دیمانه لهگهڵ ناڵه حهسهن….بهشی دووهم
ناڵە حەسەن :
شیعر لای من گەڕانە بە دوای حەقیقەتی جوانی…..
سازدانی : ڕابەر فاریق و سۆران عەزیز……..
– بەشی دووەم و كۆتایی –
لە بەشی دووەمی ئەم دیمانەیە , ناڵە حەسەن قسە لە سەر شیعر و ئەو ڕۆحە دەكات كە پەیوەستە بە شیعرەوە . دواجار باسی شیعریەت دەكات لەلای خۆی و دەیگەڕێنێتەوە بۆ دوو چەمكی ( جوانی ) و ( حەقیقەت ) و هەر لەم ڕوەوەش تیشك دەخاتە سەر دووركەوتنەوەی لە دنیای سیاسەت .
– كوردستان ڕاپۆرت : لە شیعری تۆدا هەمیشە ڕووبەڕووی هێمنی و جوانی دونیا دەبینەوە . ئەو هێمنی و جوانیەش دەبێتە پەساپۆرت بۆ گەیشتن بە فەنتازیا . بۆچی نزیك نەكەوتیتەوە لە سیاسەت و ئاژاوەكان ( لە ناو شیعر ) دا ؟ ئایا دونیا بە دوور لە ئاژاوە و ناشیرینیەكان دونیایەتی خۆی لە دەست نادات ؟ ئایا واتای جوانی چیە ؟ .
– ناڵە حەسەن : شیعر لای من گەڕانە بە دوای حەقیقەتی جوانی , ئەو حەقیقەتەش لە نێو ڕووبەرەكانی خەیاڵ و فەنتازیا دایە واتە لە نێو ڕووبەرە نادیارەكان دایە . كارەسات و تراژیدیا و ئافاتەكانی دونیاش بە هەموو دیوە دزێو و ناشیرنەكانیانەوە دیوێكی جوانیشیان هەیە من پێم وایە ئەوە وەزیفەی شیعرە كە بە دوای ئەم جوانیە بگەڕێت و بیاندۆزێتەوە . لە مێژووی تەمەنی مۆدێرنەدا زۆرێك لە قوتابخانە و تەوژمە ئەدەبی و هونەرییەكان لە نێو جەرگەی كارەسات و تراژیدیەكان پەیدا بوون . كار و وەزیفەیان لە نێو ڕِووبەرە ناشیرینەكاندا ئەوە بوو بە دوای جوانی دا بگەڕێن .. لە ئەنجامی گەڕانەكانیان بە حەقیقەتی جیاواز و بە پرسیاری جیاواز گەیشتن . دەربارەی سیاسەت و شیعریش : من لە سیاسەت نزیك بوومەتەوە وە زۆر جاران بە نێو تخوبی مەسەلە سیاسیەكانیش ڕەت دەبم . بەڵام شتێك كە بەلای منەوە زۆر گرنگە ئەویش ئەوەیە من بە زمانی سیاسەت نانووسم . من ناتوانم شیعر بكەن بە هۆكارێك بۆ سیاسەتێكی دیاری كراو چونكە بە بڕوای من : بە پاشكۆ كردنی شیعر بۆ سیاسەتێكی دیاری كراو بە مانای ڕاگەیاندنی مەرگی شاعیر بە دەستی خۆی . چونكە زمانی شیعر و سیاسەت زۆر لە یەكترییەوە جیاوازن . زمانی سیاسەت لە نێو شیعردا , خەون و خەیاڵەكان دەكوژێ و جوانیەكانیش سەردەبڕێت . گوتمان لە هەموو ڕووداوێك تەنانەت لە كارەسات و تراژیدیەكانیش دیوێكی ناشیرینی و دیوێكی جوان هەیە . من پێموایە زمانی سیاسەت دیوە ناشیرنەكەیە و زمانی شیعریش دیوە جوانەكەیەتی . بۆیە ئەگەر لە نێو شیعرەكانم ڕووبەڕووی هێمنی و جوانی دونیا ببنەوە ئەوە هۆكارەكەی ئەوەیە كە من هەمیشە بە زمانی شیعر دەنووسم , كە زمانی جوانی و هێمنی و زمانی بزە و زەردەخەنەكانی ڕۆحی مرۆڤ و سروشتە . وە چەمكی جوان یش بەلای منەوە بە دەر لە تێڕوانینەكانی " كانت " , بونیادێكی مادیانەی هەیە كە پەیوەستە بە پەیوەندیەكانی " شوێن " و " كات " ەوە , ئەویش لە نێو بەهاكانی ئازادی خۆی دەبینێتەوە . بە بڕوای من تەنانەت بوون و مەرگیش بە ئازادی یەوە جوانن وە هەموو شتە جوانەكان گەر ئازاد نەبن ئەوا جوانیەكانیان لە دەست دەدەن .
