شتێكی زۆر زیادە و ناپێویست، بۆیە ئەم سەرەتایە تەنها لەو پەراوێزە بەرفراوانەدا دەسووڕێتەوە كە بە زانیاریی گشتی ناودێر دەكرێت، ئەم چەند دێڕە لەوە زێدەتر هیچی تر نین.
بۆیە ئێستا با واز لە باس و بیر و ڕا فەلسەفییەكانی ئەو بهێنین و بچینە سەر بابەتەكەی خۆمان و كەمێك بەرەو بۆچوون و قسەكانی ئەو لەسەر بابەتی چاوپیسی بكشێین، جێگەی ئاماژە بۆ كردنە كە گرینگییەكی تری پەنجە ڕاكێشان بۆ دیمۆكریتس و فەلسەفەكەی لەم باسەدا ئەوەیە كە سەرەڕای ئەم بیر و باوەڕە فەلسەفییە مادییانەی ئاماژەمان بۆ كردن و فەلسەفەكەی دیمۆكریتسیان ڕەنگڕێژكرد، كەچی هەرگیز وایان لەو نەكرد، دیاردەی باسكردنی چاوپیسی بە خورافات و نەزانین و سیفەتێكی دواكەوتوانەی لە قەڵەم بدات، ئەم قەناعەتانەی دیمۆكریتس كە وەك گوتمان لە فەلسەفە و زانستی نوێدا پایە و شوێنگەیەكی دیار و جێگەی ڕامانیان هەیە، بەرەو ئەوەی نەبردن و نەبوونە هۆی ئەوەی، بیركردنەوە و خۆسەرقاڵكردن بەم باسەوە لە لای نەفامی بێت و تەنها بە ئیشی خەڵكانی ئاسایی و خاوەن بیركردنەوەی لاواز و ساویلكانەی بزانێت، بەڵكو ئەوەی جێگەی سەرنجە و بە لای ئێمەوە گرینگە، دیمۆكریتس خۆشی بە تەواوی باوەڕی بەم بابەتە هەبوە و چاوپیسی شتێك بوە بەدەر نەبوە لە خەیاڵ و بیركردنەوەكانی، دیمۆكریتسی فەیلەسووف بە شێوەیەك لە شێوەكان بایەخی پێداوە و لەسەری ڕاوەستاوە و دەربارەی ئەو دیاردەیە قسەشی كردوە و بۆچوونەكانی خۆی دەربڕیوە و تۆماركراون، هەروەك هەردوو توێژەرەوان: (ی. سیكال و م. ئیلین) لە كتێبی (مرۆڤ لە ڕێڕەوی پێگەییشتندا) لەم بارەیەوە باسی دیمۆكریتس دەكەن و دەڵێن: (باوەڕی بە خواكانی ئەو دەمەی یۆنان نەبوە، بەڵام گەلێك لە چاوپیسی ترساوە.)9 سەرنج بدەن ئەم سەرچاوەیە دەڵێت باوەڕی بە خواكانی ئەو دەمەی یۆنان نەبوە، كەواتە ئەو خودایانەی ئەو سەردەمەی یۆنان، كە خەڵك دەیپەرستن و زۆر پیرۆزبوون، لای دیمۆكریتس هیچ پیرۆز نەبوون و قەناعەتی بە بوونی دەسەڵاتی سزادانیانی نەبوە، بەڵام ئەی دەبێت هۆی چی بێت ئەم فەیلەسووفە وەها باسی لە چاوی پیس كردبێت و لێی ترسابێت؟ بێگومان ئەو ترسەی دیمۆكریتس كە ئەو سەرچاوەیە باسی دەكات، بەڵگەی ئاشكرای بوونی باوەڕی دیمۆكریتسە بە چاوپیسی، بۆیە لێرەدا جێی خۆیەتی و پێویستیشە بپرسین، دەبێت ئەم باوەڕەی ئەو فەیلەسووفە بەم بابەتە لە كوێوە سەرچاوەی گرتبێت و بە چیش پشتئەستوور بووبێت؟
جێگەی ئاماژە بۆ كردنە كە نەك هەر دیمۆكریتس بگرە مامۆستاكانیشی باوەڕیان بە چاوپیسی هەبوە، هەروەك هەمان سەرچاوە بۆمان دەگێڕێتەوە و دەڵێت: (مامۆستا ئێرانییەكانی لە چۆنێتیی جادووگەری و ڕازە نهێنییەكان ئاشنایان كردبوو، بۆیە باوەڕی بە فاڵگیری و پێشبینی و خەوبینین هەبوە.)10 بێگومان هەر یەك لەم سێ دیاردەیەی تریش (فاڵگیری و پێشبینی و خەوبینین) هەمان ئەو نیگا و بۆچوونانەیان بەركەوتوە، كە پێشتر بۆ چاوپیسی باسمان كردن، جۆری سەوداكردن و تێڕوانین لەم دیاردانە و بایەخ و قورسایییان لە ناوەندە جیاجیاكاندا زۆر نێزیك بوە لە بابەتی چاوپیسییەوە، ئەمانیش بە شێوەیەك لە شێوەكان ترسیان بەرهەم هێناوە و بیركردنەوەی زۆری مرۆڤیان داگیركردوە، لەو لاشەوە هەر وەك دیاردەی باسكردنی چاوپیسی لای كەسانێك بە دیاردەگەلێكی خورافی و دواكەوتوانە و زادەی مرۆڤی ساویلكە و میللەتی ناهۆشیار وەسف كراوە. پێویستە كەمێك بە بایەخەوە سەرنج لەو قسەیەی ئەو سەرچاوەیە بدەین، كاتێك دەڵێت، (مامۆستا ئێرانییەكانی لە چۆنێتیی جادووگەری و ڕازە نهێنییەكان ئاشنایان كردبوو.) واتە گەر زیادەڕەوییمان نەكردبێت بیركردنەوە و باوەڕی دیمۆكریتس لەسەر ئەم دیاردەیە وەك خەڵكی ئاسایی تەنها لە ترسێكی كوێرانەوە نەهاتوە و ڕوانینی ئەم بە تەواوی بریتی نەبوە لە سێبەری بیركردنەوەیەكی گشتی، لەم چەند دێڕەوە ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەبێت، كە تایبەتمەندییەكی ئاشكرا لە پێوەندیی نێوان تێڕوانینی دیمۆكریتسی فەیلەسووف و دیاردەی باسكردنی چاوپیسی ئەوەیە، لای دیمۆكریتس بەو شێوەیە نییە كە ئەمیش هاوشانی كۆمەڵگاكەی ئەم جۆرە بۆچوونانەی بۆ مابێتەوە یان هەڵگرتبێت، بەڵكو ئەوە مامۆستا ئێرانییەكانی بوون لە بارەی جادووگەری و ڕازە نهێنییەكانەوە فێریان كردوە هەر وا بە سانایی و وەك بابەتێكی هیچ و بێ سەنگ سەیری ئەم دیاردەیە نەكا و لە وێنەی گیزەی زیندەوەرێكی فەرامۆشكراو قسە و باس و تێڕوانینەكانی خەڵكی بە لای گوێدا نەڕوا، لە گێڕانەوەكانەوە دەردەكەوێت كە ئەو مامۆستا ئێرانییانە دیمۆكریتسی فەیلەسووفیان لە چۆنێتی و میكانیزمی ئیشكردنی ئەم دیاردانە ئاشنا كردوە و بە پلەیەكی باڵاتریان لە بیركردنەوە لەسەر ئەم بابەتانە گەیاندوە.
