هه‌ڵۆ به‌رزه‌کان، بەرگری لە هێلانەی خۆیان دەکەن
کۆچیرۆکی هه‌ڵۆ به‌رزه‌کان، بیستوشه‌ش دانه چیرۆکی له خۆگرتووه. ڕه‌نگه ئه‌مه گه‌وره‌ترین کۆچیرۆکی منداڵان بێ، که تاکو نهۆ له‌به‌رده‌ستدا بێ. کتێبێکه له قاتوقڕی دوای ڕاپه‌ڕیندا، هه‌ژارانه به‌رهه‌مهاتووه. به‌رگه‌که‌ی سه‌رنجی منداڵ به‌لای خۆیدا ڕاناکێشێ. له کاتێکدا کتێبی منداڵان نابێ ده‌ستگیرۆیی تێدا بکرێ. ناوی شوێن و ساڵی چاپکردنیشی له‌سه‌ر نییه. وێنه‌کانی هێڵکارین و ڕه‌نگ نه‌کراون. نووسه‌ر جلال محمود علي، له دوا لاپه‌ڕه‌دا سوپاسی چوار کاکی کردووه، که له به‌رهه‌مهێنانی ئه‌م کتێبه‌دا کۆمه‌کیان کردووه. هونه‌رمه‌ند (وه‌هبی ڕه‌سوڵ) چواره‌م کاکیانه. نووسه‌ر ئه‌م بیستوشه‌ش چیرۆکه‌ی پێشکه‌ش به سێ منداڵ کردووه (باسان، ئامید و ڤیان) وه‌ک چۆن پێشتر کۆچیرۆکی فریشته‌کانی پێشکه‌ش به (له‌رێ، لیزان، سیروان و ڕێڤین) کردبوو.
به چیرۆکی هه‌ڵۆبه‌رزه‌کان ده‌ستپێده‌کات، که وێنه‌ی بۆ نه‌کێشراوه. هه‌ڵۆ له به‌رزترین لوتکه‌ی چیادا هێڵانه هه‌ڵده‌به‌ستێ و، به‌رگری له هێلانه‌و بێچووه‌کانی خۆی ده‌کات. له‌م ڕووه‌وه، جیاوازیی هه‌ڵۆو ته‌وار نییه. ئه‌م چیرۆکه دوور له ئامۆژگاری و ده‌رسدادان، گیانی به‌رگری له‌لای منداڵ به‌هێز ده‌کات. وه‌های نووسیوه منداڵ هه‌ڵۆی خۆشبوێ. میری، سێ جاران ده‌نێرێته سه‌ریان تاکو (خۆیان و به‌چکه‌کانیانم بۆ بگرن و بۆم بهێنن.) به‌ڵام ئه‌وان ملناده‌ن. لێره‌یش، وه‌ک چیرۆکی (هێلانه‌ی په‌ڕه‌سێلکه‌کان)، که پێشتر ئاماژه‌م پێداوه، دوای ئه‌وه‌ی سێ جاران میری ده‌نێرێته سه‌ریان و سه‌رکه‌وتوو نابێ. ئیتر کۆڵ ده‌دات. له هه‌ردوو چیرۆکدا، په‌ره‌سێلکه و هه‌ڵۆ، به‌رگری له هێلانه‌ی خۆیان ده‌که‌ن. هێلانه‌یش یه‌کسانه به‌زێد. ژماره سێیش، که زۆر جاران له ئه‌فسانه‌و حیکایه‌تدا پاته ده‌بێته‌وه، زیاتر بۆ جه‌خت کردن و سووربوونه. ئه‌گه‌ر هه‌ڵۆکان سێ جاران به‌رگرییان له هێلانه‌ی خۆیان کرد و کۆڵیان نه‌دا، که‌واته ئه‌وان ئاماده‌ن تاسه‌ر به‌رگری بکه‌ن.
