ئهی ڕهقیب وهك سیمبولێكی نهتهوهیی
(1)
سروودی نیشتمانی ههر گهلووڵاتێك،یهكێكه لهوسیمبوله نهتهوهییانهی،كههاوشانی سیمبولهكانی دیكهی وهك(ئاڵاوزمانوخاك)،پیرۆزی خۆی ههیه.ههربۆیه دهبینین، له سهرۆكی وڵاتهوه بگره،تا هاووڵاتیهكی ساده،لهكاتی بهرزكردنهوهی ئاڵای وڵاتووتنهوهی ماڕشی نیشتمانی،بهو پهڕی ڕێزوشكۆمهندییهوه، دهست له سهر سنگ دهوهستن. بێگومان سروودی نیشتمانی وهك تێكست جیاوازه لهگهڵ ههر تێكستێكی دیكهی ئهدهبیو فیكری.ئهگهر ههر دهقێك ڕێژهیهكی دیاریكراوی خوێنهری ههبێت، ئهوا به پێچهوانهوه سروودی نیشتمانی به شێكه له كۆنهستی نهتهوه.واته دهقێكه ههمیشه له بیروهزری هاووڵاتیان ئامادهیه.له ژیانی ههر گهلێكدا،سروودی نیشتمانی بههای مۆڕاڵیوسیاسیوفهرههنگیوكۆمهڵایهتی خۆی ههیه،كه سهرچاوهی ههموو هێزهكهی، له كۆنهستی نهتهوهدایه.وڵاتێك دیموكراسی بێت یادیكتاتۆری،ئایینی بێت یاسكۆلاری،پاشایهتی بێت یاكۆماری،فاشی بێت،یاهاووڵاتیبوون،ههموویان بهبێ جیاوازی سروودی نیشتمانی خۆیان ههیه، به چاوپۆشین لهوهی كه ئاخۆ ئهو ماڕشه، وهك یهك لای ههمووتاكهكان جێگهی ڕهزامهندییه. بهدهربڕینێكی تر،هیچ كات گهلووڵاتێك،شكۆمهندی سروودهكهیان ناشكێنن،تهنها لهبهر ئهوهی ڕهوتێكی سیاسی، یاخود ئایدۆلۆژیو ئهتنیكی،ڕهتیدهكهنهوه. بهو مانایهی مادامهكێ ئهو سرووده دژ به بیروڕای ئهوانه،ئیدی نابێ بۆی بوهستنو ڕێزی لێبنێن. به پێچهوانهوه ڕێز نهگرتن له سروودی نیشتمانی لای ههركهسولایهنو دهوڵهتێكی ترهوه بێت، دهچێته خانهی بێ بهها كردنی سیمبولهكانی نهتهوه.بهشێكه له شكاندنی پیرۆزیهكانی سهروهری نیشتمان.بۆیه من سهیرم پێدێت لهكوردستاندا، كهسانێكی ئایدۆلۆژیستیوتوندڕۆیی ئایینی ههن، ڕێز له ئهی ڕهقیب ناگرنولهبهری ههڵناستن، بهبێ ئهوهی كهسانێك پێیان بڵێ پشتی چاوتان برۆیه.چۆن دهبێ به ئاسانی كهسانێك ههبن،ڕێز له ئهی ڕهقیب نهگرنو نه دهوڵهتو نه یاساش، هیچ ڕێكارێكیان له به رامبهردا نهگرنه بهر؟بهداخهوه ئهمه بهشێكه له بهرزڕانهگرتنوپیرۆز ڕانهگرتنی سهروهریهكانی نهتهوه لای بهشێك له تاكی كورد.بۆ گهلێكیش كه تائێستا دهوڵهتی نییه،كۆی خاكهكهی سهربهخۆ نییه، ئاڵاكهی قهدهغهیه له وڵاتان،ئهمه نهك ههر ههڵًهیهكی سیاسی گهورهیه،بگره كارهساتیشه.چونكه نهبوونی دهوڵهتی ناسیۆناڵی، دهبێ ببێته پاڵنهرێك، كه ئهوهندهی تر تاكهكان،وابهستهی خاكوسمبوله نهتهوهیهكانیان بن.