سیاسەتی خراپ و کاوە گەرمیانی وەک هۆمۆساکەر

تیرۆرکردنی ڕۆژنامەنووس کاوە گەرمیانی پێماندەڵێ ئێمەی کورد، کوردی سەردەمی دەسەڵاتی سیاسی، نەوەی پاش هەڵەبجە و ئەنفال ، کراوین بە بەرهەمی خورپەکان، ئێمە لە هەنووکەدا بەرماوەی خورپە سیاسییەکانیین، بەرماوەی ئەو خورپە سیاسییانەین کە قەیرانی سیاسی دروستییانی کردوە. لە هەچ شوێنێکیش خورپەی سیاسی چارەنووسی تاکەکانی کۆمەڵگە دەستنیشانکا ئەو کۆمەڵگەیە کۆمەڵگەێکی خورپاوی و پەشۆکاوە. ئەو کۆمەڵگانە دەبن بە کۆمەڵگەێکی خورپاوی و پەشۆکاو کە سیاسەتێ خراپ تیایا سەروەرە. سیاسەتی خراپ، کە لەتەک مرۆڤ دۆستیا هەڵناکا ،تیرۆر دەکا بە یەکێ لە خەسڵەتەکانی. 

تیرۆرکردنی ڕۆژنامەنووس کاوە گەرمیانی شتێتریشمان پێدەڵێ ، بۆنموونە پێماندەڵێ کاتی ئەوە هاتووە واتای دیموکراسیەت لە ئێستای کوردستان بخرێتەژێرپرسیارەوە، یان ئەو دیموکراسیەتەی لەئێستایا لە کوردستان بانگەشەی بۆدەکرێ پێویستی بەوەیە خۆی پتر بەدیموکراتیزەبکا. لێ کێ دەتوانێ ئەمە بکا؟ پێدەچێ تەنیا سیاسەتی باش بتوانێ ئەمە بکا ،واتە بەدیموکراتیزەکردنی دیموکراسیەت تەنیا ئیشی سیاسەتی باشە. تیرۆر کە نیشانەیە لەسەر نەبوونی سیاسەتێ باش نیشانەشە لەسەر نەبوونی پەروەردەێ سیاسی باشخواز. دیارە سیاسەتی باش ئەو سیاسەتەیە کار لەسەر بێدادییەکان دەکا بەڵام لەو جێگایەی بێدادیەکان لە کەڵەکەبووندا دەبن سیاسەتی باش بە ئاسانی ناشێ دەرک بە بوونیکرێ. نەک هەرئەوە بگرە دەیەها ئاماژەی تر هەن ئەوە ڕاڤەدەکەن کە سیاسەتی باش لە کۆمەڵگەی ئێمە لە گەرووی بێمافی و نایەکسانی کۆمەڵایەتی قەتیسماوە و ئەمەش وایکردووە چارەنووسی سیاسەتی باش گومڕا بێ. سیاسەتی باش لەتەک پەروەردەێ سیاسی باش و بونیادنراو لەسەر بناغەی مرۆڤدۆستی نەشونمادەکا و خۆشی بە بەرهەمی هزرێ پەروەردەی چاکخواز دەزانێ. ئەو دۆزەی لە ئەمڕۆدا سیاسەت لە کوردستان خۆی تیادەگوزەرێنێ ڕۆژانە تاکەکان بە زانینگەلێ گوماناوی، بە ڕەشبینی سیاسی و بە نەهامەتی سیاسی چەکداردەکا. بەوتاێ تر، ئەوی لە ئێستایا لە نێوەندی سیاسی و کۆمەڵایەتی ئێمە بەناوی سیاسەتکارییەوە دەگوزەرێ پێوانەکانی هزری سیاسی گشت تاکێکی کوردی شێواندووە و سیاسەتی کردووە بە شمەک و کردەێ لە وێرانسازی. سیاسەت ڕۆژانە بەجۆرێ خۆی پراکتیزەدەکا لە چاندنی بێباکی و بێفیرۆی زیاتر لە جەستەی ڕۆشنبیری و ڕۆشنبیری سیاسیمانا شتێ تر بەرهەمناهێنێ. ئەمەش دۆزێ سامناکی بەرهەمهێناوە، دۆزێک کە