گفتوگۆ لهگهڵ نووسهر و ڕووناکبیر مههاباد قهرهداغی
سازدانی: خالد عهبدولکهریم حهمهلاو……
گفتوگۆ لهگهڵ نووسهر و ڕووناکبیر مههاباد قهرهداغی دهربارهی پهیوهندی نێوان
ئایین وسیاسهت سازدانی: خالد عهبدولکهریم حهمهلاو
خالد: پێم خۆشه لهم بهشهیاندا کهمتر له بیردۆزهکانهوه سهیری واقیع بکهین، بهڵکو به پێچهوانهوه له واقیعهوه سهیری بیردۆزهکان بکهین. دوو ئاراستهی جیاواز ههیه له ههر یهک له زانستی دهروونناسی و کۆمهڵناسیدا، یهکهمیان پێی وایه ئایین پهیوهندی به تاکهوه ههیه، دووهمیشیان پێی وایه ئایین پهیوهندی به کۆمهڵهوه ههیه. پێت وایه کامیان تهندروسته، له کاتێکدا بۆچوونه دهروونناسیهکه بهردهوام پوچهڵ دهکرێتهوه؟
مههاباد قهرهداغی: ئهگهر ئایین بۆ مهبهستی زهمینهسازکردن بۆ پهیوهندی ڕۆحی نێوان مرۆڤ و خوودا دروست بووه، ئهوه پهیوهندی به تاکهکهسهوه ههیه و دهتوانین بڵێین ئایینی تاکهکهس بریتییه له عهقڵی باڵا. چۆنێتی و چهندێتی ئاشنابوونی ههر مرۆڤێ بهو عهقڵهوه بڕیار دهدات پهیوهندی نێوان مرۆڤ و خووداکهی خۆی و ویژدانی باڵای، له چ ئاستێکدایه. واته ئهگهر ئایین مهبهستی بێت خۆشهویستی له نێوان مرۆڤ و خوودا بچێنێ، ڕێگه خۆش دهکات خوودی مرۆڤ خوودای خۆی، له نێو هۆشیاری خۆیدا بدۆزێتهوه.
بهڵام ئهگهر ئایین به مهبهستی کۆنتڕۆڵکردنی مرۆڤ بێت و بیهوێت مرۆڤ بکات به کۆیلهی خوودا، ئهوکاته ئایین تاکی لا گرنگ نابێت و دهکرێت به ئامرازێک بۆ سنووردارکردنی کۆمهڵگه و بهستنهوهی به پێوهرهکانی خۆیهوه، پێوهرهکانیش له بهرژهوهندی ژمارهیهکی کهمی خهڵکن، نهک ههموو خهڵکی.
به بڕوای من، ئهگهر مرۆڤ خۆی به خۆشهویستی خوودا و خوودا به خۆشهویستی خۆی بزانێت، پهیوهندییهکی جوان و نموونهیی له نێوانیاندا دروست دهبێت. ئهم خۆشهویستییهش تهنها لهو کاتهدا دروست دهبێت که مرۆڤهکه له نێو هۆشیاری باڵای خۆیدا، له نێو ویژدانیدا خوودای دۆزیبێتهوه. پهیوهندی نێوان مرۆڤ و خوودا تهنها له دۆخی خۆشهویستی باڵادا دهتوانێت پهیوهندییهکی جوان و ڕێک و هاوسهنگ بێت، بهڵام ئهگهر مرۆڤ خۆی به کۆیلهی خوودا بزانێت و لهباتی خۆشهویستی لێی بترسێت، پهیوهندییهکی ناهاوسهنگ له نێوانیاندا دروست دهبێت و ئهو پهیوهندیهش مرۆڤ له بیرکردنهوه و گهشهسهندن دهخات.
ههندێ له ئایینهکان وێنایهکی هێنده ترسناکیان له خوودا به مرۆڤ داوه، که مرۆڤیان گیرۆدهی جۆرێک لهترس و تۆقین کردووه لێی، ئهو جۆره کهسه له ترسا خودا دهپهرستن نهک لهبهر خۆشهویستیان بۆ خوودا. ئهم جۆره خوداپهرستییه دوورکهوتنهوهیه له سروشتی مرۆڤانه و چوونه نێو دۆخێکه که دهروون تیایدا گیرۆدهی گرێی ترس و تۆقین و خهمۆکی دهکات.