وه‌هبی ڕه‌سوڵ وێنه‌یه‌کی نایابی به هێڵی ڕه‌ش بۆ چیرۆکی میرووله‌کان گێشاوه، که گوزارشت له ژینگه‌ی کوردستان ده‌کا. کوڕه کوردێکی منداڵکار به پۆشاکی خۆماڵییه‌وه، سه‌رنج له کاروانی درێژی مێرووله ڕه‌شه ده‌دات، که به پێش چاوییه‌وه، ڕێچکه‌یان به‌ستووه. وێنه‌یه‌کی گه‌شی به گوڵزارو دره‌خت، له‌ته‌ک منداڵێکی ڕوو گه‌شدا دیارن، به‌ڵام وێنه‌که ڕه‌نگ نه‌کراوه. له قه‌تاره‌به‌ستنی مێرووله‌کانه‌وه، له ڕێی گفتوگۆی نێوان شاهۆ و باوکییه‌وه، منداڵ فێری یه‌کڕیزی ده‌بێ. مێرووله‌کان به یه‌ک ڕیز ده‌ڕۆن تاکو خه‌ڵک چاوی لێیان بێت و نه‌یانشێلن.
چیرۆکی مه‌ڕ و بزن، وێنه‌ی له‌گه‌ڵدا نییه. ئه‌م چیرۆکه ده‌ست له‌سه‌ر دۆستایه‌تی و هاوڕێیه‌تی داده‌گرێ. ده‌یه‌وێ بڵێ، ئه‌گه‌ر ئه‌وان ژیر بن و به‌ته‌نگ یه‌که‌وه بن ئه‌وا گورگ پێیان ناورێرێ. ئه‌گه‌ر یه‌کێکیان ژیر بێت و هزری خۆی بخاته‌کار، ئه‌وا ده‌توانێ ئه‌وی دیکه له فێڵ و ته‌ڵه‌که‌ی گورگان بپارێزێ، وه‌ک چۆن بزنه‌که توانی مه‌ڕی هاوڕێی له فێڵ و فه‌رزینی گورگ بپارێزێ و هۆشیاری بکاته‌وه. شیعرێکی فۆلکلۆری تێکه‌ڵ به ده‌قه‌که بووه. به‌مه‌یش ده‌قه‌که ده‌وڵه‌مه‌ندتر بووه. مۆرکی خۆماڵیشی پێ به‌خشیوه.
له چیرۆکێکی دیکه‌دا، گوڵه‌به‌ڕۆژه‌یه‌ک به‌ته‌نیا له ده‌شتێکی چۆڵدا ڕواوه. هه‌ست به بێکه‌سی ده‌کات و پێویستی به هاوڕێیه. باشترین هاوڕێ بۆ ئه‌و خۆره، که سه‌رچاوه‌ی وزه‌و ڕۆشنایییه. له‌وساوه گوڵه‌به‌ڕۆژه‌که، چاو له گۆی خۆر ناترووکێنێ و ڕووی تێده‌کات. چیرۆکێی پڕ له واتاو ڕوون و نزیک له زانست.
مریشکه کوڵ، چیرۆکێکی شێوه میللییه. وێنه‌ی بۆ نه‌کێشراوه. مریشکه کوڵ ڕۆژانه هێلکه‌یه‌کی دوو زه‌ردێنه ده‌کات. بۆیه ئه‌و له نازی نیعمه‌تدایه و خۆشه‌ویستی پووره گوڵێیه. به‌ڵام قه‌له‌ڕه‌شێک ده‌یخاپێنێ. قه‌له‌ڕه‌ش هه‌میشه له چیرۆکی منداڵانی ئێمه‌دا ڕه‌مزی شه‌ڕه. ڕه‌نگی ڕه‌شه و شوومه. خه‌ڵک له غاقه‌غاقی ئه‌و ده‌ترسن و دڵیان ختووره ده‌کات.