بۆیه بۆ ئێمهی كورد، پیرۆز ڕاگرتنی ئاڵاو سروودی نهتهوهیی، نهك ههر گرنگی خۆی ههیه،بهڵكو ئهركێكی نهتهوهیی ونیشتمانی ههموو هاووڵاتیانیشه، به جیاوازی ئایدۆلۆژیاوتێڕوانینی سیاسیوئایینی،بهتایبهتیش ئهوانهی له كوردستان دهژین.بڕواناكهم له دنیادا نهتهوهیهك ههبێت،بهشێك له تاكهكانی هێنده بێباك بن،گوێ بهسروودی نهتهوهیی وڵاتهكهیان نهدهن.وڵاتانێك ههن،سهدان ساڵه دهوڵهتنوسهروهری خاكوئاڵاونیشتمانی خۆیان ههیه،كهچی بهشێوهیهك ڕێز لهمارشی نهتهوهیی وڵاتهكهیان دهنێن،وهك ئهوهی له قۆناغی داگیركاریوخهباتی رزگاریونیشتمانی بن. چونكه سروودی نهتهوهیی بهشێكه له سهروهریهكانی ههر گهلو وڵاتێك. كهواته بۆ ئێمهی كورد،كه لهقۆناغی رزگاریو نیشتمانین،سروودی نهتهوهیی،هاوتای خاكوئاڵاونیشتمان بههاو پیرۆزی خۆی ههیه، كه دهبێ ڕێزی لێبنێین.دانانی ماڕشی نه تهوهیی،ههنگاوی یهكهمی ههر نهتهوهیهكه،دوای بهدهوڵهتبوون.چونكه تایبهتمهندییهكی جیاكهرهوهیهتی لهنهتهوهكانی تر. دهوڵهت كه ئاڵای ههبوو،خاكوسنوورو فهرههنگی خۆی ههبوو،دهبێ سروودی نهتهوهییشی ههبێت.ئهم سروودهش دهبێته بهشێك لهكۆنهستی میللی نهتهوه. دهبێته بهشێك له ئایدیای تاكهكان.بۆیه ههر بهكهم تهماشاكردنێكی سروودهكه،لهبنهڕهتدا برینداركردنی ههستو بیری ههموو ئهو كهسانهیه،كه ئهو سروودهیان له دڵودهروون دهژیت.كهسانێكی ئایینی،كاتێ لهبهر ئهی ڕهقیب ههڵناستن،ئهوان ههر تهنیا ڕێزی شاعیرهكهو سروودهكهیان نهگرتووه، ئهمه گرفتێك نییه،بهڵكو ههستی ملیۆنان مرۆڤ برینداردهكهن. ههستی سهدان ههزار قوتابی ژیكهڵه،دهخهنه ژێر پێ،كه ههموو بهیانیهك لهگهڵ گزنگی خۆردا،بهوپهڕی جۆشو خرۆشهوه،بهههموو بڕوایانهوه ئهو سرووده دهڵێنهوه.خوێنی ههزاران شههیدو ئهنفالكراو له یاد دهكهن،كهلهپێناو ئازادیوسهربهستی نهتهوه،دژ به ڕهقیبهكانی كورد،گیانیان بهخشیو خوێنیان ڕشت.ئهی ڕهقیب چیتر شیعری شاعیرێك نییه بهتهنیا،هاوشێوهی ههر شیعرێكی دیكهی ئاسایی،بهڵكو سروودی نهتهوهیهكه،كه گوزارشته لهخهباتوتێكۆشانوقوربانیدانی نهتهوهیهك له مێژوودا. بۆیه ئهوانهی لهبهر ئهی ڕهقیب ههڵناستن،پێ بزانن یان نا،بهمهبهست بێت یا بێ مهبهست،ههڵهیهكی سیاسی گهوره دهكهن. دژ به بڕواو ئایدیای سهدان ههزار مرۆڤی كورد دهوستنهوه، كه بهلایهنی كهمهوه له ئێستادا،ئهی ڕهقیب بهشێكه لهههستونهستیان.ئهمهش كارێكه پێویسته سنووری بۆ دابنێینو ههموو جۆره رێكارێكی یاساییان له بهرامبهردا بگرینه بهر….