مرۆڤێک که خوودا دهپهرستێ و مومارهسهی باوهڕی خۆی دهکات، پێویسته ههمیشه شادمان بێت بهوهی که لهگهڵ خودادا هاودهمه و دهیدوێنێ، پێویسته ههست به ئاسوودهیی و ئارامی بکات، کهچی له ههندێ ئایین و له ههندێ گروپی تووندڕهوی سهر بهم ئایین و ئهو ئاینزا وا له مرۆڤ دهکهن تا ئهوپهڕی ڕادهی خهمۆکی بڕۆن و وا بزانن ئهمه له پێناوی خوودایه خۆیان گۆشهگیر و شهرمن بکهن و تهنانهت خۆیانی بۆ بهکوشت بدهن.
یهک خوودا ههیه و ههر ههمان خوودایه که ههرچی ئایینه له پێناویدا سهری ههڵداوه، کهچی ههر ئهم خوودایه پێناسهی زۆر جیاوازی دهدرێتێ له لای پیاوانی ئهم ئایین و ئهوی دی. ئهو خوودایهی که "ماهاتما گاندی" و "دهلای لاما" پێمان دهناسێنن، خوودایهکه مرۆڤ ناتوانێ عاشقی نهبێت، خوودایهکه وات لێدهکات خۆت و مرۆڤهکانی دیکهت خۆش بوێت، وات لێدهکات ههمیشه لهفیکریدابیت و لهفکرتدا بێت، وات لێدهکات بهیانیان ههڵدهستی ههست به شادمانی بکهیت و بهیانی باشی لێبکهیت، شهوان که دهنوویت ههست به ئارامی بکهیت و شهوباشی لێبکهیت. به کورتی ئهو خوودایهی که ئاشتیخوازێک و مرۆڤدۆستێک پێت دهناسێنێ وات لێدهکات یهک چرکه لێی غافڵ نهبیت و ههمیشه له گفتوگۆدا بیت لهگهڵی و ڕێنوماییت دهکات بۆ چاکه و دهتپارێزێت له خراپه. بهڵام ئهو خوودایهی که شهڕخوازێک پێت دهناسێنێت، نموونهی ئوسامه بن لادن و هاوشێوهکانی، خوودایهکه زندۆقت دهبات و لهبهر ترس خۆتی لێدهشاریتهوه و لهبهر تۆقینت لێی له خۆتی ون دهکهیت و دهیخهیته نێو چینه ههره ههره سهخت و چڕهکانی نهستتهوه و دهشێ تا دهمری نهیدۆزیتهوه.
ئهو خودایهی شهڕخوازه مهزههبییهکان به مرۆڤی دهناسێنن مرۆڤ گومڕا دهکات، خۆی لێ ون دهبێت و ههندێک لهوان دهکهوێته نێو دۆخێکی ئهوهنده ئاڵۆزی دهروونییهوه و ڕقی بهرامبهر به خۆی هێنده ئهستوور دهبێتهوه، که خۆی ههپرون به ههپروون دهکات و خۆی دهتهقێنێتهوه و ژینگه و مرۆڤ و دروستکراوهکانی خوداش وێران و تهفروتوونا دهکات.
ئهوانهی مهبهستیانه ئایین به پاکی و جوانی بمێنێتهوه، دهبێ ئازادی به مرۆڤ بدهن له نێو ڕامانی خۆیدا و له دۆخی هۆشیاری باڵادا بڕیار بۆ پهیوهندی نێوان خۆی و خوودا بدات. ئهگهر مرۆڤ خۆی و به تێکۆشانی بێپهروای خۆی و له ئهنجامی پهرهسهندنی هۆشیاری خۆیدا پهیوهندییه ڕۆحییهکانی خۆی ڕێکخست، ئهوسا ویژدانێکی تهندروست و ئاسوودهی دهبێت و مرۆڤایهتیش بهم دهردهی که ئێستا تێیدایه ناناڵێنێ.