لە پاش ئەمانەوە پێویستە بڵێین، بیركردنەوەكانی دیمۆكریتس لەمەڕ چاوە پیسەكانەوە، لەخۆڕا نەهاتوون و بە جۆرێك لە جۆرەكان دەرئەنجامی چەشنە شیكردنەوە و سەلماندنێك بوون و ڕەنگە بە بۆچوونی خۆی و خەڵكانی تریش كە بڕوای پێ دەكەن، بەڵگەی لۆژیكیشیان لە پشتەوە بووبێت. بێگومان لە بیریشمان نەچۆتەوە كە دیمۆكریتس فەیلەسووف بوە، ئاشكرایە فەیلەسووفیش پلەیەكی باڵاتری لە دانایی و هۆشیاری و بیركردنەوە لەچاو خەڵكی ئاساییدا هەیە و وردتر بیر دەكاتەوە و بە گومانەوە دەڕوانێ و بێجگە لە دیاردە جەوهەری و كێشە وجودییەكانی مرۆڤ، پرسیاری وردیش لە شتە وردەكان و سادەكانیش دەكا و لێیان ڕادەمێنێت. لەمانەوە بۆمان دەردەكەوێت، دیمۆكریتس مەودای ڕوانینی گەلێك زیاتر بوە و هەروەك خەڵكی سادە و خاوەن بیركردنەوەی ئاسایی تەنها باوەڕی بەم دیاردەیە نەهێناوە و بەس، بەڵكو هەوڵی ئەوەشی داوە ڕاستێتیی ئەم باوەڕەی بسەلمێنێ و بەپێی توانا و بیركردنەوە و ئاستی تێگەییشتنی خۆی پێناسە و ڕاڤەكردنێك بۆ باسی چاوپیسی بدۆزێتەوە، بۆیە وەك دەگێڕنەوە ئەم فەیلەسووفەمان وتوویەتی: (لە چاوی حەسوودەوە تیشكێك دێتە دەرەوە، ئەگەر بەر هەر كەسێك بكەوێت تووشی ئازار و ئەزیەت دەبێت.)11 لەم ڕستەیەوە ئاشكرا دەبێت كە دیمۆكریتس وەها تەفسیری ئەم دیاردەیەی كردوە، لەسەر شێوەی جوڵان و هێرشبردن و پێكان، واتە لە چاوەكانەوە، ئەو چاوانەی حەسوودن و بەغیلی بە جەستە و ئیشوكار و سامانی خەڵك دەبەن، تیشكێكی زیانمەند دەردەپەڕێت، ئەم تیشكە بە هۆی ئەو بەغیلی و حەسوودییەوە دەبزوێت، دەبزوێت بۆ سەر حەسوودیپێبراو هێرش دەبا و لەوێ بە شێوەیەكی كاریگەر و زەرەرمەند بەر ئەو كەسە دەكەوێت و ئامانج دەپێكێت و ڕووداوێكی ناخۆشی بەسەردا دەهێنێت. سەرجەمی ئەم حاڵەتەیش پێی دەگوترێت چاوپیسی یان كاریگەری و زیانگەیاندنی چاوە پیسەكان، ئەوەی حەسوودە و چاوی بڕیوەتە خەڵك و سەروەت و سامانیان، چاوپیسە و بە خاوەنی ئەم سیفەتە ناسراوە، لە بەرامبەردا ئەوەیش كە زەرەرمەندە و بەڵ و كارەساتی بەسەردا هاتوە، حەسوودی پێ براوە و چاوی پیس كاری تێكردوە، بە هۆی ئەم چاوەپیسانەوە شتێك یان ڕووداوێكی ناخۆشی بەسەردا هاتوە، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە دیمۆكریتس لەو سەرچاوانەدا باس لە چۆنێتیی دەرچوونی ئەم تیشكە لە چاوی حەسوودەوە و چۆنێتیی كاركردنە سەر كەسانی تر ناكات، بەو شێوەیەی كە باسی كردوە، خۆ ڕەنگیشە لە چۆنێتیی دەرچوونی ئەم تیشكە لە چاوی حەسوودەوە دوابێ و لە چۆنێتیی كاركردنی كۆڵیبێتەوە، بەڵام ئێمە لێی بێ ئاگابین و سەرچاوەكانی بە ئێمە نەگەییشتبێت.
بەهەرحاڵ ئەوەی ئێستا خستمانەڕوو، كورتەی بیر و ڕای فەیلەسووفێكی مادیی وڵاتی یۆنانی كۆن بوو سەبارەت چاوپیسەكان وەك باسوخواسێكی ناو كۆمەڵگا، ئەوەی لێرەدا بەخێرایی گەڕاینەوە سەری بیر و ڕای فەیلەسووفێك بوو لەسەر ئەم دیاردەیە كە دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆژگارێكی دێرین، بۆ پێش نێزیكەی (2400 ساڵ) لەمەوبەر، بەڵام ئێستا دەمانەوێت واز لەم بهێنین و كۆتاییی بەم گێڕانەوەیە بهێنین و بچینە سەر نموونەی دوەم، دەخوازین بگەڕێینەوە بۆ سەر بیر و ڕاكانی یەكێكی دیكە لە ناودارانی مێژوو، بەڵام لە ڕوویەكی ترەوە و لە گۆشەنیگایەكی دیكەوە بۆمان دەركەوێت كە چۆن سەیری ئەم دیاردەیە كراوە و چی لەبارەوە گوتراوە و چەندە قورسایی هەبوە. ئێستا دەمانەوێت هەر سەبارەت بەم دیاردەیە بیر و ڕای یەكێك لەو كەسە ناودارانە بزانین چۆنە كە باوەڕیان بە تاك و تەنهاییی خودا پتەو بوە، ئەو كەسە تەنانەت بۆ خۆشی ڕۆڵێَكی زۆر بەرچاو و بەرفراوان و پێشەوایانەی هەبوە لە بڵاوكردنەوەی بیر و باوەڕی ئایینی و یەزدانپەرستییانەدا. لێرەدا فرسەتێك دروست دەكەین و بە پێویستی دەزانین لەمەڕ چاوە پیسەكانەوە تا ڕادەیەك ئاگاداری دید و ڕوانینی ئەویش بین، بێگومان ئەمیش بە كورتی.