(2)
ئهی ڕهقیب یهكێكه له شیعره دیارهكانی،دڵداری شاعیر،كه دهچێته خانهی شیعری سیاسیوشۆرشگێرییوئهدهبی بهرگرییهوه.ئهگهرچی ئهزموونی دڵدار وهك شاعیرێك،خۆی لهڕێبازی ڕۆمانسی دهبینێتهوهوچهندین دهقی شیعری ڕۆمانسی جوانی نووسیوه وهك(خهندهكهی بایی). كه یهكێكه لهشاكارهكان.بهڵام لهگهڵ ئهمهشدا،دڵدار شیعری سیاسیو نهتهوهییشی نووسیوه،كه ئهی ڕهقیب دیارترینیانه.دڵدار ئهو شیعرهی له ساڵی 1938لهزیندان نووسیوه.كاتی خۆی له سهردهمی كۆماری مههابادیشدا،به ئامادهبوونی دهیان زاناو پیاوی ئایینی وتراوه.پاشانیش،لهلایهن(شێخ حسین بهرزنجیهوه) ئاوازی بۆ دانراوه، كهله ساڵی شهستوسێ،بهعسیهكان له كهركوك له سێدارهیاندا.بێگومان دڵدار شاعیرێكی هوشیاربوهو له سهرهتای ساڵانی چل،كۆلیژی مافی له بهغدا تهواو كردوه،كه بڕوانامهیهكی لهو شێوهیه بۆ ئهو كات، بایهخی خۆی ههبوه.بۆیه كه شیعری نووسیوه،بهدڵنیاییهوه له وشهو ماناو ڕهههندی واتایی ڕستهكان گهیشتووه.بۆیه ناشێت،مهبهستی ئهو له ڕهقیب پهروهردیگار بێت.شاعیر ڕاسته پاشخانێكی سكۆلاری ههبوه،بهڵام دژه ئایین نهبوه. ناكرێت كهسێك بڕوانامهیهكی لهو شێوهیهی ههبێت،شاعیرێكی هوشیارو تێگهیشتوو بێت،كهچی لهماناوڕهههندی وشهكان نهگات.وێرای ئهمهش شاعیر ئهو شیعرهی له كاتێكدا نووسیوه، كه دهیان مهلاو زاناوپیاوی ئایینی ناودار له كوردستان بوونیان ههبوه.چهندین تهكیهو خانهقاومزگهوت،لهكوردستان بوونیان ههبوه. سهردهمێك كه بهههموو پێوهرێك ئایین كاریگهریهتی قوڵی له سهر كۆمهڵگای كوردی ههبوهوتێڕوانینی خهڵك تێڕوانینێكی لاهوتیانهبوه بۆ ژیان. كهواته پرسیار ئهوهیه، ئهگهر كۆمهڵگای كوردی هێنده پهیوهست بووبێت به ئایین لهو كاتدا، چۆن دهكرێ شاعیرێك به ئاشكرا شیعرێك بنووسێت،كهباس له پهروهردیگاروئایین بكات؟ئهمه لۆژیك وهریدهگرێت؟لهسهردهمێكی دواكهوتووی كۆمهڵایهتیو ئایین پهرستیدا،شیعرێك بنووسرێت دژ به ئایینوبڕواداری تاكهكانی كۆمهلگهی كوردی؟ ئهمه خۆی له خۆیدا مانای وایه كه مهبهستی دڵداری شاعیرله ئهی ڕهقیب، بهتهنها دوژمنانی كورد بوه. واته گوتاری شیعرهكه ئاراسته كراوه بۆ دوژمنان.