ئاڵۆزکاری دەکا بە بەختێک ڕۆژانە ڕێکەوتیدەکەین و، ئەمەش وادەکا واتا و وێنەبوونەکانمان دووریێ هیچگەرا وەرگرن. بۆیە هەڵەناکەین بڵێین بەپێیئەوەی سیاسەت لە بڕی بونیادنان و مافسالاری ترس و هەڕەشە بەرهەمدێنێ و هەلو مەرجێ ئەوتۆشی هێناوەتەپێشێ کە هیچگەرای سیاسی ئێمە لە ئێستایا بگاتە لوتکە و بێوەفای سیاسیش ببێ بە وێردی سەرزمانی هەموان. هەربۆیە لە پاش ئەم تیرۆرەوە پێویستمان بە ڕەخنەکردنێ توندی وتاری سیاسی و ڕوناکبیریمانە. پێویستمان بەوەیە  بزانین بوون و نەبوونی سیاسەتی باش لە کۆمەڵگەی ئێمە بەرهەمی چ جۆرە پرسیارێکە سیاسی یان ڕوناکبیری؟ بەپێیئەوەی کردەی سیاسی ئێمە ناڕوناکبیرانە نەشونمایکردووە،، سیاسەت پرۆسەێک نییە لە تێهزرین و هیچ سیاسیێکی ئێمە شەرێکی هزر و زانینانە ناژی و سیاسەت شێوازێکە بۆ سەرلەنوێ بەرهەمهێنانەوەی تاقم و خێڵ و ناوچەگەری ئەمەش لەلایەن خۆیەوە وادەکا سیاسەت ئەوەی بیەوێ بیکا. سیاسەت لە هەل و مەرجی وادا ئەوە دەکا ئارەزووی لێیە. لەبەرئەوەی سیاسەت ئەو پێوانە هزری و فەلسەفییانە نایجوڵێنێ کە پێویستە بۆیە سیاسەت ناکارێ بەشداری لە بەمرۆی کردنی پێوەندییە کۆمەڵایەتیەکان بکا. ئەوەتا بیرمەندێ فەرەنسی وەک لوی ئالتیسێر پێیوایە فەلسەفە دەستدرێژیێ سیاسیە لەڕووی تیۆرییەوە ئەڵبەتە باوەڕی بەوەشە کە فەلسەفە بناغە تیۆریەکەی سیاسەتیش پێکدێنێ. بۆیە ڕەخنەی وتاری ڕوناکبیری ئێستامان پتر لە گشت کاتێ تر گرینگ و پێویستە. ئەم وتارە کە نەیتوانیوە  سێستەمی بیری تۆتالیتاری لەناو ژیانی سیاسی و هزریمانا دەستنیشانکا هیچی ڕوناکبیری بەخێوکردووە و واتاگەلێ وەک لێبووردەی ،یەکسانی، ئازادی و دادپەروەری کردووە بە ناپێویستترین واتای کۆمەڵایەتی. لێرەوە پێویستدەکا بەردەوام گفتووگۆی سرووشتی ڕاستی سیاسەت لە نیشتیمانی ئێمە بکرێ و ئەوەش نیشاندرێ چۆن سیاسەتی باش بەرهەمدێ؟ ئەرکی سیاسەتی باش چییە؟

گەر ئاوڕێ لە هزری فەلسەفی، وتاری فەلسەفی ڕۆژئاوا، بدەینەوە دبینین لەکاتی ئەم جۆرە کردە سیاسییە چەپەڵانە (مەبەست لێرە تیرۆرکردنی ڕۆژنامەنووسانە ،هەروەها ڕۆژنامەنووسێ هەقخوازی وەک کاوە گەرمیانی) هەڵوێست و تەماشاکان دەگۆڕدرێن. بۆنموونە پاش مەرگی سوکرات دەبینین ئەفڵاتوون هەڵوێستێ دژانە بەرامبەر بە دیموکراسیەتی یۆنانی وەردەگرێ و هەر ئەم ڕووداوەش وایلێدەکا بۆچوونی بۆ خودی سیاسەت بگۆڕێ. بۆیە تیرۆرکردنی ئەم ڕۆژنامەوانە پێماندەڵێ شێوازی ژیانی کورد لەسەر گشت ئاستەکان