ڕەنگە مەزنترین كەس و دیارترین و بەناوبانگترین پیاو لە مێژوودا، دوایین پێغەمبەر، محەممەدی ئیسلام بێت، ئەم پێغەمبەرە بە پێغەمبەری ڕەوانەكراوی خودا ناسراوە و یەكێك بوە لە پیاوە بلیمەت و بێ وێنەكان لە جیهان و لە مێژوودا و خاوەنی زیرەكییەكی لە ڕادەبەدەر و سیاسەتمەدارێكی سەركەوتوو بوە، بێ جگە لە هەموو ئەمانەیش ئەم پیاوە خاوەن باوەڕە یەكتاپەرستە توانیوێتی ڕژێمێكی نوێ بۆ ڕەوشت و ئاكاری مرۆڤ لەناو ئەو كۆمەڵانەی كە شوێن بیر و باوەڕ و ئایینەكەی كەوتوون، دابنێ و پێوەندیی نێوان مرۆڤەكان بە جۆرێكی تر و تەبا و هەڵقوڵاو لە ئایینەكەیەوە، ڕێك بخاتەوە. بە دڵنیایییەوە زۆر لەوە زیاتر پێویست بە ناساندن و وەسف و لێدوان لەسەر ئەم كەسایەتییە زۆر دیارە ناكات و ئەم دێڕە بەرایییانەیش پێویستییان بە بەڵگە و سەلماندن و جەختكردنەوە و شیكردنەوە و زۆر پێداگری ناكات، چونكە ئاست و ناسراویی ئەم پیاوە لە زۆر ڕوەوە لە پلەیەكی ئێجگار بەرزدایە و ناو و ناوبانگی زۆر لە سەردەمەكانی دوای خۆی و زۆر سنووری جیۆگرافی تێپەڕاندوە، قورساییی ناوبانگی ئەم پەیامبەرە زۆر بە تایبەت لەناو ئەو كۆمەڵگایانەدا جێگەی گرتوە و ڕەگ و ڕیشاڵێكی قووڵ و بەهێزی داكوتیوە كە هەڵگر و پێڕەوكەری ئایینی ئیسلامن، ئەم ناو و ناوبانگە زۆرەی ئەم كەسایەتییە لێرەدا ناچارمان دەكات زۆر لەسەر ئەم بابەتە نەڕۆین و درێژەپێدانی هیچ سوود بە بابەتەكە و خوێنەر نەگەیێنێت، بۆیە لێرەدا واز لە باسی ژیاننامە دەهێنین و تەنها پێویستمان بە لایەنی باسەكەی خۆمان هەیە و چەند دێڕێكی ئەم بابەتەی بۆ تەرخان دەكەین و بە كورتی قسانی لەبارەوە دەكەین.
ئەم پیاوە یاخود ئەم پەیامبەرە (موحەممەد كوڕی عەبدوڵڵ كوڕی عەبدولموتەڵیب)، كە ساڵی (571ی زاینی) لەدایكبوە و (63) ساڵ ژیاوە، بیست و سێ ساڵی كۆتاییی تەمەنی پێغەمبەرایەتی كردوە و لە مێژوو و لە جیهاندا بە پێغەمبەری ئیسلام ناسراوە و ناودەبرێت، پێغەمبەری ئیسلام لەگەڵ ئەم هەموو دانایییەی خۆیدا باوەڕێكی بەتین و پتەوی بە چاوپیسی هەبوە. لەم بارەیەوە نەسیحەت و وتە و قسە و باسەكانی ئەو بێ بەری نەبوون لە ئاماژەدان و ئاگاداری و خستنەڕووی ڕێنمایی لەسەر ئەم بابەتە، ئەوەتا لەم ڕوەوە دەڵێت: (العین حق و لو كان شئ سابق القدر سبقته العین و اژا استغسلتم فاغسلوا.) وەك سەرچاوەكان ئاماژەی بۆ دەكەن ئەم فەرموودەیەی پێغەمبەری ئیسلام (ئیمامی موسلیم)12 گێڕاوێتییەوە و واتای كوردییەكەی بەم شێوەیەیە: (كارلەسەركردنی چاو ڕاستە، ئەگەر شتێك بێت پێش قەدەری خوا بكەوێت، چاوپیسی پێشی دەكەوێت و، هەر كاتێك داوای خۆشوشتن یان دەستنوێژگرتنتان لێكرا بیشۆن.)13 لەم حەدیسەدا ئاشكرا و بێ پەردە دەردەكەوێ كە پێغەمبەری ئیسلام نەك هەر باوەڕی بە دیاردەی باسكردنی چاوپیسی هەبوە و هەیە و زۆر دڵنیایە لەوەی كە چاوپیسی زیان بە دەوروبەر دەگەیێنێت و دەبێتە هۆی نەخۆشی و ناخۆشی بۆ كەسانی تر، بەڵكو پێی وایە ئەو زیانگەیاندن و كاركردنەی چاوی پیس لەسەر دەوروبەر و لەسەر كەسانی كارتێكراو پێش قەدەری خودا دەكەوێت، واتە ئەو قەدەرەی كە خوداوەند لە چارەنووسی مرۆڤانی نووسیوە و لە لایەن ئەوەوە دانراوە، قەدەرێ كە لە لایەن پەروەردگاری خاوەن حەق و زانین و هێز و توانای باڵاوە لە چارەی بەندەكانی نووسراوە، دەشێت بە هۆی زیان و كاریگەریی چاوپیسانەوە بگۆڕدرێت و ئەمە ڕوو نەدات و لە ژیاندا ئەم قەدەرە بە نسیبی ئەو مرۆڤە نەبێت، ڕێ دەكەوێت ئاییندە و چارەنووسی ئەم بەندەیەی خودا بە جۆرێكی دیكەی ڵ بێت.