– كوردستان ڕاپۆرت : شاعیرانی دوای ڕاپەڕین بەردەوام گرنگیان بە ئامادەگی منداڵی داوە لە ئێستادا " تەنانەت تۆش " هەست ناكەیت ئەو گرنگی دانە بە نوستالیژیا ببێتە فاكتەرێك بۆ كوشتنی نوستالیژیایی گەورەی " لەڕووی فیزیكیەوە " ئێستاش بە هەمان شێوەی ڕابردوو شیاوی گواستنەوە نیە بۆ نێو پرۆسەی نووسین ؟
– ناڵە حەسەن : شیعر وەك خەون وایە لە نێو پانتاییەكانی خەیاڵ و هەستە نەستیەكان " unconscious " دێتە بوون . هەستە نەستیەكانیش تا ئەندازەیەكی زۆر لە ژێر كاریگەرییەكانی یادەوەرییەكان واتە ڕابردوو دایە . مادام شیعر لە نێو خەیاڵ و حالەتە نەستیەكان دێتە بوون ناتوانێ ئاوڕ لەو ڕابردووە و لەو مێژووە نەداتەوە . خەیاڵەكان بەبێ ئەم یادەوەرییانە بە تایبەت یادەوەرییەكانی منداڵی ناگەنە ئاستەكانی ووڕێنە و فەنتازیا . لە نێو ئەم یادەوەری و مێژووەی دوێنێش تەنیا خود و حالەتە دەروونیەكانی من نابیندرێ بەڵكو لەگەڵ خۆیان دا ڕەهەندەكانی كەلتووری و زەمەنیشیان هەڵگرتووە . ئاوڕدانەوە لەم مێژووە بە مانای كوشتنی نوستولۆژیا نیە بەڵكو زیندوو ڕاگرتنیەتی یاخود گواستنەوەی ڕابردووە بۆ نێو جیهان و گەردوونیەتی ئێستا و ئایندە . شیعر لە نێو خەمەكانی ئێستا ئاوڕ لە ڕابردوو دەداتەوە . لە نێو شیعردا خەونەكانی ئێستاش كاریگەری خۆیان هەیە لە پرۆسەی جوانی و بە نەمركردنی شیعر . لەگەڵ ئەمانەشدا هیچ شاعیرێك نیە لە دونیادا گرنگی بە یادەوەرییەكانی نەدات بە تایبەت یادەوەرییەكانی منداڵی , چونكە یادەوەرییەكانی منداڵی ڕۆحێكی نەمرە لە نێو شیعردا .