به بڕوای من بۆچوونه دهروونناسییهکه دروسته و پهیوهندی نێوان "خوود" و "خوودا" پهیوهندییهکی تاکهکهسییه و کۆمهڵگه لێی بهرپرسیار نییه. مرۆڤ له دۆخی ئازادی دهروونی خۆیدا دهتوانێ پهیوهندی نێوان جهسته و ڕۆحی خۆی، دهرهوه و ناوهوهی خۆی بدۆزێتهوه و ئاسوودهی بکات. مرۆڤیش له سروشتی خۆیدا وایه ئهگهر لێی گهڕێی و ئازادی ههبێت، دهتوانێ به وردترین و قوڵترین خاڵی دهروونی خۆی بگات. مرۆڤ لهو قوڵبوونهوه و ڕامانانهدا بێشک خوودای خۆیشی دهدۆزێتهوه و دهتوانێ خۆشی بوێ. پاولۆ کۆیلۆ دهڵێ: خوودا له ههموو شوێنێکه که ڕێگهی چوونهژوورهوهت پێی دابێ. ئهمرسۆن دهڵێ: خوودا له دهروازهیهکی تایبهتهوه دێته نێو ههر تاکهکهسێکهوه.
خالد: باشه ئهگهر ئایین له کۆمهڵگه نهریتی و عورفییهکاندا ڕۆڵی دیسپیلینکردنی ژیانی کۆمهڵایهتی ببینێت، له کۆمهڵگه ئاڵۆزهکاندا ڕۆڵی چی دهبینێت؟
مههاباد قهرهداغی: له کۆمهڵگه مۆدێرنهکاندا، یاسا بۆ ههموو شتێک ههیه و یاسا جێگهی داب و نهریتهکان و عورف و عادهتهکان و ڕێسا ئایینییهکانیشی گرتۆتهوه. ههر کاتێ پێویست بکات و بۆ دۆخێکی دیاریکراوی شڵهژاو پێویستیان بێت، به یاسایهک ئهو دۆخه ڕێکدهخهنهوه و ڕێنومایی و زانیاری دهربارهی ئهو دۆخه دهدهن و شته شێواوهکان به شێوهیهکی تهندروست جێبهجێ دهبنهوه. دیسپیلین شتێکی ڕهها نییه که بۆ ههموو کاتێک و ههموو شتێک بگونجێت، شتێکی ڕێژهییه و دهبێ له کاتی گۆڕانی بارودۆخی ژیاندا ئهویش گۆڕانی بهسهردا بهێنرێت. یاسا بۆیه باشه، چونکه مرۆڤ وهک شتێکی ڕهها نایبینێت و دهتوانێ گۆڕانی بهسهردا بهێنێت و لهگهڵ بارودۆخی نوێدا بیگونجێنێت. بهڵام ئهگهر تێکسته ڕههاکانی ئایینهکان ببن به سهرچاوه بۆ دیسپیلین، ئهوسا لهگهڵ گۆڕانکارییه تازهکاندا ئهوان لهکهڵک دهکهون و ناشێ گۆڕانیان بهسهردا بهێنرێت چونکه ڕههان و ڕێژهیی دانهنراون.