پێش ئەوەی زۆرتر لەسەر ئەم باسە بدوێن، پێویستە لێرەدا پرسیارێك بهێنینە سەر ئەم ڕێیە و تێكهەڵكێشی باسەكەمانی بكەین، ئەویش ئەوەیە لەم حەدیسەی پێغەمبەری ئیسلامدا كە باسی قەدەر كراوە و بە گرینگی و قورسی شوێنی خۆی گرتوە، ئاخۆ دەبێت مەبەست لە قەدەر چی بێت؟ یان زیادە نابێت گەر بپرسین دەبێت لە كولتووری ئیسلام و لای موسوڵمانان ئەم چەمكە چی بگەیێنێت و بە چی بگوترێت قەدەر؟ یان دەبێت ئەم چەمكە نێزیكی و هاوواتایی لەگەڵ چ چەمكێكی دیكەدا هەبێت، یاخود لەگەڵ چی تردا دوور و جیاواز و دژواتا بن؟
قەدەر لە كولتوور و بیر و باوەڕی ئیسلامیدا بریتییە لەوەی: (خودا لە پێشتردا زانیوێتی چ ڕوودەدات و قەڵەمیش نەخشی لە هەموو ئەو شتانە داوە كە تاهەتایە ڕوو دەدەن، خودا ئەندازەی سەرجەم بەدیهێنراوان و هەموو شتێكی هەر لە ئەزەلەوە خەمڵاندوە بەرلەوەی بێنە ئاراوە، خودا زانیوێتی لە چ كاتێكی دیاریكراو و بە چ چۆنێتییەك ڕوو دەدەن، ئەوجا بە پێی خەمڵاندنەكە ڕوو دەدەن و دێنە ئارا.)14 لەم پێناسە كورتەی چەمكی قەدەردا دەردەكەوێت، بەرلەوەی هیچ شتێك ڕوو بدات، بەرلەوەی شتەكان و مرۆڤەكان هیچیان بەسەربێت، هەر لە سەرەتای سەرەتاكانەوە خودا لە پێشتردا زانیوێتی چ ڕوو دەدات و چ دەگووزەرێ، مرۆڤەكان تووشی چی دەبن و چۆن دەژین و چییان بەسەردێ، بەڵام ئەوەی زۆر گرینگە بەپێی ناوەرۆكی ئاشكرای حەدیسەكەی پێغەمبەر، بۆی هەیە بە هۆی كاریگەریی چاوپیسی و ئەو ڕووداوانەی دەیهێنێتە پێش، وا نەبێت و لە دونیادا ئەوەی خودا لێی مەعلومە، ڕوو نەدا و ئەو بەسەرهاتانە جۆرێكی تری جودا لەوەی لە چارەی نووسراوە، دەرچن. ئەوەی قەڵەم نەخشی لێداوە كە دەبێت ڕوو بدا و تاهەتایە ڕوو دەدات، ڕەنگە هێزی چاوپیسی نەهێڵێت ژیان لەسەر ئەو ڕیتمە بڕوا و ڕێك و پڕاوپڕ بەو شێوەیە بەردەوام بێت، لە سایەی سەرنجە قووڵە بە حەسوودی بارگاویكراوەكان و ئەو ڕوانین و باسكردنانەی لەودیویەوە دڵێكی سەرڕێژ لە ئیرەیی و بەخیلیی بە حاڵـی خەڵكی لێ دەدا و زەینێكی دیدەكوێر بە جوانی و كەیف و خۆشی و گوزەرانی ئەوانی تر ئامادەیە، دەشێت پێچەوانەی ئەوەی قەڵەم نەخشی لێ داوە چاوەڕێمان بكا و بێتە ڕێمان. بەپێی باوەڕی ئایینی و لەسەر بناغەی ئەو پێناسەیەی چەمكی قەدەر، خودا ئەندازەی سەرجەم بەدیهێنراوان و هەموو شتێكی هەر لە ئەزەلەوە و بەرلەوەی بێنە ئاراوە خەمڵاندوە، بەڵام بە پێی ئەو حەدیسەی پەیامبەر كە ئاماژەمان بۆی كرد، بۆی هەیە كاریگەری و قودرەتی چاوپیسی ئەندازەی ئەو خەمڵاندنە تێك بدات و لە چارەنووسدا خواروخێچییەك بهێنێتە ئاراوە. ئەگەرچی خوداوەند زۆر بە ڕەهایی دەزانێت لە چ كاتێكی دیاریكراودا چی ڕوو دەدا و چۆنیش ڕوو دەدات، بەڵام ئەگەر هێزی چاوپیسان بێتە مەیدان و تیری خۆی ڕەوانەی ئەوانە بكات كە چاوی پێیاندا هەڵنایەت، ڕەنگە ئەو شتە لەو كاتەدا ڕوو نەدا و بەو شێوەیە دەرنەچێت. هەرچەندە ئەم قسانە لە ڕوانگەی تایبەتی و دیاریكراوەوە ڕەنگە قورس بكەونەوە و لای كەسانێك كە بە شێوەیەكی توند و ئایدیۆلۆژی و داخراو بە ئایینەوە پەیوەست بوون بە ئاسانی و وەرنەگیردرێن و بە چەشنی تر لێك بدرێنەوە، بەڵام زۆر بە دڵنیایییەوە ئەم قسانە تەفسیرێكی ئەنقەست نین و بە هیچ شێوەیەك بۆ شێواندن و مەرامێكی ئایدیۆلۆژی نەهاتوونەتە ئاراوە، هێندەی مانا ڕووكەشەكانی پێناسەكەی چەمكی قەدەر و حەدیسەكەی پێغەمبەری ئیسلام كە هەردووكیان پێشتر ئاماژەیان بۆ كرا، بە شێوەیەك لە شێوەكان پێكەوە بەرهەمی دەهێنن و ڕوویەكی خوێندنەوەكان ئەمە هەڵدەگرنەوە و ئەم تێگەییشتنە بەرهەم دەهێنن. 15
ئەوەی بۆ ئێمە گرینگە ئەوەیە كە پەیامبەری موسوڵمانان بە تەنها بڕوا بەم دیاردەیە ناهێنێت، بەڵكو لەگەڵیشیدا بە قەناعەتی بەهێزی ئایینییانەی خۆی لای وایە، دەتوانرێت بە ئاسانی و بە باوەڕێكی پتەوەوە ڕێگە بە ڕوودان و قەوماندنی ئەم كارە ناخۆشانە نەدرێت و بە ئیمانەوە پێش بە هاتنی هەر زیان و كارەساتێكی ناخۆش بگیردرێت، هەروەك لە حەدیسەكەی پێشوودا دەردەكەوێ و ئەمەی ڵ دەبیسترێت، لەوێدا زۆر ڕوونە و پەیامبەری موسوڵمانان داوا لەو كەسانە دەكات كە دەزانن یان لەوانەیە چاویان كار لە كەسانی دەوروبەر بكات و زیانیان پێ بگەیێنن، جا بۆ ئەوەی ئەمانە ئەم كارەساتە ناخۆشانە بەسەر خەڵكیدا نەهێنن و ڕووداوی ناخۆش و زیانهێن نەقەومێ، بێگومان بە هۆی ئەمانەشەوە گووناهبار نەبن و لە ڕۆژی دواییدا تووشی لێپرسینەوە و سزادان نەبن، با بچن خۆیان بشۆن و دەستنوێژ هەڵبگرن، دیارە مەبەست لەمەیش كە دەڵێت خۆیان بشۆن واتە با خۆیان نوێژیی بكەنەوە و لە لەشی پیسی ئالوودە بە گووناه و ئیمانكزیی خۆیان نەجات بدەن، چونكە بەپێی بیر و باوەڕی خوداناسان لەشی پیس، واتە ئەو لەشەی ئامادەیی بەجێهێنانی سرووت و موناجات و نەریتە ئایینییەكانی تێدا نییە، واتە لەشێك كە بە كەڵكی نوێژكردن و تەقوا و خوداپەرستی نایەت، كە وایش بوو، كە ئەو لەشە هێندە بێ فەڕ بوو ئەگەری خوڵقاندنی گووناه و كاری خراپەی زیاترە و زەمینەی ئەوەی تێدا سازگارترە كە ببێتە دەستەمۆی ویست و حەز و ئارەزوەكانی شەیتان.