پێویستە بگۆڕدرێ. چوونە قووڵایی ئەو ئاستانەش زۆر بە ئاسانی ئەوەمان نیشاندەدەن ئێمە لە قەیرانێ سیاسی گەورە دەژین و گەر بە زمانی فەیلەسوفێ وەک مۆنتێسکیو بێینەگۆ دەبێ بڵێین: بەپێی ئەوەی یاسا ڕوحی دیموکراسیەتە سیاسەتی باش لەناو ئەم جۆرە دیموکراسیەتە مەلەی سیاسی خۆی دەکا و بەوپێیەش ئەم شتە ئێمە ئاگامانلێی نییە ناتوانین لەوە حاڵیبین یاساسەروەری دیموکراسیەت پەروەردەکارە. تا یاساسەروەریش لە ژیانی سیاسیمانا ونبێ هەم دیموکراسیەت و هەمیش پەروەردەی سیاسیمان نامرۆی دەبن و کاریگەریشیان دەبێ بەسەر ڕەوشتی سیاسی و کۆمەڵایەتیمانەوە. هەر ئەم لایەنەش دواتر چارەنووسی مێژوویمان دەشێوێنێ و سێرکردنمان بۆ نیشتیمان دەتۆرێنێ. چونکە نیشتیمان شوێنێک نییە بۆ تیرۆرکردنی تاکەکان و لەهەمانکاتیشا دروستکردنی ئەم تاکانە. نیشتیمان ناکارێ لەسەر دوانەییەکان مشەخۆربێ و جوگرافیاێکیش بێ بۆ خۆناسی. نیشتیمانێک کە لەسەر بناغەی سیاسەت دامەزرێ، ئەم سیاسەتەش لە بەدی زیاتر نەکارێ بەرهەمبهێنێ ئەو نیشتیمانە دەبێ بە نیشتیمانی بەدکاری.لە هەچ نیشتیمانێک بەدی ببێ بە شێوازێ بۆ ژیان لەو نیشتیمانە سیاسەت زۆرترین ئەرک و بەرپرسیاریەتی مرۆی و ڕەوشتی دەکەوێتەئەستۆ.

هەروەک ووتمان لە نیشتیمانی بەدکاریدا ،لەو نیشتیمانەی کوشتن دەبێ بە چارەسەر،ئەرکی مرۆی پێویستە بگاتە ترۆپک و گومانی سیاسیش وەک بەشێ لە نیشتیمانپەروەری ببینرێ. گەر گومانی سیاسی لەم جۆرە نیشتیمانە پرۆسەێ بەردەوامنەبێ سیاسەتی باش ناێتەسەرپێ بەس پرۆسەکە ناتوانێ بەئاسانی بێتەبەرهەم چونکە هێنانەدونیای سیاسەتی باش سیاسەتێ نائاسانە و ئیشێ مرۆی زۆریدەوێ.کەوابێ،سیاسەتی باش،ویستێ مرۆییە،هەوڵێکە بۆ دابینکردنی ژیانێ نوێ جیا لەوی هەبووە.بەبێگومانیشەوە دەڵێین،ئەو پارادایمەی بەهۆی سیاسەتی باشەوە لەناو ژیانا دێتەبەرهەم دەکارێ زەفەر بە خراپە،سیاسەتی خراپ،ببا.کاتێکیش سیاسەت کاری خراپە بەرهەمهێنان دەبێ سیاسەت وەک کردەێ نامرۆی دێتەناساندن.بەمجۆرە ئەو سیاسەتەی ژیان بە سیاسیدەکا سیاسەتێ خراپ دێنێتەدونیاوە.پێکهاتەی کۆمەڵایەتی ئێمەش لەئێستایا بەجۆرێ خۆی سترۆکتورێرەکردوە سیاسەت تیایا ناتوانێ بەشداری لە خوڵقانی کردەی سیاسی باش بکا یان باشەی سیاسی لەناو ئێمە پرۆسەێ متمانەپێکراو نییە و وێنابوونە ڕوناکبیریەکانیشی وابەستەیخۆیکردووە.هەربۆیە پرسیارە سیاسییەکان وەک خۆیان دەمێننەوە و دەستکاری قووڵای ژیان ناکەن و سیاسەتیش ڕۆژانە خۆی بەجۆرێ دووبارەدەکاتەوە کە هیچنەکردیە.