ئایین له کۆمهڵگهی مۆدێرندا بۆ تاکهکهس بهجێهێڵدراوه تا وهک چۆن خۆی دهیهوێت سوودی لێوهربگرێت و بیکات به ئامرازی پهیوهندی نێوان خۆی و خوودا و ڕۆحهکان و فریشتهکان. بۆیه تاکهکهسیش له کاتێکدا که پێویستی به گهشهدانه به ڕۆحی خۆی، بێ هیچ سڵکردنهوهیهک ڕوو له ئایین دهکات و لهو ئامرازه سوود وهردهگرێت بۆ ئهوهی ئاڵۆزی ژیانی مۆدێرنی پڕ له تهکنهلۆجیای بۆ ئاسان بکاتهوه. ئایین ئامرازه و مرۆڤیش ئامانج، ئهو ئامرازه پێویسته له پێناوی بهختهوهری مرۆڤدا بهکاربهێنرێت، ههر کاتێ پێویستی بهو ئامرازه بوو بهکاری ببات و خۆی بڕیار بدات کهی و چۆن بهکاری دهبات، چونکه تاکهکهس ههر خۆی دهزانێ کهی پێویستی بهو ئامرازهیه. بهڵام ئهگهر به پێچهوانهوه ئایین کرا به ئامانج و مرۆڤ به ئامراز، ئهوه وهک ئهو دۆخه کارهساتبارانهی لێدێت که له وڵاتانی دواکهوتووی ڕۆژههڵاتی ناوهڕاست ڕوودهدات و به تایبهت ئێستاکه و له عێراقدا، که ئایین بووهته مایهی دهردهسهری و نابهختهوهری مرۆڤ. ئێمه دهبینین چۆن مرۆڤ لهم وڵاتهدا و له سایهی هێزه مهزههبییهکان وهک ئامراز دهبینرێن و ههموو شتێکی ناشایستهیان بهسهردههێنرێت له پێناوی ئامانجهکه که نهک تهنها ئایینهکهیه، بهڵکه ئهم مهزههب و ئهو مهزههبی ناو ئاینێک کراوه به ئامانج. بهڕاستی ئهم ڕهفتارانه یهک پنتی هۆشیاری نایانگرێتهوه و تهواو ناعهقڵانین.
خالد: ههندێک له ئایینهکان، ئیسلام وهک نموونه، خۆی به ههڵگری فهلسهفهی ژیان دهزانێت، واته ههموو مرۆڤێک بۆی نییه له دهرهوهی ئهو بیر بکاتهوه، خۆ ئهگهر بیریشی کردهوه ئهوه به یاخی دهژمێردرێ. ههندێ له عهلمانییهکانیش باوهڕیان وایه ئهم ئاینه ئاینێکه پێویستییهکی کۆمهڵگهی عهرهبی ئهو کاته بووه و مرۆڤی ئهو سهردهمهی لهو تهنگهبهری ژیانه ڕزگارکردووه، بهڵام ئێستا ئهگهر نهتوانرێ دووباره بخوێندرێتهوه و هاوسهنگ بکرێ لهگهڵ بهرژهوهندیه کۆمهڵایهتی و ئابووری و سیاسییهکاندا، ئهوا ئاڵۆزی و پشێوی کۆمهڵایهتی دروست دهکات. به شێوهیهکی گشتی پێت وایه ئایین ههڵگری ههمان ناواخنی فهلسهفه بێت بۆ ژیان؟ ئایین فهلسهفهیه؟ ئهو ڕههابوونهی ئیسلام لهسهر حهقیقهتهکان، واته باوهڕبوون به تهنها حهقیقهتێک، له دونیای ئهمڕۆدا چۆن سهیر دهکرێت؟
مههاباد قهرهداغی: ئایینی ئیسلام، وهک تهمهن له نێو ههموو ئایینهکاندا گهنجترینیانه، بۆیه ئهزموونی ههموو ئایینهکانی دیکهشی وهرگرتووه و له نێو خۆیدا موتوربهی کردووه. بهڵام گومانی تێدا نییه که سهرههڵدانی بیری ئایینی ئیسلام پێویستییهکانی ئهوسای کۆمهڵگهی نیمچهدورگهی عهرهب، هێنایه کایهوه، بۆیه دهبوایه ئایینهکه چاویلکهیهک بێت بارودۆخ و پێویستییه فیزیکی و دهروونی و ڕۆحی و مادییهکانی ئهو کۆمهڵگهیهی پێ ببینێ و بخوێنێتهوه. بهڵام ئیسلام ههر له سهرهتاشهوه تهنها وهک فهلسهفهیهکی ڕۆحی ڕووت بهرههم نههات، بهڵکه وهک بهرنامهیهکی تهواو بۆ حوکمڕانی کۆمهڵگهش تیۆری خۆی ههبوو، بۆیه دهبینین له کتێبی پیرۆزی ئهم ئایینهدا وردهکاری تهواو ههیه سهبارهت به باری ئابووری کۆمهڵگهیهک، باری کۆمهڵایهتی و کولتووری، شێوازی ژیان و حوکمڕانی، باری کهسێتی و یاسا و هتد. کهواته ئهم دینه ئهوسا بۆ ئهوه داهێنراوه که دهوڵهت بهڕێوه ببات، ههر ئهم خاڵهشه که ئهم ئایینه له ههموو ئهوانی دیکه جیادهکاتهوه، ئهوانی دی ئامانج له سهرههڵدانیان پڕکردنهوهی پێویستییه ڕۆحی و دهروونییهکانی مرۆڤ بووه، ئهگهرچی ههندێک لهو ئاینانهش سهردهمانێک کۆمهڵگهی پێ بهڕێوهبراوه، نموونهی ئایینی کرستیان که تا سهدهکانی ناوهڕاست کۆمهڵگهکانی پێ بهڕێوه براوه.