لەم گۆشەنیگا ئایینییەوە، مرۆڤ لەبارێكدا كە خاوەنی لەشێكی پیسە چاوەڕێی گووناه و بەدكاریی زۆرتر ڵ دەكرێت و پتر خراپەكاری لێ ڕوو دەدات، كە لەش پیس بێت بۆی هەیە بە سانایی ڕۆحیش ئالوودەی گووناه و تاوان بێت و مرۆڤ لە بنەما و ڕێسا و نەسیحەتەكانی ئایین دەرچێ، دەرچێ و بێ ئاگا یان بێ پەروا بەها ئایینییەكان و لەیاد بكا و فەرامۆشی بكات خەریكی چییە و دڵی لە كوێیە، چونكە لەم حاڵەتەی لەش و ڕۆحدا نێوانی خودا و ئەو بەندەیە زۆر زۆر دوورترە تا ئەوەی مرۆڤ ملكەچ بە ئایین و ڕازی و مەمنوون بەوەی كە بەندەی خودایە و پایەكانی ئایینەكەی لە ڵ پیرۆزن و ئامۆژگارییەكانی پەیامبەرەكە بە دڵ گوێ ڵ دەگرێ و وەك مەشخەڵ ژیانی خۆی پـێ ڕۆشن دەكاتەوە و، هەمیشە ڕۆحی ئاوێزانی لەشێكی پاكە.
پەیامبەر دەفەرموێ دواتر دەستنوێژ هەڵ بگرن، دەستنوێژهەڵگرتنیش فەرمانێكی ئایینییە و لە چوارچێوە و سروشتێكی دیاریكراودا وەك ئامادەكارییەك بۆ بەجێگەیاندنی یەكێك لە فەرزە گرینگەكانی ئایین جێبەجێ دەكرێت، كە دەستنوێژیش هەڵگیرا ئەوجا ئامادەبن بۆ نوێژكردن، نوێژكردنیش ئاشكرایە دیارترین و بەرچاوترین پرۆسەی ئایینییە كە ئاوێتەیە بە دووعای خێر و پاڕانەوە و دووركەوتنەوە لە ڕەوشت و ئاكاری شەڕ و حەسوودی و خراپەكاری. لەشی پاك و دەستی بەدەستنوێژ، لە كولتووری ئیسلام و لای موسوڵمانان ئاماژەن بۆ لە خودا نێزیكیی ئەو بەندەیە و ئەوە دەگەیێنن كە ئەو موسوڵمانە ڕەوشت پاك و كار جوانە و لە گوتە و كرداری خراپ و ناپەسند دوور دەكەوێتەوە، بێگومان حەسوودی و چاوبڕینە جەستە و سەروەت و سامانی مرۆڤیش پێكدێن لە كارگەلێكی خراپ و ناپەسندی مرۆڤانێكی دوور لە خودا و ناگوێڕایەڵ بۆ فەرمایشتەكانی پەیامبەر.
بێجگە لەم حەدیسە هەر بە مەبەستی ڕێگەگرتن لە ڕوودانی ئەو كارەساتانەی كە چاوی پیس دەیقەومێنێت، چەند حەدیسی تریش لـە موحەممەدی ئیسلام دەگێڕنەوە كە هەر هەموویان كەم تا زۆر هەمان مەبەست دەگەیێنن، لە هەر هەموویاندا بەتەنگەوەهاتن و گرینگیدان هەن و دەبینرێن لەمەڕ ئەم دیاردەیە و بەڵگەی ئامادەبوونێتی وەك كێشەیەك لە كێشەكان لەنێو موسوڵماناندا. هەر بۆ زیاتر ئاگاداریمان و هەروەها بۆ سەلماندنی قسەكانی خۆشمان ئەمەیش یەكێكە لەو حەدیسانەی پەیامبەر كە دەڵێت: (اژا ڕأی احدكم مایعجبه فی نفسه او ماله فلیبرك علیه فأن العین حق، واتە: هەر یەكێ لە ئێوە شتێكی لە براكەیدا بینی، لە جەستەی یان لە سامانیدا و دڵی چوە سەری، با داوای بەرەكەتی بۆ بكات، چونكە كارتێكردنی چاو ڕاستە.)16 لە جێی حەسوودی با ڕوو بكاتە یەزدان و دووعای خێر بۆ ئەو كەسە بكات كە سەرسام بوە بە شتێكی، تا خوداوەند زێدەتری بداتێ و لەگەڵیدا دلۆڤان و میهرەبانتر بێت و خەڵكانی تریش یان ڕاستتر ئیماندارانی تریش بەو بەهرانە شاد بكەیت، با لەبری بەغیلی بەو كەسە، لە خودا بپاڕێتەوە تا ئاسوودەیی و ئارامی ڵ نەشێوێنێ و لە هەموو بەڵ و ناهەموارییەك بیپارێزێت، نزای بۆ بكات بەشكو بۆ هەمیشە بارانی بەرەكەت و ڕەحمەت، لەگەڵ سەرجەم ئەهلی موسوڵماناندا ماڵئاواییی لە زەوی ئەم نەكات، بەم نەریتە ئایینییەیش دەشێت هەم برای موسوڵمانی لە هەموو دەرد و ناخۆشی و بەڵایەك بپارێزێ، بە تایبەت ئەو ڕووداوانەی بە هۆی چاوپیسییەوە دەكرێت بێنە پێش، هەم ئەو موسوڵمانەیش ئەم نزا و پاڕانەوە و دووعای خێر كردنەوەی بۆ برای موسوڵمانی بە چاكە و خێر لە لای یەزدان بۆ حسێب بكرێت، بەمەیش چ لەم دونیا بێت یان ئەو دونیا كە بڕوای پێیەتی پاداشتی چاكانی وەردەگرێتەوە.
لە حەدیسێكی تریشدا بە هەمان شێوە پێغەمبەری ئیسلام دەڵێت: (اژا ڕای احدكم من اخیه مایعجبه فلیدع له بالبركە. واتە: ئەگەر یەكێك لە ئێوە شتێكی بینی لە براكەیدا كە سەری سووڕ دەهێنا با بپاڕێتەوە بۆی بە بەرەكەت.)17 دیارە واتە، حەسوودی پێ نەبات و ئاواتی خراپ بۆ ئەو برایەی لە دڵدا نەبێ و لە جێی ئەمە با داوای خێری بۆ بخوازێ و دووعای سەلامەتی و بێ وەیی لە یەزدان بۆ بكا، گەر كەوتەوە بیری و بە خەیاڵیدا هات با بۆی بپاڕێتەوە لە خودا زێدەتر لەگەڵیدا بەخشندە بێت و ڕەحمەت و ناز و نیعمەتی خۆی زیاتر و میهرەبانانەتر بەسەردا ببارێنێت.