بهتایبهتیش لهو كاتدا،كورد له ههڵومهرجێكی سیاسیو كۆمهڵایهتی سهختوژێر دهستهیی ژیاوه،كه سهردهمی پاشایهتی بوهو زۆربهی نهتهوهكانی دنیا سهربهخۆیی خۆیان ههبوه..وێرای ئهمهش ههموو ئهوانهی بۆچوونیان وایه،كه ئهی ڕهقیب دژ به ئایینی ئیسلامه، دهكرێ پێمان بڵێن ئایا،كه دهوڵهت نهبوو،مرۆڤ دهتوانێ به ئازادانه سرووشه ئایینیهكانی خۆی بهجێ بگهیهنێت؟ئهگهر نهتهوهیهك دهوڵهتی نهبوو،چهنده ئازادو سهربهسته له به جێگهیاندنوجێبه جێكردنی سرووشو بنهما ئایینیهكانی خۆی؟ دڵداری شاعیر دهزانێت،ئهستهمه بێ دهوڵهتی سهربهخۆ،نهتهوهیهك بتوانێت به كۆی مافهسیاسیو ئایینیهكانی خۆی بگات.بۆیه كه دهڵێ(دینمانه ئاینمان ههرنیشتمان) مهبهستی ئهوهنهبوه،كه به تهنها نیشتمانمان ههبێتو ئایینمان نهبێت. به پێچهوانهوه بهڵكو مهبهستی هاوتاكردنی خۆشهویستی خاكو نیشتمانه،هاوشێوهی ئایین.بهومانایهی وهك چۆن ئایینمان خۆشدهوێت،دهبێ خاكو نهتهوه نیشتمانیشمان خۆشبوێت. له بنهڕهتیشدا ههر وایه. چونكه ئهو نهتهوانهی دهوڵهتیان نییه،تهنانهت ئێستاش مافی ئایینپهرستی خۆیان به شێوهیهكی ئازادو سهربهخۆ نییه. سهرنج بدهن، فهلهستینیهكان، ئایینیان ههیه دهوڵهتیان نییه، ئسرائیل چیان پێدهكات.موسڵمانهكانی بۆڕما،ئایینیان ههیه دهوڵهتیان نییه،چۆن ئازار دهدرێنو دهچهوسێنرێنهوهو دهرگای مزگهوتهكانیان بهڕوودا دادهخرێت. موسڵمانهكانی بۆسنه،كه نیشتمانیان نهبوو، سڕبهكان چیان پێكردن. ئهی ئێستا كه دهوڵهتونیشتمانیان ههیه.مهسیحیهكانی باشووری سودان، تا خاكودهوڵهتی خۆیان نهبوو،حكومهتی موسڵمانی سودان، چی نهما پێیان نهكات.بۆیه هاوڵاتی ههرگیز به كۆی مافهكانی خۆی ناگات،تهنها له چوارچێوهی دهوڵهتێكی سهربهخۆی نهتهوهیی نهبێت. ئهو كاتهی نیشتمانمان ئازادبوو،ئایینیشمان ئازاد دهبێت.ئهو كاتهی خاكمان ههبوو،مزگهوتهكانیشمان سهربهست دهبن.ئهوكاتهی ئازادیشمان نهبوون،ئهستهمه ئازادانه بتوانین،ئهوهی مهبهستمانه بیكهین، بهتایبهتیش خوداپهرستیو ئایینپهرستی خۆمان.