به پێی تیۆرییهکانی کۆمهڵناسی دهوڵهت پێویستی به ئامرازی سهرکوتکردنیش ههیه بۆ ئهوهی پایهکانی فهرمانڕهوایی لهسهر بچهسپێنێت. دورکهایم دهڵێ: زهبروزهنگ یهکێکه له ئامرازه کاریگهرهکانی دهوڵهت. که ئایینی ئیسلام بۆ سیاسهت و بۆ بهڕێوهبردنی دهوڵهت و کۆمهڵگه بهکارهێنرا و خهلافهتهکانی دهوڵهتهکانی عهباسی و ئومهوی و ڕاشیدی و هتد نموونهی ئهوسان و له ئێستاشدا ههندێ دهوڵهتی وهک ئێران و سعودی کاری پێدهکهن و حیزبه مهزههبییهکانیش له عێراق و شوێنی دیکهش دهیانهوێت ئایینی ئیسلام بۆ دهوڵهتڕانی بهکار ببهن، ئیدی تیۆرییه کۆمهڵناسییهکهش بهسهریدا دهچهسپێت و ئایینهکه خۆی دهبێت به ئامرازی زهبروزهنگ و سهرکوتکردنی مرۆڤ و کۆمهڵگه.
بهڵام ئهگهر ئایینی ئیسلام بهرنامهی بۆ دهوڵهتداریش ههبووبێت، بۆ جۆره دهوڵهتێکی ساکاری کۆمهڵگهیهکی کلاسیکی ههیبووه، که ههزار و چوارسهد ساڵێک پێش ئێستا بووه و دهشێ حوکمی ئهو تیۆرییانهش که بۆ دهوڵهتدارین چهند سهد ساڵێک بهدهردی کۆمهڵگهی خواردبێت. بهڵام بۆ ئێستا و کۆمهڵگه مۆدێرنهکانی ئهم چهرخه ناشێ هیچ یهکێک لهو بهرنامه ئاماده و ڕههایانه سوودیان لێ وهربگیرێت. بۆیه که له ئهمڕۆدا حیزبه ئیسلامییهکان بۆ مهبهستی دهوڵهتڕانی ئایین بهکار دهبهن و دهیانهوێ ههر بهو ڕههاییهش کاری پێبکهن، جگه له ڕهفتارێکی ناعهقڵانی مانایهکی دیکهی نییه، چونکه بهوه زیانێکی یهکجار زۆر لهو بهشهی ئایینهکهش دهدهن که پهیوهندی نێوان مرۆڤ و خوودا ڕێک دهخات.