بێ گومان ڕێكخستنی پێوەندیی نێوان موسوڵمانان و پێكەوە ژیانیان لەسەر بناغەی ئاشتی و برایەتی تاوەكو هیچ موسوڵمانێك زیان بە موسوڵمانی برای نەگەیێنێ، ئەركێكە و موحەممەدی ئیسلام پێی وایە لە لایەن خوداوە فەرمانی بەسەردا دراوە و دەبێ ئەمیش سوور بێت لەسەر ئەوەی جێبەجێی بكا و هەموو هەوڵ و تەقەلایەك بۆ بونیادنانی ئەو كۆمەڵگایە بدات، بۆیە لەم حەدیسانەدا پەیامبەر دەكەوێتەخۆ و دەیەوێ نەهێڵێت موسوڵمانان بە هۆی بوونی چاوپیسی و كاریگەرییە خراپەكانییەوە زیان بە یەكدی بگەیێنن و ئاژاوە و ناخۆشی بكەوێتە نێوانیانەوە، ئەو داوا لە موسوڵمانان دەكات كە ئەگەر لە كاتی بینینی جەستە و ڕووخساری كەسێك (موسوڵمانێك) ی تردا سەریان سووڕما و تێی ڕامان و ئاهیان بۆ بینراوەكە هەڵكێشا، لێگەڕێن با واز لەم سەرسووڕمان و تێڕامانەیان بهێنن، یان ئەگەر بە هەر شێوەیەك سەرسام بوون لە ئاست پارە و سەروەت و سامانی موسوڵمانێكی تردا، با ئیدی واز لەم سەرسامبوونە بهێنن و لێیان گەڕێن، وازبێنن بەغیلییان پێ نەبەن، نەبادا ئەم سەرسامی و سەرسووڕمانییەیان ببێتە باعیسی نەخۆشی و تەگەرە و كۆسپ لەبەردەم ئیشوكارییان و حەسوودییەكەیان زیان بەو موسوڵمانە بگەیێنێت، زیانێك بێگومان لە ڕێگەی كاریگەریی چاوەكانییانەوە، كاریگەرییەك دڵ و زەینێكی سیخناخ بە حەسوودی و چاوپێهەڵنەهاتن و بەغیلیبردن بەوانی تر، ئەویش چۆن؟ دوای ئەو هەموو بەغیلی و سەرسامی و حەسوودییەیان، چونكە لە لاتان یەقین بێت كە كاریگەریی چاو شتێكی ڕاستە و ڕاستییەكی حاشاهەڵنەگر و بێ پێچوپەنایە و هیچ نكۆڵی ڵ ناكرێت، بۆیە كە زانییان وایە با ئەو موسوڵمانانە بچن داوای بەرەكەت و لەشساغی و سەلامەتی بۆ موسوڵمانانی برایان لە لای خودای تاك و تەنها و میهرەبان، بكەن و لەم كارەیش بە هیچ شێوەیەك و هیچ وەختێك غافڵ مەبن.
نزا و پاڕانەوە18 لە خودا بۆتە دەرمانێك بۆ چارەسەركردنی زیانەكانی چاوپیسی لەناو گەلانی موسوڵمان و لە لای بەندەی خوداناس، بە شێوەیەكی سەیر و بە بڕوا و قەناعەتێكی پتەوەوە و بەوپەڕی یەقینییەوە موسوڵمانان پێیان وایە خوێندنی قورئان و دووعاكردن و پاڕانەوە لە خوداوەند ڕزگاریان دەكات لە هەموو یان ڕاستر لە زۆر بەڵ و ناڕەحەتی و لە زۆر ناخۆشی و دەردەسەرییەك دەیانپارێزێت یان هەر نەبێ باری زۆر گرانی سەر شانیان بەم هۆیەوە كەمێك سووك دەبێت.
لە ڕاستیدا خوێندنی قورئان و دووعاكردن و پاڕانەوە لای زۆربەیان كە بە دڵ سەرگەرمی ئەم جۆرە تەقوایانەن، كەشێكی زۆر گرینگ، وەك دەركەوتە و بەرهەمێك دەخاتەوە، مەبەستمان لەو كەشەیش ئەوەیە كە ئەمانە لای ئەنجامدەرانی كۆمەك بە ئەزموونی ئیرادەی دەكەن و ئەم نزا و دوعا و پاڕانەوانە ورە و توانایان بەرز دەكەنەوە و تاریكی و لێڵی ساتەكانی داهاتوویان بۆ كەمێكیش بێت لەبەر دیدەیاندا ڕۆشن دەكەنەوە و گڕكانی ترس و نیگەرانییەكانیان بەمانە كەمێك دادەمركێننەوە. ئەم دووعا و پاڕانەوە و نزایانە بۆ بەرگرتنە لەو ڕووداو و كارەساتە دڵ نەخوازراوانەی كە نەك هەر بە هۆی چاوپیسانەوە و لە ڕێگەی حەسوودان و بەغیلانەوە، بەڵكو هەموو دەرد و مەینەتییەك كە لە زۆر ڕێگەی ترەوە تووشیان دەبێت، جا ئیدی ئەمە باوەڕێكە و لە لای زۆربەیان زۆر بە توندی چەسپاوە و بناغەیەكی ئایینیی پتەوی هەیە. دووعا و نزا و پاڕانەوە بۆتە بەشێك لە سرووت و نەریتە ئایینییەكان و پانتایییەكی بەرچاو و فراوان داگیر دەكەن، بە شێوەیەك كە هیچ ئیماندارێكی ئایینی نییە، پاڕانەوە و نزا و دووعا و داواكاری لە خودا، بەشێكی زۆری لە خەیاڵ و بیركردنەوەكانی نەبردبێت، هەروەك پەیامبەری موسوڵمانانیش خۆی لەم بارەیەوە زیاتر گرینگیی نزا و پاڕانەوە ڕوون دەكاتەوە و هەروەها زۆر دەینرخێنێت و دەفەرموێت: (الدعا‌و هو العبادە) واتە: پاڕانەوە خواپەرستییە. )19
ئەگەر بێتو تۆی موسوڵمان جوانیی ڕووخسار و جلوبەرگی موسوڵمانێكی برات سەرنجی ڕاكێشایت و بە تایبەت دیقەتت دا، یان پارە و ماڵ و سامانی ئەو سەری سووڕمانیت و جێگەی بیركردنەوە و تێڕامانت بوو، ئەوا بۆ ئەوەی هیچ زیانێك بەو موسوڵمانەی برات نەگەیێنیت و دوای ئەوەیش بۆ ئەوەی خۆشت هیچ گووناهبار نەبیت، یەكسەر بڵێ: (ماشا‌و الله و لاقوە اڵ بالله، اللهم بارك علیه.)20 یان هەروەك زۆربەی موسوڵمانانی كورد تەنها بە دەروونێكی پاكژ و بێ بەری لە بوغز و كینە و حەسوودی، بە سینەیەكی ساف و بێ گەرد و نییەتێكی خاوێنەوە، ڕوو بكەرە خودا و بڵ (ماشا‌و الله) و پاشان بپاڕێرەوە لە خودا و داوای بەرەكەتی بۆ بكە، داوا بكە و هەرگیز لەم كاتانەدا ئەم ڕستەیە لە یاد مەكە و هەمیشە لەبەردەم ئەم دیمەنانەدا لەسەر زارت بێ و لە دڵتدا بێ، ئیتر سەرنجی چاوەكانی تۆی موسوڵمان هیچ زیانێك بەو كەسە ناگەیێنێت و بە هۆی تۆوە هیچ بەڵ و ناڕەحەتییەك نایەتە ڕێگای ئەو. كە ئەمەت كرد و زارت بەم شێوەیە گەڕا و ئاوێنەی ڕوونی دڵت بوو، ئیدی چاوەكانی تۆ، كارەكانی ئەو لە ساتێك لە ساتەكاندا پەك ناخات و هیچ گیروگرفتێك و خەمبارییەك كە تۆ خوڵقێنەری بیت بۆ ئەو نایەت و بەرۆكی ناگرێت، لە هەمان كاتیشدا بە بەجێهێنانی ئەم فەرمانانە خۆشت تووشی هیچ گووناهێك نابیت، گووناهبار نابیت و لەبەر قاپیی یەزداندا قەرزداری هیچ موسوڵمانێكی برات نابیت. ئەگەرچی ئەم شێوازی چارەسەركردنە هیچ بنەمایەكی زانستییانەی تێدا نییە و بە لۆژیكێكی زانستی سەلمێنەر و پشتیوان نییە، بەڵام پێویستە بگوترێت، ئەوەی نكۆڵی ڵێ ناكرێت چارەسەركردنە بەم شێوازانە و دووركەوتنەوەیە لە ڕوودانی ئەم حاڵەتە و خۆلادانە لە زیان و ناخۆشی و گووناهەكانی بە هۆی ئەم جۆرە نەریت و ئەم كردار و بەرگریكردنانەوە.