(3)
ئهی ڕهقیب كه ساڵانێكه وهك ماڕشی نهتهوهیی ئێمه، به شێوهیهكی فهرمی له دامودهزگاوكاتی بهرزكردنهوهی ئاڵای كوردستانو ڕێوڕهسمه فهرمیهكان دهوترێتهوه، به لایهنی كهمهوه له ئێستادا تاڕادهیهكی زۆر،كۆدهنگیهكی نهتهوهییو میللی له سهره. ئهم سرووده ڕیتمێكی ههیه، كه به ئاسانی گوێگر دهتوانێ وهریبگرێت.زۆربهی سروودهكانیش له ڕیتمی سادهن. ئهگهر بهوردی گوێبیستی ئهی ڕهقیب بین، ههست بهوه دهكهین كه له ستراكتۆری ئهو دهقهدا،چهند تایبهتمهندییهكی سروود ههیه. چ له ڕووی ئاوازو ڕیتمهوه بێت، چ له ڕووی دنیابینی دهقهكهو پێكهاتی شیعرهكهوه بێت. وشهكان سادهنو به ئاسانی د هتوانرێت فۆ نهتیك بكرێن.وێرای ئهمهش له شیعری ئه ڕهقیبدا،جۆره یاخیبوونو حهماسێكی شۆڕشگێڕی ههیه،كه له كاتی خوێنهوهو چڕینیدا، خوێنهروگوێگر ههستی پێدهكهن. ئهم حهماسه شۆرشگێڕیه له كهم شیعری دیكهی بهرگری بوونی ههیه. ئێًمه چهندین دهقی شیعری نهتهوهییو شۆرشگێریوبهرگریی شاعیرانمان ههیه، بهڵام تائێستاش نهتوانراوه،بكرێنه ماڕشی نهتهوهییوكۆدهنگییهكی سیاسیو نیشتمانی له سهربێت.كه ڕهنگه ههندێكیان له ڕووی ناوهرۆكی نیشتمانیو شۆرشگێریهوه ، له شیعری ئهی ڕهقیب به هێزتریش بن.بهڵام نهیانتوانیوه،ببنه به شێك له كۆنهستی نهتهوه. ههر دهقێكیش ئهگهر سنووری ڵۆكالیانهی خوێنهران نهبڕێتو نهبێته به شێك له یادهوهری میللی نهتهوه، بێگومان نابێ به ماڕشێكی نیشتمانی.بۆیه بهلایهنی كهمهوه له ئێستادا،ئهی ڕهقیب وهك شیعرێك بۆ ههڵومهرجی سیاسیو نهتهوهیی كورد،كه هێشتا له قۆناغی ڕزگاری نیشتمانیداین، سروودێكی گونجاوه.نابێ بهپاساوی چهند دێرێك، كه سانێكی ئایدۆلۆژیستی، ئهو سرووده ڕهتبكهنهوه.چونكه هیچ دهقێكی ئهدهبی بهگشتیو شیعریش به تایبهتی،بهتهنها خوێنهوهیهكی تاكڕهههندیانه ههڵناگرێت. یهكێك له خهسڵهتهكانی دهقی شیعری ئهوهیه،كه له چهنده روئیاوه خوێنهوهی بۆ دهكرێت. لهو ڕوانگهیهشهوه وهرگرتنی چهند دێرێك له شیعرهكهو بارگاویكردنی به ئایدۆلۆژیای دینی لای كهسانێكو گروپێكهوهو هاوكات، پشت گوێخستنی دێرهكانی تر،كارێكی نالۆژیكیه.لهكاتێكدا وهك وتمان دهكرێت،دوورو نزیك مهبهستی شاعیر، لهو دهربڕینانه، ئهو ماناو لێكدانهوانه نهبێت، كه به شێك له خوێنهرانی ئایدۆلۆژیستی،نهك دهقی ئهدهبی بۆیدهكهن.ههروهك بینیشمان لیژنهی فتوا، شیكرنهوهو كۆمێنتێكی بچوكی لهبارهی سروودهكهوه بۆ هاووڵاتیان ڕوونكردهوه. كه ئهمه كارێك بوو جێگهی نرخاندنوههڵوهسته لهسهر كردن بوو. پیاوانی ئایینیو مهلایانو یهكێتی زانایانی كوردستان، وهك چۆن ههمیشه هاوشانی چینوتوێژهكانی كۆمهڵگای كوردی، لهسهنگهری خهباتوتێكۆشانی نهتهوایهتی دابوونه، بهههمان شێوهش وهك ئهركێكی نهتهوهییو نیشتمانی داكۆكیان له شیعری ئهی ڕهقیب كرد.