خالد: پێم خۆشه کاتێ باس له پهیوهندی ئایین به سیاسهتهوه دهکهین، زۆرتر تایبهتی بکهین به وڵاتی خۆمانهوه، وهکو سهرهتا وتمان له واقیعهوه خوێندنهوه بۆ شتهکان بکهین، بهڵام لێرهدا حهز دهکهم قسهیهکی بهختیار عهلی بهێنمهوه که دهڵێت: "ئایین و سیاسهت بێ یهک ناژین، ههردوو پرۆسهکهش به ئهندازهی یهک مهترسیان لهسهر ئازادی ههیه". ههر یهک له ئایین و سیاسهت له واقیعی ئێمهدا ههڵگری کۆمهڵێک یۆتۆپیان بۆ هێنانهدی ئازادی، کهچی ئازادییش تهنها وشهیه و نهبووهته هۆشیاری و پراکتیک نهکراوه. به بڕوای تۆ کامهیانه زیاتر لهمپهرن لهبهردهم ئازادی دا ئایین یان سیاسهت؟
مههاباد قهرهداغی: ئهگهر ئهو قسهیهی بهختیار مهبهستی له ئایینی ئیسلام بێت و ئهگهر مهبهستی له سیاسهتێکی تۆتالیتاری بێت، جیایه، بهڵام ئهم قسهیه بۆ ههموو ئایینێک و بۆ ههموو سیاسهتێک نابێت، چونکه ههندێ ئایین به بێ سیاسهتیش ژیاون، وهک ئایینی بودایی که تێکهڵاو به دهوڵهتڕانی و سیاسهت نهکراوه و له ئاسته ڕۆحییهکهدا هێڵڕدراوهتهوه. ههندێ سیاسهتیش هیچ مهترسیان بۆ سهر ئازادی نییه، وهک تیۆرییه سیاسییهکانی دیموکراتی و لیبراڵدیموکراتی که له پراکتیکیشدا و له بهڕێوهبردنی دهوڵهتیشدا نموونهی باشی سیستهمی بهڕێوهبردنی وڵاتن. بهڵام خودی ئازادیش شتێکی ڕهها نییه تا قاڵبێکی پڕاوپڕی خۆی بۆ دروست بکرێت. ئازادی بههایهکه و هیچ یهک له بههاکانیش ناکرێ به پێوهره ڕههاکان بپێورێن. ههر یهک له سیستهمهکانیش سنوورێکی تایبهتی خۆیان ههیه بۆ ئازادی و ئازادی گشتی به یاسا ڕێک دهخهن و ئازادی تاکهکهسیش پابهند دهبێت به یاسا و ڕێنوماییهکانی ئهو سیستهمهی که وڵات بهڕێوه دهبات، بۆیه ئهوهی که گرنگ بێت بۆ دهستهبهرکردنی ئازادی تاکهکهس و ئازادی گروپ و ڕێکخراوهکان، ئهوهیه که سیستهمێکی دیموکراتی یان لیبڕاڵ دیموکراتی وڵات بهڕێوه ببات، که دهتوانێت به ڕێژهیهکی باش ئازادییهکان دهستهبهر بکات و توانامرۆییهکان تیایدا گهشهبکهن.
ئایینی ئیسلام هاوتهریب لهگهڵ سیاسهتدا ژیاوه. وهک وتم له نێو خوودی ئایینهکهدا بهرنامهی سیاسی و کۆمهڵایهتی و ئابووری ههیه، که ئهمانه ڕایهڵهکانی ههر دهوڵهتێکن و ئهوانهشی که ئایینی ئیسلامیان کردۆته بنهمای حیزبهکانیان، مهبهستیانه دهوڵهت بهدهستهوه بگرن و دهوڵهتێکی ئیسلامی دروست بکهن. بێگومان ئهمانه که دهوڵهت به دهستهوه بگرن، بهرنامهکانی دهوڵهتێک بهکار دهبهن که بۆ چوارده سهده پێش ئێستا دانراوه و حوکمهکانی ئهو بهرنامهیهش ڕههان نهک ڕێژهیی و قابیل به گفتوگۆ و گۆڕان نییه. لهبهر ئهم ڕههابوونهشه که دهبێته مهترسی بۆ سهر ئازادی مرۆڤهکان، چونکه مرۆڤی هاوچهرخ پێویستییه مادی و مهعنهوییهکانی یهکجار زۆر جوودان له مرۆڤی چوارده سهده پێش ئێستا و تهنانهت له یهک سهدهدا ئهوهنده گۆڕانکاری ڕوودهدهن که پێویستییه ڕۆحی و فیزیکییهکانی مرۆڤیشی لهگهڵدا دهگۆڕێن و پێویست به دروستبوونی دیدی نوێ دهکات بۆ بینینی ئهو ڕیالیته تازهیهی که هاوچهرخه و پیادهیه. ههر حکومهتێک بهرنامهیهکی ڕهها پیاده بکات، بێگومان حکومهتێکی تۆتالیتاری دهبێت و مهترسی نهک تهنها بۆ سهر ئازادی بهڵکه بۆ سهر ژیانی ههر کهسێک دهبێت که بیر له ئازادی بکاتهوه. بۆیه کاتێ ئایین دهکرێت به ئامانجی سیاسهت و بهرنامهی سیاسهت و دهوڵهتداری، ئهوسا دهبێته مهترسی بۆ سهر ئازادی مرۆڤ. بهڵام ئهگهر ئایین دوور بێت له سیاسهت و ئهگهر دین و دهوڵهت لهیهک جوودا بن، دینهکه پارێزراوتر و پاکتر دهمێنێتهوه و دهوڵهتهکهش ناشێوێت و تووشی قهیرانی بهڕێوهبردنی نامۆدێرن و تهنگژهی ئازادی نابێت.