ئه‌م چیرۆکه هه‌ڵبه‌ستی تێده‌که‌وێ، که منداڵان پێیان خۆشه. نووسه‌ریش لای خۆیه‌وه ئاماژه‌ی پێداوه، که ئه‌و هه‌ڵبه‌سته‌ی له فۆکلۆره‌وه وه‌رگرتووه. ده‌شێ بڵێین چیرۆکێکی فۆلکۆرییه و نووسه‌ر هاتووه ئاماده‌ی کردووه. قه‌له‌ڕه‌ش به‌و نیازه مریشک بۆ مام ڕێوی له‌خشته ده‌با، پشکێکی به‌ربکه‌وێ. به‌ڵام مام ڕێوی به‌شی نادات. ئه‌نجام مریشکه کوڵی فریو خواردوو، سه‌ری تێدا ده‌چێ. پووره گوڵێش خه‌م بۆ له‌ده‌ستدانی مریشکه نازداره‌که‌ی ده‌خوات. جلال محمود علي، به‌شی خۆی شاره‌زای لادێ و شاره. ئه‌و شاره‌زای کڵ نانه‌وه، باخداری، چێوداری و باڵنده‌ی کێوی و ماڵـییه، بۆیه ئه‌و له‌خۆڕا قسان فڕێ نادات.
چۆله‌که زیته‌ڵه‌کان، چیرۆکێکی تره، که به‌جۆرێک له جۆره‌کان ده‌چێته‌وه سه‌ر چیرۆکی هه‌ڵۆ به‌رزه‌کان و هێلانه‌ی په‌ڕه‌سێلکه‌کان. چونکه لێره‌شدا (تیمه)ی چیرۆک هه‌ر به‌رگری کردنه له هێلانه، که دیسان ده‌کاته‌وه زید، یان نیشتمان. ئه‌مجاره‌یان هێلانه له‌ژێر هه‌ڕه‌شه‌ی میری، یان ئاغادا نییه. به‌ڵکو مارێک خۆی خزاندووه‌ته نێو هێلانه‌ی چۆله‌که‌وه. ئه‌وانیش به‌پێی توانای خۆیان به‌رگری ده‌که‌ن، ئه‌گه‌رچی له‌هه‌قی نایه‌ن. واته جلال محمود عه‌لی، که خۆی له سه‌رده‌می به‌عسدا پیاوێکی خاوه‌ن هه‌ڵوێست و نیشتمانپه‌روه‌ر بوو. له‌و دۆخه تاریک و نووته‌که‌شدا، ئه‌و هه‌ر ده‌ستی منداڵانی ده‌گرت و فێری به‌رگریی ده‌کردن.
هزری نیشتمان دۆستی و گیانی به‌ره‌نگاری له پانتایی ئه‌م گه‌له چیرۆکه‌ی نووسه‌ردا جه‌ختی له‌سه‌ر کراوه، بێئه‌وه‌ی دروشمبازی و وتاربێژییان تێبکه‌وێ. ئه‌و هزری به ڕووداو کردووه. خه‌یاڵی تێکه‌ڵ کردووه. وه‌ها دایڕشتوون، که منداڵان پێیان خۆش بێت و به شه‌وقه‌وه لێی وه‌ربگرن.
له ده‌قی پۆله په‌پووله‌که‌دا، سروستی جوانی کوردستان به گوڵ و په‌پووله‌وه ئاماده‌یه. ئه‌م ده‌قه باس له هاوڕێیه‌تی و دۆستایه‌تی ده‌کات، به‌تایبه‌تی دۆستایه‌تیی گیانی به گیانیی نێوان گوڵ و په‌پووله، ئه‌ویش به زمانێکی ڕه‌وان، که وشه‌کانی له‌جێی شیاوی خۆیاندا دانه‌وه.
له ده‌قێکی دیکه‌دا، مام وسووی جوتیار و خاته‌ی ژنی، به هانای عه‌ینه‌مه‌لێکی باڵشکاوه‌وه ده‌چن. به‌ته‌نگییه‌وه ده‌بن تاکو چاک ده‌بێته‌وه. به‌رله‌وه‌ی ماڵئاوایی بکات، عه‌ینه‌مه‌ل به مام وسو ده‌ڵێ: (هه‌ر کاتێک پێویستت به من بوو، به شمشاڵه‌که‌ت ئاوازێکی گه‌رمی ده‌شتیم بۆ لێده، من ده‌تگه‌مێ و فریات ده‌که‌وم.)