– كوردستان ڕاپۆرت : جیاوازیگەلێك كە هەستیان پێ بكەین لە نێوان نیشتمان و تاراوگەدا خولقابن چین ؟ ئایا هەستت بەوە كردووە كە بەشێكی شوێن و زەمەنی نیشتیمان ئایا هەمیشە لە گەڵت دایە هەروەها بەشێكی غوربەت و تەنیایی تاراوگەش ؟
– ناڵە حەسەن : مرۆڤ لە تاراوگە وەك ڕەشەبا و گەردەلوول وایە , جارجارە دەردەكەوێ و جارجارەش وون . ژیان لە تاراوگە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ هەڵكشانە بەرەو هەورازەكانی یاخی بوون و مەرگ , بەرەو نێو قوڵاییەكانی نائومێدی و وونبوون . لە نێو ئەو یاخی بوون و وونبوونەشدا گومان و پرسیارەكان زێتر دەبن . زۆرێك لە كۆچبەران هەمیشە لە نێو دڵەڕاوكێی تەنگژە و ململانێی نێوان مانەوە و گەڕانەوەدا دەژین . یان لە بەرامبەر ئەمە هەوڵ دەدەن دانبەخۆیان بگرن و لەگەڵ نیشتیمانی تاراوگە ڕابێن , واتە نیشتیمانی تاراوگە شوێن نیشتیمانی دایك و نیشتیمانی یادەوەرییەكان بگرێتەوە . ئەم هاوكێشە و ململانێیە هەموو هۆش و هەست و خەون وخەیاڵ و باری نەستی و بیركردنەوەكانت داگیر دەكات . بۆ منی شاعیریش هەروایە .. نیشتیمانی تاراوگە هەرگیز نەیتوانیوە شوێن نیشتیمانی دایك و شوێن نیشتیمانی یادەوەرییەكانم بگرێتەوە . بۆیە نیشتیمانی دایك بە هەموو بونیاد و پێكهاتە و ڕەنگ و ئاماژە و كۆدەكانیەوە هەمیشە لە گەڵم دایە . حالەتی وونبوون بۆ من گەڕانەوەیە بۆ نێو خەون و خەمەكانی نیشتیمان , گەڕانەوەیە بۆ نێو هاوار و ئازارەكانی نیشتیمان . بۆیە ئێستا خەون وخەمەكان جیاوازن بیركردنەوە و ڕوانینەكان جیاوازن . خەمەكان بەسۆزتر و خەونەكان ڕەنگاڵەتر و خەیاڵەكان قووڵتر و بەرینترن . بۆیە دەبینین لەگەڵ هەموو ئەو جوانی و ئارامی و ڕۆمانسیەتەی لە نێو شیعرەكانم دەبیندرێ لەپاڵ ئەمەش جەستەیەكی ڕۆح هەلاهەلا و شەقاربووی پڕ لە برینی نێو كیشوەرەكانی غوربەت و تەنیاییش دەبیندرێ . لە نێو نیشتیمانی تاراوگە زۆرێك لە دەرگاكانی دوێنێت بەڕوو دادەخرێت و دەرگای تازەت بۆ دەكرێتەوە , خۆت لە نێو خەیاڵ و واقیع و دونیایەكی تر دەبینیەوە كە زۆرجاران تەواو نامۆیە بە پێكهاتەی بوون و بونیادی بیركردنەوەكانی تۆ . بە مانایەكی تر تەواوی ئاماژە و كۆدەكانی هیزر و زمان و خەون و خەیاڵەكان دەگۆڕێن . تۆ لە نێو دونیایەكی تری تەواو جیاواز و هاوئامێز لەگەڵ یادەوەرییەكان و مێژووی دوێنێت , مامەلە لەگەڵ خەون و خەیاڵ و وێنە و زمانی شیعری دا دەكەیت . بۆیە دەبینی چ لە زمان چ لە بونیاد و پێكهاتەی شیعرەكە واتە ستایل جیاوازی زۆر دەبیندرێ . لە نێو ئەم هەموو هەراو زەنایەی تاراوگە كە باسم كرد تۆ بە ئومێد و مەراقی جیاوازەوە گەڕان بەدوای خودی خۆتدا دەبێتە خولیایەكی هەمیشەیی .