خالد: که سهیری گۆڕهپانی سیاسی وڵاتهکهمان بکهین، دهبینین لهم دهساڵهی دواییدا ئیسلام وهکو سیاسهت کار دهکات و به فراوانییش له ڕووی نفوزهوه دهبینرێن و خاوهنی دهیان دهزگای گهورهی جیاواز جیاوازن. میانڕهوهکانیان زۆرێک له دیاردهکانی کۆمهڵگهی مهدهنی دهشهرعێنن و سهرچاوهکانیان دهگهڕێننهوه بۆ ئایینی ئیسلام. تۆ پێت وایه ئهمهیان له بێ پرۆژهیی سیاسی کوردییهوه سهری ههڵداوه یاخوود ئهو ئایینه خاوهنی ههموو چهمک و سهرچاوهکانی ژیانه؟
مههاباد قهرهداغی: له کوردستاندا ئیسلامی سیاسی به چهند شێوازێک و له چهند ڕێکخراو و حیزبی جیاواز کار دهکهن و ئامانجی سهرهکی ههر یهک لهو حیزبانهش بێگومان گرتنهدهستی دهسهڵاته. وهک دهبینین ئێستاش له نێو دهسهڵاتدا بهشی خۆیان بردووه و بهردهوامیشن له داواکردنی بهشی زیاتر. ئهوهش ڕاسته که میانڕهوهکانیان بهردهوام ههوڵ دهدهن و ڕێگا دهدۆزنهوه بۆ ڕهوایهتیدان به دیاردهمۆدێرنهکان و خۆگونجاندنیان لهگهڵیاندا. حیزبی یهکگرتووی ئیسلامی بۆ نموونه دهیهوێ سوود له ئهزموونی حیزبی داد و گهشهپێدانی تورکیا ببینێت و خۆلهگهڵ جیهانی نوێ و پێشکهوتنهکانیدا بگونجێنێت. له ئێستادا بۆ نموونه به پێی پێشنیازهکانی ههندێ له تیۆریسێن و ئهندامانی کارای سهرکردایهتییان، بیر لهوه دهکهنهوه ناوی حیزبهکهشیان بگۆڕن و وشهی "ئیسلام"ی پێوه نههێڵن، بۆ ئهوهی بتوانن دهستئاوهڵاتربن له خۆگونجاندن لهگهڵ دنیای مۆدێرن. وهک چۆن حیزبی داد و گهشهپێدان به ناوهڕۆک ئیسلامییه و هیچ پێشوپاشگرێکی ئیسلامی پێوه نییه، بۆیه توانیویهتی له دهوڵهتێکی عهلمانی وهکو تورکیادا گهشه بکات و ببێته حوکمڕان، ههر بهو شێوهیهش ئهمان بیر له گهشهسهندنێکی ئاوا دهکهنهوه بۆ حیزبهکهی خۆیان له کوردستاندا و به ئومێدی ئهوهشن دواڕۆژی نزیک هی ئهوان بێت له حوکمڕانی کوردستاندا. ئهم جۆره حیزبه ههر بۆ ئهو مهبهستی بردنهوهی دواڕۆژه، ههوڵ دهدهن نزیکتر بکهونهوه له عهقڵانیهت و عهلمانیهت، ههوڵ دهدهن ڕیژهییتر بڕواننه دیاردهکان، بۆ ئهم مهبهستهش پێویستیان بهوهیه خۆیان لهو ناوه ڕزگار بکهن که به ئاینیان دهبهستێتهوه و ئایینیش بواری