ده‌غڵه‌که‌ی مام وسو چاک هه‌ستابوو، به‌ڵام له‌پڕ کولله‌ی لێ په‌یدابوو. ئه‌ویش به شمشاڵه‌که‌ی ئاوازێکی خۆشی ژه‌نی. کاتێکی زانی عه‌ینه‌مه‌لی دۆستی له‌گه‌ڵ هه‌زارانی تردا، له‌وێ په‌یدابوون و تاقیان له کولله بڕی. ئه‌م چیرۆکه ده‌ڵێ ئه‌گه‌ر تۆ به‌ته‌نگ خه‌ڵکه‌وه بیت، ئه‌وا ئه‌وانیش له ته‌نگانه‌دا ده‌گه‌نه فریات.
ئه‌م ده‌قه چه‌ندان حیکایه‌ت و چیرۆکمان بیردێنێته‌وه، وه‌ختایێ کاره‌که‌ته‌ره‌یل، هه‌رچییه‌ک بن، که‌وتوونه‌ته به‌رده‌ستی مرۆڤ و ئازاد کراون، یان چاکه‌یان له‌ته‌کدا کراوه، دواتر ئه‌وانیش دێنه‌وه به‌هانای ڕزگارکه‌ری خۆیانه‌وه. وه‌ڵامی چاکه به چاکه ده‌ده‌نه‌وه.
ژینگه‌ی ئه‌م چیرۆکه ده‌شتی به‌پیتی قه‌راجه. نووسه‌ر ده‌ڤه‌ری جیاوازی نیشتمان و تایبه‌تمه‌ندیی ئه‌و ده‌ڤه‌رانه به منداڵ ده‌ناسێنێ. له قه‌ره‌داخ و چه‌می دێوانه‌وه بۆ ده‌شتی قه‌راجی به‌پیت و فه‌ڕ، له‌وێوه بۆ بناری قه‌ندیل.
چیرۆکی گیاکه‌ڵه‌یش، ته‌نیا وێنه‌یه‌کی بۆ کێشراوه. چاری گیاکه‌ڵه‌یش هه‌ر ئه‌وه‌یه له بنج و پێخ ده‌ریبهێنی. گیاکه‌ڵه خۆی ڕه‌گی نییه، له‌سه‌ر بنجی توتن ده‌ژی. توتن شیله دروست ده‌کات و گیاکه‌ڵه ده‌یخوات. نووسه‌ر له شاره‌زایییه‌وه قسان ده‌کات و هه‌وایی چیرۆک دانامه‌زرێنێ. به‌شی زۆری چیرۆکه‌کانی نووسه‌ر، باس له کۆمه‌ڵگه‌ی گوند و ئاژه‌ڵداری و کشتوکاڵ ده‌که‌ن. که‌مترینیان له شارستان ڕووده‌ده‌ن. ڕاستییه‌که‌ی ئه‌وه‌یه ئێمه ئه‌گه‌رچی له که‌رتی کشتوکاڵدا له‌دواین، به‌ڵام ئاوه‌زمان جوتیارانه و خێڵه‌کییانه هه‌ڵکه‌وتووه. شاره‌کان هه‌ڵئاوساون و گونده‌کانیش تاکوته‌رایان ماڵ تێداماوه، که‌چی هێشتا چیرۆکه‌کان هه‌ر ژیانی گوند و ئاژه‌ڵداری ده‌که‌ن به بابه‌تی چیرۆک. ده‌شێ گیاکه‌ڵه‌یش وه‌ک ڕه‌مز، به جۆرێکی تر لێکبدرێته‌وه. ئه‌وه‌نده هه‌یه منداڵ ناتوانێ به ئاسانی دیوه‌که‌ی تری چیرۆک بخوێنێته‌وه، ئه‌گه‌ر هاتو ده‌ق دوو دیوی هه‌بوو.