تایبەتمەندییەكی دیكەی ئەم جۆرە كارانە، بەربڵاوی و زۆر بەكارهێنانیانە لە لایەن زۆرینەی خەڵكییەوە (بە تایبەت خەڵكی موسوڵمان)، وەك زۆر لە پێڕەوكەرانی ئەم چەشنە كارانە پێیان وایە، دەتوانین بڵێین تا ڕادەیەكی زۆر ئەم ڕێگەچارانە، چارەی چاوپیسی دەكەن و ڕێگە لە ڕوودانی كارەساتە ناخۆش و زیانهێنەكانی دەگرن، یان لانی كەم حەسوودی دروست ناكات و ناهێڵێت كەس بەغیلی بەوی تر بەرێت، بێگومان هەر حەسوودی و بەغیلی هەوێنی دروستبوونی چاوە پیسەكانن، هەر ئەم سیفەتی تێڕامان و واقوڕمانە لە ئاست خەڵك و گوزەران و سامانیان، گووڕوتین دەداتە چاوە پیسەكان، خەڵكیش لەم جۆرە ڕامان و سەیركردنانە سڵ دەكەنەوە و سیفەتی چاوپیس بەو كەسانە دەدەن. دەتوانم بەبێ سڵەمینەوە بڵێم كە بە ئەندازەیەكی زۆریش ئەم نەریتی بەرگریكردنە ئایینییە كە پێشتر ئاماژەمان بۆ كردن، لە زیان و كاریگەریی چاوپیسی ڕاستی تێدا بەدی دەكرێت، گەر وایش نەبێت لانی كەم ئەم پرۆسە بەربڵاوە، كە گەییشتۆتە ئاستی ئەوەی بۆتە بەشێك لە سروشتی پێوەندیی نێوان مرۆڤەكان لەگەڵ یەكدیدا، هێندە دەهێنێت دەكرێت بە ئاسانی خۆی ڵ لانەدەین و قسانی لە بارەوە بكەین و بیخەینە بەر باس و گفتوگۆی هەمەلایەنە و جیدییەوە. 21
زۆر بە خێرایی بە پێویستی دەزانم ئاماژەیش بەوە بدەم، كە ئەم شێوازەی چارەسەركردن و خۆپاراستن لە بابەتی چاوپیسی و ئاكام و زیانەكانی، زۆر حاڵەتی دیكەی بەخۆوە گرتوە و لە گەلێك شێوەی دیكەدا دەركەوتۆتەوە و گرینگی پێدراوە و لە ناو خەڵكیدا بوە بە باو و بەكار دەهێنرێت، بە چەشنێك كە بە ئاراستەیەكدا ڕۆیشتوە خودی پەیامبەر و پیاوانی ئایینی بە دەرچوون لە ئایین و بێ بڕوایی و گووناهی گەورەی دادەنێن و هەندێ گرووپی ئایینی زۆر بەتوندی دژی دەوەستنەوە. هەرچەندە دوور نییە و لەوانەشە ئەو پێڕەوكەرانە ئەم كارانە بە سینەیەكی ئێجگار پاكژ و بە هەستێكی خاوێن و ئالوودە بە بیر و باوەڕی ئایینییەوە ئەم شتانە بكەن و ئەم قەناعەتانەیان هەڵگرتبێت و لە ژیانی خۆیاندا پێڕەوی بكەن، تەنانەت پێیان وایە نەریتێكی زۆر پیرۆزی ئایینی بەجێ دەگەیێنن و هەر كەسێكیش بە خراپ لەبارەی ئەم نەریتانەوە بدوێت، ئەوا لانی كەم گووناهبار دەبێت، بەڵام پەیامبەری ئیسلام و شوێنهەڵگرانی زۆر بە توندی دژ بەم جۆرە ڕەفتارانە ڕادەوەستنەوە و هەموو ئەم زیادەڕەوی و لە ئایین دەرچوونانە بە هاوبەشیدانان بۆ خودای تاك و تەنها دادەنێن و، بەرپەچی ئەوانە دەدەنەوە كە مووروو و هەر شتێكی دیكەی لەم بابەتانە هەڵدەواسن و نووشتەی جۆراوجۆر بەكاردەهێنن و دار و بەرد و پەڕۆی ئەم و ئەو و ئەم شوێن و ئەو شوێن دەكەن بە مووفەڕك و بە پیرۆز تەماشای دەكەن و دەیانپەرستن یان بە شێوەیەك سەیری ئەم شتانە دەكەن و بیریان ڵ دەكەنەوە كە زۆر لە پەرستنەوە نێزیك بێت تا دیاردەیەكی سادە و ئاسایی، وەك دەزانین هەمیشەیش ئەم كەرەستە پەرستراوانە جۆرە سامێكی لای ئەوانە هەیە، كە باوەڕ بەم دیاردەیە دەكەن و ترسوبیمێكی زۆر لە نێو دڵیاندا دەچێنێت. 22
سەرچاوەكان:
1- بێگومان ئەم قسانە تەنها لە ئاستی وەسفكردنی ئەدگاری گشتیی مرۆڤی ئەم سەردەمەدا لە ژیانی هاوچەرخانەی خۆیدا خۆی دەبینێـتەوە، بینینی ڕووكاری گشتی و دیاری مرۆڤی هاوچەرخە لە ئاست هەڵسوكەوتی خۆی و پێوەند بە دیاردەكانی دەوروبەرەوە، بۆیە ئەم قسانە توخنی ئەو كێشە و پرسانەی مرۆڤی هەندێ كۆمەڵگا بە تایبەت كۆمەڵگا دواكەوتوەكان ناكەوێت كە بە هۆی چاونوقان و پرسیار نەكردن و حاڵەتی بیركردنەوەی یەك كەس لەجێی هەموان و كوێرانە دواكەوتنی گیرۆدەی بوە و سەرگەردانی كردوە، بە كورتی ئەم قسانە بەنیسبەت مرۆڤ بە گشتی قسەگەلێكی گشتین و، بەرامبەر هەندێ كێشەی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ڕۆشنبیری و… هتد، ی مرۆڤی هەندێ كۆمەڵگای تایبەتی ڕاناوەستن.