ڕێژهییبوون و نزیکبوونه له عهلمانیهت نادات. بێگومان ههموو ئهمانه دهچنه خانهی ڕیفۆرمه و ههندێ لهو حیزبانه بۆ خۆگونجاندن لهگهڵ واقیعدا ڕیفۆرم دهکهن و ڕیئۆرگانیزهی خۆیان دهکهنهوه. لهبهرامبهر ئهمانیشدا حیزبهکانی دیکه ههن و بهتایبهت دوو حیزبه گهورهکهی کوردستان که ئێستا به هاوبهشی حوکمڕانی کوردستان دهکهن. ئهمانه دهبووایه زووتر له ههر حیزبێکی دیکه بهرنامهی بهرفراوانیان بۆ ڕیفۆرمی جیدی و کاریگهر ههبووایه و لهبارهی سترکتووری ڕێکخراوهییشهوه، دهمێکه پێویستیان به ڕیئۆرگانیزهی خۆیانه، بهڵام به بڕوای من وهک پێویست کاریان بۆ ڕیفۆرمی کۆمهڵگه و ڕیئۆرگانیزهی حیزبهکانی خۆیان نهکردووه. من پێم وایه ئێستاش درهنگ نییه که پارتی و یهکێتی دهست به چاکسازی ههمهلایهنه بکهن و بهرنامهکانی خۆیان لهگهڵ عهلمانیهت و عهقڵانیهت بگونجێنن و خۆیان ڕێکخهنهوه بهو شێوازهی دنیای نوێ دهیخوازێ.
خالد: پرسیارێکی باو، بهڵام ڕهنگه دیوێکی زۆریشی پهنهان بێت، بۆچی له کوردستانیشدا وهکو دونیا به گشتی ههر کردهوهیهکی تووندوتیژی سهرههڵبدات سهرچاوهکهی دهگهڕێندرێتهوه بۆ ئایین؟
مههاباد قهرهداغی: چونکه هێشتا خهڵکێکی زۆر له وڵاتانی دنیا و دهوروبهرمان و له کوردستانیشدا ههر به چاویلکهی ئایین دنیا دهبینن و ئهو چاویلکهیهش تهنها وێنهی ڕهش و سپی دهبینێت نهک وێنهی ڕهنگاو ڕهنگ. ههمهڕهنگبینین ههمیشه باشه و مرۆڤ ناخاته نێو تهنگژه و تێوهگلان له نێو ستهمکاری. هیچ فهلسهفه و بیر و سیاسهتێکی ڕههابین نابێت بکرێته چاویلکه بۆ خوێندنهوهی کۆمهڵگهکانی مرۆڤایهتی. ئهگهریش ئایین بوو به دنیابینی و تێڕوانینی سهرهکی کۆمهڵگهی لهسهر بنیاتنرا، بێگومان ئهوسا تووندوتیژییهکانیش وهئهستۆی ئهو دهنرێن. جگه لهوهش، خۆ ئهوه سهلمێندراوه و بهخۆڕایی نهکراوهته ملیان که ئهو تووندوتیژی و تهقینهوانهی که ههتا ئێستا له شارهکانی کوردستان و له عێراق و ههندێ وڵاتی دیکهی جیهان کراون حیزبه مهزههبییهکان بهرپرسیارن لێی، ئهنسار ئیسلام و قاعیده و ئهنسار سوننه و چی و چی، خۆشیان بهشانازییهوه بهرپرسیارێتی ئهو تووندوتیژی و تهقینهوانهیان وهئهستۆی خۆیان ناوه.