کاره‌کته‌ری سێ چیرۆک به شوێن یه‌کدا گورگه. گورگی چڵێس و تۆبه‌ی گورگ مه‌رگه، هه‌ر هه‌مان کاره‌کته‌ره پاته‌ده‌بێته‌وه، که ناوی گورگه شه‌لی لێ نراوه. سێیه‌میشیان ناوی گورگه شینه.
تۆبه‌ی گورگ مه‌رگه، په‌ندێکی کورده‌وارییه. بۆیه ده‌شێ ئێمه ئه‌م یه‌که‌یان به چیرۆکی په‌ند بزانین. زۆر په‌ندی کورده‌واریش هه‌نه، که ئه‌زموون یان حیکایه‌تیان له پشته‌وه‌یه. چیرۆکه‌کان جموجووڵی زۆریان تێکه‌وتووه. ئه‌مه‌یش ته‌شویقی بۆ خوێنه‌ر تێدایه. گورگه شه‌ل ته‌ماح ده‌کاته ژماره‌یه‌ک گیانداری وه‌ک، که‌روێشک، ڕێوی، مشک، کولله، کۆتر، مێشووله، مه‌ڕ. به‌ڵام هه‌ر یه‌که‌یان به فێڵێک خۆی لێ ڕزگار ده‌کات.
له‌م کۆچیرۆکه‌شدا کاره‌کته‌ری گورگ و ڕێوی پاته ده‌بنه‌وه. به‌ڵێ ئه‌مه حاڵی چیرۆکی منداڵانی کورده. به‌ده‌گمه‌ن ده‌قێکت به‌رچاو ده‌که‌وێ مێژوویی، یان زانستی و خه‌یاڵی زانستی بێ. چیرۆکی منداڵانی کورد له شوێنی خۆی پێکوته ده‌کات. هێشتا هیچی وا له حیکایه‌تی گیانداران دوو نه‌که‌وتووه‌ته‌وه. هه‌ندێک جارانیش له حیکایه‌تی فۆلکلۆره‌وه نزیکه. له‌کاتیکدا چیرۆکی منداڵانی دنیا باس له جه‌نگی نێوان ئه‌ستێره‌کان ده‌که‌ن و له‌وێ خه‌یاڵی زانستی له‌وپه‌ڕیدایه.
هێشتا هونه‌رمه‌ندی شێوه‌کاری لای خۆمان، به دروستی ڕۆڵی وێنه له ده‌قی چیرۆکدا پێ نازانێ. بیرت بێ، که وێنه خۆی به‌ته‌نیا، ده‌توانێ به‌ڕه‌وانی چیرۆکمان بۆ بگێڕێته‌وه، بێ ئه‌وه‌ی په‌نا بۆ تاکه وشه‌یه‌ک ببات. هه‌ر وێنه‌کێشه‌که خۆی، ده‌کارێ مرۆڤ، گیاندار کێوی، ئاژه‌ڵی ماڵی، شتی بێ گیان و باڵنده به کاره‌کته‌ر بکات و له‌سه‌ر پانتایی کاغه‌ز جێگۆڕکێیان پێ بکات. ئه‌م جۆره چێرۆکه وێنه‌یییانه، زه‌ینی منداڵ و گه‌وره به‌ئاگا دێنن و سه‌رنجیش چرده‌که‌نه‌وه. گه‌وره و گچکه ده‌بنه بینه‌ری چالاکی ئه‌م چیرۆکانه. ئه‌وان له‌بریی ئه‌وه‌ی وشه بخوێننه‌وه، دێن وێنه‌کان به‌یه‌که‌وه گرێ ده‌ده‌ن و ده‌یانخوێننه‌وه. هه‌ر خۆیشیان واتایان پێ ده‌به‌خشن.
نووسه‌ر له ساڵی ٢٠٠٧ دا، جارێکی تر ئه‌م کۆچیرۆکه‌ی چاپ کردووه‌ته‌وه. خوێنه‌ریش، ئه‌گه‌ر مه‌یلی له‌سه‌ر بێ، ده‌توانێ بگه‌ڕێته‌وه سه‌ر ئه‌م چاپه نوێیه.