ئەم شێوە دۆزە سیاسییانە بێهیوایی سیاسی دروستدەکەن و دیاردەی تیرۆریش وەک شتێ سەرپێی و ئاسای دەبینن.بەپێی ئەوەی نەرێتی سیاسی نوێمان هەمان میکانیزمی سیاسی لەمەوبەرمان بەرهەمدێنێتەوە ئەمەوادەکا بڵێین پرسیاری سیاسی ئێستامان لەتەک پرسیاری سیاسی پێشوومان لێکدانەبڕاوبن.کێشەی ئەم قۆناغە ئەو دەمە ئاڵۆزتر خۆینیشاندەدا کە هزری ئاینی بەشێ زۆر لە نەستی سیاسیمان دەستنیشاندەکا.ئەم هزرەش شتێ ئەوتۆ لە وتاری سیاسیمان بەرەو باشە ناگۆڕێ و بگرە بەشداری خۆی لە ئاڵۆزییەکانی کۆمەڵگەی نوێی کوردیش دەکا. بۆیە ئەو پرسیارە ڕوناکبیریانەی لێرە و لەوێ لە کۆمەڵگەی نوێی کوردی دەوروژێنرێن کاوێژکردنی ئەو جۆرە پرسیارانەن لە ژینگەگەلێ تری سیاسی بەرهەمهێنراون و گونجاندنیان لەگەڵ باری سیاسی ئێمە،کە تێکەڵێکە لە گەندەڵی و دیموکراسیێ ناکاریگەر،سستی سیاسی بەرهەمهێناوە.بۆیە لە بارێ سیاسی وادا ڕووداوی تیرۆر ئاسایدەبێتەوە و بەدواچوون و لێپرسینەوەی یاسایش لەم شێوە ڕووداوانە بەو گەندەڵییە سیاسیەوە گرێدراوە زاڵەبەسەر دیموکراسیەتەوە.بۆیە هەڵەناکەین گەر بڵێین ڕوناکبیری سیاسی ئێمە لەئێستایا ناتوانێ ڕووبەڕوی دۆزی سیاسی نوێمان ببێتەوە و ئەو لایەنە ترسناکانە لە نەستی سیاسیمان دەستنیشانکا کە ڕووداوی تیرۆر و نادادپەروەری و بێمافی بەلاوە ئاسایدەبێ.بۆیە تەنیا لەدایکبوونی وتارێ ڕوناکبیری جیاواز دەکارێ پرسیاری تر و بیرکردنەوەی تر بوروژێنێ و ئەو دۆزە سیاسیە بێنێتە سەر ڕێگای خۆچاککردن و ئەوەش کە ئەو خۆچاککردنە بەهای شارستانی تیا بەرجەستەبووبێ.ئەم بەهایە نایەتەدی تا وتاری ڕوناکبیریمان خۆی وەک کردەێ تاکی(ئیندڤیدوال) نەخاتەڕوو و خۆشی لەو وتارە ناتاکییە(دەستەجەمعییە، کۆلێکتیڤییە) جیانەکاتەوە هزری ئاینی لەناو وتاری ڕوناکبیریمان خۆیبەرهەمدێنێتەوە.لێرەوە دەگەینە ئەو سێرکردنەی بیری لیبرال لە کۆمەڵگەی ئێمە لەژێرکاریگەری بیرێ ناتاکیدا گەشەدەکا و ئەم بیرەش پەروەردەێکی سیاسی گەندەڵ بەخێویدەکا ئەمە وادەکا ئەوی بەناو ڕوناکبیریێ سیاسییەوە لە کۆمەڵگەی ئێمە زاڵە ناکاریگەرە. بۆیە پێویستمان بە زەمینەهێنانەپێشەوەیە بۆ قسەکردن لەسەر بوونی مرۆی مرۆڤی کورد و گۆڕینی پارادایمی سیاسی ئەمڕۆمان. ئەگەرنا سیاسەت لای ئێمە ڕۆژانە هۆمۆساکەر دروستدەکا. کاوە گەرمیانی هۆمۆساکەری کۆمەڵگەی ئێمەیە، یەکێکە لە بەرهەمەکانی پارادایمی سیاسی نوێمان کە هۆمۆساکەردروستکەرە.