– كوردستان ڕاپۆرت : بە تێڕوانینی تۆ خاڵە هاوبەشەكانی نێوان زمان و گوتن چین ؟ بۆ ئەوەی پردێك بدۆزینەوە بۆ تەئویلكردن لە نێوان زمان و دەق , بۆ نێو دونیای واقیع و حەقیقەت . لەوێشەوە بۆ نێو دونیای خەیاڵ و فەنتازیا , ئایا پێویستە چیبكەین ؟
– ناڵە حەسەن : لە نێوان زمانی دەق و زمانی گوتن , زۆر خاڵی هاوبەش هەیە یەكێك لەوانە : ئیستاتیكای زمانە , ئیستاتیكایەكی هاوبەش هەیە لە نێوانیاندا بەڵام بە ڕێژە و لە ئاستی جۆراوجۆر . چونكە زمانی گوتن زمانی واقیع و شتە بیندراوەكانە بەڵام زمانی دەق زمانی خەون و خەیاڵ و زمانی غەریزە و ئارەزووەكانی مرۆڤە لە یەك كاتدا زمانی شتە بیندراو و نەبیندراوەكانە . پەیوەندییەكان وا دەبیندرێ , زمانی دەق بەر لەوەی بگاتە ئاستی ڕووبەرەكانی خەیاڵ و فەنتازیا دەبێت سنووری شتە بیندراوەكانیش ببڕێت . بە مانای گەیشتنە نێو قوڵاییەكانی فەنتازیا ڕۆیشتنە لە نێو ڕووبەری بیندراو بەرەو نەبیندراو . واتە دیار و نادیار . كاتێك زمان و بینین لە شیعردا وێنەی شتە نادیارەكان دەكێشن ئەوە خود و زمان لە ڕووبەرەكانی دەق گەیشتوونەتە نێو حالەتەكانی خەیاڵ و فەنتازیا بەمانای حالەتی ئیدراك و ئاگایییان تێپەڕاندووە گەیشتوونەتە نێو حالەتی بێئاگایی . چونكە زمان یان باشتر بڵێین هەر وشەیەك مانایەكی ڕووتی هەیە لە نێو باری نەستی جێگیر بووە . لە پشتی ئەم مانا ڕووتانەش چەندین مانای تری نادیار و شاراوە هەیە , زمانی دەق هەوڵدەدا مانا شاراوەكانی وشە كە لە پشتەوەی مانا ڕووتەكان خۆیان حەشارداوە بیاندۆزێتەوە . دەتوانم بڵێم زمانی دەق لە ڕێگەی زمانی گوتن واتە واقیع خۆی بە جیهانێكی بەرینتر و گشتگیرتر ئاشنا دەكات . بۆیە وا پێویست دەكات هاوئاهەنگیەك لە نێوان زمانی دەق و گوتن پەیدا بكەین . من بۆخۆم لە پڕۆسەی نووسینی شیعریم هەمیشە وامكردووە و نەمتوانیوە دەسبەرداری زمانی گوتن بم . هەندێجار تا ئاستی ئیلهام سوودی پێگەیاندووم و كاریگەری بەسەرمەوە هەبووە . هەندێ جار جوانی زمان و ئاستەكانی خەیاڵ و فەنتازیا لە زمانی سادەی فۆلكلۆر دەبینمەوە بۆ نموونە ئەم دێرە فۆلكلۆریە ( ئارەقەی مەمكی یارێ .. شیرنە وەكو هەنارێ ) . زمان لەم دێرە شیعرییە هەڵگری خەیاڵ و فەنتازیایەكی ئیرۆسی زۆر بەرزە . كە وەتەرەكانی ڕۆحی مرۆڤ دێنێتە هەژان و پێدەشتە وشكەكانی تامەزرۆیی تەڕ دەكاتەوە . هەندێ جار زمانی دەق و گوتن تێكەڵاوی یەكتری دەبن لە نێو خەیاڵ و فەنتازیا دەتوێنەوە , هەندێ جاریش لە ڕێگادا یەكتری بە جێدەهێڵن و لە یەكتری دادەبڕێن بەڵام تیلەی چاوێكیان هەر لە یەكترییە . بە مانای ناتوانن دەسبەرداری یەكتری ببن . چونكە پەیوەندییەكانی نێوان زمانی دەق و زمانی گوتن .. خۆی لە خۆیدا پەیوەندییەكانی نێوان واقیع و خەون و خەیاڵە بۆ گەیشتن بە ئاستە نادیارەكانی فەنتازیا . ئەم پەیوەندییەش پەیوەندییەكی داینەمیكی بەردەوامە .. بەبێ ئەم پەیوەندییە لە نێو پڕۆسەی نووسین دا نە خەون و خەیاڵ و فەنتازیا مانایەكیان هەیە وە نە جوانیە ئەبەدییەكانی شیعر .