2- فەرهەنگی سۆفیا، نووسینی: ئۆتە بیوهمە، وەرگێڕانی: بەهرۆز حەسەن، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی، ساڵی2003ز، ل91.
3- الموسوعە الفلسفیە، وچع لجنە من العلما‌و والاكادیمیین السوفیاتیین باشراف: م. ڕوزنتال، ی. یودین، ترجمە: سمیر كرم، دار الگلیعە للگباعە و النشر، بیروت، الگبعە الپالپە، السنە 1981، ص 213.
4- هەمان سەرچاوەی پێشوو… ل214.
5- سەرەتایەك لە فەلسەفەی كلاسیكیی یۆنان، حەمید عەزیز: چاپخانەی زانكۆی سلێمانی، ساڵی 1979ز، ل175.
6- هەمان سەرچاوەی پێشوو… ل175.
7- هەمان سەرچاوەی پێشوو… ل175.
8- هەمان سەرچاوەی پێشوو… ل176.
9- مرۆڤ لە ڕێڕەوی پێگەییشتندا، نووسینی: ی. سیكال و م. ئیلین، وەرگێڕانی: خەسرەو جاف، ل142.
10- هەمان سەرچاوەی پێشوو… ل 142.
11- هەمان سەرچاوەی پێشوو… ل144.
12- ئیمامی موسلیم یەكێك بوە لەو كەسە باوەڕپێكراوانەی كە چەندین حەدیس و وتەی پەیامبەری ئیسلامی لـێ دەگێڕنەوە. ئیمامی موسلیم چەندان حەدیسی پەیامبەری هەڵگرتوە و دڵسۆزانە لە فەوتان و شێواندن و دەستكاریكردن پاراستوونی. بێ گومان لەبەر چەند هۆیەك كە لە دەستپاكی و دڵسۆزیی بۆ پەیامبەر و ئایینی ئیسلام كورت دەبنەوە، ئەو حەدیسانەی پەیامبەر كە لەم كەسایەتییەی دەگێڕنەوە لە لای زۆر كەس و لە زۆر شوێن و لای زۆربەی موسوڵمانان باوەڕی پێ دەكرێت و هیچ گومانی لـێ ناكرێ و بە هەڵبەستراو و شێوێنراو لە قەڵەم نادرێن، ئەوانەی ئەم گێڕاونییەوە پێیان دەگوترێت وتە و حەدیسی ڕاست (صحیح)، چونكە وەك باوە چەندان قسە هەیە دەدرێنە پاڵا پەیامبەر، بەڵام لە ڕاستیدا هیچ پێوەندییەكیان پێوەی نییە و زۆر كەس بۆچوونی وایە ئەوانە دوورن لە ڕاستییەوە و بە دەم پێغەمبەرەوە هەڵبەستراون.
13- جادوو و چاوپیسی و چارەسەركردنیان بە دووعا، نووسینی: فەهد سلێمان ئەلقازی، وەرگێڕانی: عەبدولفەتاح حسێن بەهێیی، ل41.
14- قەزا و قەدەر، نووسینی: د. عومەر سلێمان ئەشقەر، وەرگێڕانی: ئارام گەڵاڵی، چاپی یەكەم، هەولێر، ساڵی 2001 ز، ل31.
15- هەوڵ دەدەین لە بەشی چوارەمی ئەم توێژینەوەیەدا كە لەژێر ناوی (ئایینی ئیسلام و دیاردەی چاوپیسی) دا ئامادە كراوە، پتر لەسەر ئەم باسە قسە بكەین و چەند گۆشەنیگا و لایەنێكی پەیوەست بەو حەدیسە و ڕەهەندەكانی بخەینەڕوو.
16- جادوو و چاوپیسی و چارەسەركردنیان… ل(49-50)
17- چارەسەر بە نووشتە (الرقی) لە قورئان و سوننەتدا، نووسینی: سەعید عەلی بن وەهف ئەلقەحتانی، وەرگێڕانی: هەمزە بەرزنجی، ساڵی 1997ز، ل19.
18- بێگومان وەك لە پەراوێزێَكی تریشدا وتمان، لێرەشدا بە پێویستی دەزانین دووبارەی بكەینەوە كە هەر لەم توێژینەوەیەدا بەشێكی سەربەخۆمان هەیە واتە (بەشی چوارەم) بەناوی (ئایینی ئیسلام و دیاردەی چاوپیسی) لەوێدا بوارێكی فراوانترمان هەیە، بۆئەوەی زیاتر لەسەر ئەم لایەنەیش (نزا و پاڕانەوە) قسە بكەین و ئاماژە بۆ بایەخی ئەم حاڵەتەدا لەم دیاردەیەدا بدەین.
19- بیر و باوەڕی ئیسلامی لە دووتوێی قورئان و سوننەتدا، نووسینی: هێمن عەبدولعەزیز، ساڵی 1997ز، ل56.
20- چارەسەركردن بە نووشتە… ل18.
21- ڕوونكردنەوە و قسەی زیاتر لەسەر ئەم باسە هەڵدەگرین بۆ بەشەكانی تر و، دەمانەوێت لە بەشێكی سەربەخۆ و تایبەتدا ئەم قسانە بە پێی توانا بسەلمێنین و هۆی ڕاستێتیی ئەم شێوازی چارەسەركردنەیش كە ئاماژەمان پێدا، چاوەڕێبە خوێنەری بەڕێز، هەوڵ دەدەم هەر لەم نووسینەدا و لە بەشێكی تری ئەم لێكۆڵینەوەیەدا (ئایینی ئیسلام و دیاردەی چاوپیسی) ڕوونی بكەمەوە و بە دوور و درێژی قسە لەسەر چۆنێتیی ڕێگەگرتن یان كارنەكردنی چاوپیسی بكەم.
22- لەم بارەیەوە پەیامبەری ئیسلام لە حەدیسێكدا دەڵێت: (من تعلق تمیمە فقد اشرك. واتە، هەر كەسێك مووروو هەڵبواسێت ئەوە هاوبەشی بۆ خودا بڕیار داوە.) یان لە شوێنێكی دیكەدا هەر موحەممەد دەفەرموێت: (ان الرقی والتمائم والتولە شرك. واتە، بێگومان هەڵواسینی مووروو و نووشتەی ڕەش و سپی، هاوبەشیدانانە بۆ خودا.) بڕوانە: بیر و باوەڕی ئیسلامی لە دووتوێی قورئان و سوننەتدا، نووسینی: هێمن عەبدولعەزیز، چاپی دوەم، ساڵی 1997، ل69.