“هۆمۆساکەر – مرۆڤی پیرۆز” لە زەینی فەیلەسوفی ئیتاڵی ئەگامبێن بابەتی سەروەریش دەگرێتەوە، کە ڕەنگە ئەم سەروەرە پادشاێک یان قەیسەرێک یاخود سەرۆکێک بێت کە یاسای بەدەستەوەیە و جاریوایە لەناوەوەی یاسایە و جاریواشە لەدەرەوەی ئەو یاسایەدایە. لێرەدا قسەی ئەگامبێن لەو دەسەڵاتەیە سەروەری بەدەستەوەیە و بەوجۆرە بەکاریدەبات کە پێویستیپێیەتی. کەوابێت، بەپێی شیکردنەوەکانی ئەم فەیلەسوفە ئیتالییە بێت بۆ هۆمۆساکەر “ئەوی سەروەرە ئەو کەسەیە بڕیاردەدات کێ ببێ بە هۆمۆساکەر” هەروەها کێش لەناوەوە یان دەرەوەی کۆمەڵگە بژیت. هەر ئەم کەسە بڕیاری ئەوەشی بەدەستەوەیە “کێ ژیانێ چۆنایەتی بژیت”. واتە، چ مافێک بە ژیان بدرێت و خود لەناو ژیانا چۆن بژیت کە ئەمەش ئەوە دیسانەوە کاری کەسی سەروەری سیاسیە دەستنیشانیکات. ئەوی چارەنووسی هۆمۆساکەر دەستنیشاندەکات کەسی سەروەرە کە دەشێ سیاسی بگرێتەوە یان دادوەری شار یاخودیش سەرۆک. بۆچوونەکانی ئەگامبێن لەسەر هۆمۆساکەر بۆچوونگەلێ فەلسەفین ئەمەش لەسەر ئەو بناغەیەی کە “تواناکانی ژیان بۆ  دەستنیشانکردنی ئەو شتەیە ڕاستە لە ژیانا”.بەقسەی ئەگامبێن”کۆمەڵگەی داهاتوو پشت لە گشت فۆڕمێکی سەروەریدەکات” و لەسەر ڕەوتی ئەرستۆش”جیاوازی لەنێوان ژیان و ژیانی باش، هەروەها ژیانی بەچۆنایەتیکراوی سیاسی  bios و ژیانی ڕووت (سروشتی) zoe دا دەکات”.ئەگامبێن پێیوایە هەمیشە “یاسا توانیویەتی دەسەڵات والێکات دەستنیشانی ژیان کات”. ئەو کۆمەڵگانەی هۆمۆساکەر دروستدەکەن بەخراپترین شێوە ژیان بەکاردەبەن. بەواتاێ تر، ژیان لەژێرسایەی ئەو کۆمەڵگانەی سەروەرییان بە دروستکردنی هۆمۆساکەرەوە بەندە ژیان لە دەرەوەی بەچۆنایەتیکردن بەرهەمدێنن. ئەکامبێن بەهۆی ئەم دابەشکردنە ئەرستۆییەوە قسە لە پێوەندی نێوان ژیان و سیاسەت دا دەکات و ژیان لە شار دا، لە شارە ڕۆژئاواییەکانا ژێرپرسیاردەخات. مەبەست لێرە بەسیاسیبونی ژیانە.بەڵام ئەگامبێن لە ژیانا جیاوازیەکە لەنێوان هاوڕێ و دوژمندا نابینێتەوە ،کە ئەمە پێشتر بینینی کارل شمیت بووە، بەڵکو لەنێوان ژیانێ ڕووت و بوونێ سیاسی، ژیانی بەچۆنایەتیکراوی سیاسی و ژیانی ڕووت یان سروشتی دا. ئەڵبەتە “ژیانی ڕووت بریتییە لە ژیانی هۆمۆساکەر، کە دەکرێ بکوژرێ یان بەقووربانیکرێت”. ئەو شێوە دابەشکردنەی لە یۆنانی کۆندا سەبارەت بە ژیان هەبووە، کە لایسەرەوە ئاماژەیپێکرا، بەبۆچوونی ئەگامبێن لەئێستایا بەوجۆرە نییە.چونکە ،ئەگامبێن ووتەنی، ئێستا “ژیانی مرۆڤ بەسیاسیکراوە ئەمە وایکردوە جەستەش بەسیاسیکرێت” بۆیە ناشێ جیاوازی لەنێوان ژیانێ ڕووت و ژیانێ چۆنایەتیدا بکرێت. چونکە ژیانی چۆنایەتی بوونی نییە خودی جەستەش بەشێکە لەو شتەی دەسەڵات قۆرخیکردوە. لێرە دەکرێ باس لە سەروەری سیاسیش بکرێت.

ئازاد حەمە، مامۆستای فەلسەفە لە زانکۆی سلێمانی

سەرنج: ئەم بابەتە لە هاوڵاتی بڵاوبۆتەوە