– كوردستان ڕاپۆرت : شاعیری ڕاستەقینە بۆئەوەی زمانێكی مەزاجی تایبەت و جیاواز و بارگراوی كراو بە خەیاڵ و مەعریفە و میوزیكی یەكڕیتمی بخولقێنێت , دەكرێت هاوڕەهەندی هیچ ئایدیۆلۆژیایەك بێت و بە كۆمەكی ئایدیۆلۆژیا و واقیعی ئەبستراكت بتوانن ( بەهەر كلۆجێك بێت ) تۆوی گۆڕانكاری لە تێڕوانینی شاعیردا بچێنێت ؟
– ناڵە حەسەن : بەر لە هەرشتێك دەمەوێت ئەوە بڵێم كەوا ئایدیۆلۆژیا ناتوانێت هەڵگری ئەو ئاماژە و ڕەهەندانە بێت كە شیعر هەڵگریەتی . ڕەنگە كاریگەری ئایدیۆلۆژیا بەسەر شاعیر هەر ئەوەندە بێت بیگەیەنێتە باری ( ووروژاندن ) بەڵام ئایدیۆلۆژیا ناتوانێت شاعیر بەرەو ڕۆچوون و قوڵبوونەوە بەرێت . چونكە لە نێوان ووروژاندن و ڕۆچوون جیاوازی زۆر هەیە . نووسینی شیعر : ڕۆچوونە بە نێو خەون و خەیاڵ و شوێن و زەمەنە نادیارەكان . نووسینەوەی ووڕێنە نەستیەكان و لیكی حەز و ئارەزووەكان و كۆی دەنگە كپكراوەكانی مرۆڤایەتیە . نووسینی شیعر : هێنانەگۆی دیوی ناوەوەی كەسە نادیارەكەی خودی شاعیر نیە بە تەنیا , بەڵكو كۆی هەموو دەنگە كپكراوەكان و وەقسە هێنانی دیوی ناوەوەی مرۆڤایەتیە . گرتنەخۆی كۆی جوولە و هەناسە و ڕەنگەكانی سروشت و گەردوونە . كە زمانی شیعر قسەدەكا , كەوێنە و ڕووبەری خەیاڵەكانی شیعر دەبینین , كە گوێ لە میوزیكی شیعر دەگرین هەست بەچی دەكەین و چی دەبینین ؟ ئایا خەون و خەیاڵ و خەمەكانی شیعر ئاماژە نیە بۆ خەون و خەیاڵ و خەمەكانی سەرجەم مرۆڤایەتی , ئایا ڕەنگەكانی شیعر ئاماژە نیە بۆ سەرجەم ڕەنگەكانی سروشت و گەردوون ؟ ئایا چ جیاوازییەك هەیە لە نێوان میوزیكی شیعر و ( میوزیكی ئاو و باران و درەخت ؟ ) . ئایا ئایدیۆلۆژیا لەم ئاستە فراوان و بەرینیەدا لەم ئاستە گشتگیری و گەردوونیەدا دەتوانێ هەڵگری ئاماژە و كۆدەكان بێت ؟ بۆیە بە بڕوای من , زمانی مەزاجی تایبەت و یان میوزیكی یەكڕیتمی یان بەرەو سەوزایی بردنی شیعر ئەمانە پەیوەندییەكی ئەوتۆیان بە ئایدیۆلۆژیا و تەنانەت بە واقیعی ئەبستراكتەوە نیە بەڵكو ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە خودی مەعریفەی شاعیر و توانا و ڕوانینەكان و بارە دەروونیەكانی شاعیرەوە هەیە . پەیوەندی بە چۆنیەتی تێگەیشتن لە شیعر و نووسین و داهێنانەوە هەیە . پەیوەندی بە چۆنیەتی مامەلەكردنی شاعیر لەگەڵ زمان و وشەو پەیوەندی خودی شاعیر لەگەڵ زمان و دەق ەوە هەیە . لەگەڵ هەموو ئەمانەش من ئایدیۆلۆژیا لە پێكهاتە گشتیەكەی ڕەتناكەمەوە بەڵام توانەوەی شیعر لە نێو ئایدیۆلۆژیایەكی دیاریكراو ڕەت دەكەمەوە , سەربڕینی پشكۆكانی خەون و خەیاڵە جوانیەكانی شیعر لە نێو ووروژاندن و هەڵچوونە ئیدراكیەكانی ئایدیۆلۆژیا ڕەت دەكەمەوە . چونكە من پێموایە : شیعر و زمان و ( ئەدەب بە گشتی ) مولكی خود و كەسایەتیەكی دیاریكراو نین , بەڵكو مولكی سەرجەم هزر و بیركردنەوە و مەعریفەی مرۆڤایەتین .