بۆیه به بۆچوونی من له دوای ئهو ڕوونكردنهوهیهوه،هیچ گومانو دوودڵیهك لهبارهی سروودهكهوه نهماوه، كه ڕهنگه كهسانێك به هۆی وابهستهبوونیان به ئایین،گومانێكیان لهدڵ دابووبێت.كۆمهلگای كوردی له سهدا نهوهتی دانیشتووانهكهی موسڵماننو پهیڕهو له بڕواوبنهماكانی ئایینی ئیسلام دهكهن. بۆیه نهحكومهتی ههرێمی كوردستان، نه هاووڵاتیانیش به گشتی ڕێگه نادهن،ماڕشێكی نهتهوهیی ههبێت دژ به ئایینی پیرۆزی ئیسلام. بهڵام هێشتنهوهی ئهی ڕهقیب، وهك سروودی نیشتمانی ههرێم، ئاماژه یهكه بۆ ئهوهی كه هیچ گوزارشتولێكدانهوهیهكی دژه ئایینی تیا نییه. ئهگهر كهسانێكیش بۆ چوونیان ئهوه بێت، كه ئهی ڕهقیب دژ به ئایینه، ئهوا ههڵَگری تێڕوانینێكی حزبیو ئایدۆلۆژین كه له به رژهوهندی بیروڕای سیاسی خۆیاندایه. ناشكرێت ههر كاتێك كهمینه یاخود توێژێكی بچووكی كۆمهڵایهتی،له بهر ئهوهی له گهڵ سروودی نهتهوهیی دانین، ئیدی دهبێ سروودهكه بگۆڕدرێت. ئهگهر وابێت، دهبێ ههر چهند ساڵ جارێك، ماڕشی نهتهوهیی بگۆڕین.بۆیه به هیچ شێوهیهك نابێت ڕێگه بدهین ئهمه ببێ به نهریت….
(4)
ڕێزنهگرتن له شیعری ئهی ڕهقیب یاخود سروودی ئهی ڕهقیب،ڕێزنهگرتن نییه له شیعرێكی ئاساییو سروودێكی ئاسایی،كه دهشێ به لای ههندێكمانهوه جێگهی وهرگرتن بێتو ههندێكی تریشمان ڕهتیبكهینهوه.ئهی ڕهقیب چیتر شیعری شاعیرێك نییه به تهنیا، تاكو كه سانێك ڕهتی بكهنهوهو گوێی پێنهدهن. به ڵكو ئهی ڕهقیب له ئێستادا یه كێكی تره له سیمبوله نهتهوهییهكانی ئێمهو به شێكه له كۆنهستی نهتهوه. بۆیه ههربێڕێزیو ناشكۆمهندییهك بهو شیعره، له بنهڕهتدا وهك باسمان كرد،برینداركرنی ههستی ملیۆنان مرۆڤی كوردو،پێشێلكردنی ئایدیاو تێڕوانینی نهتهوهیی ئهوانه، كه ئهی ڕهقیب به مارشی نهتهوه دهزانن. نابێت ڕێگه بدهین، لهبهرئهوهی كهمینهیهكی حزبیو ئایینی ئهو سرووده ڕهتدهكهنهوه،ئیدی گوێ به ئهی ڕهقیب نهدهین. به پێچهوانهوه، بهڵكو دهبێ ههموومان داكۆكیكهرێكی سهر سهختو ڕاستهقینهی ئهو ماڕشه بینو ڕێگه به هیچ كهسو لایهنێك نهدهین، شكۆی ئهو سرووده له ژێر ههر ناوێكهوه بێت، بشكێنێ. بۆیهشه دهبێ داواكاری گشتیو حكومهتی ههرێم،ڕێكاری یاسای بهرامبهر ههموو ئهو كهسانه بگرنه بهر، كه لهبهر ئهی ڕهقیب ههڵناستنهوه. چونكه ئهمه مهترسیهكی گهورهیهو ترسمان ههیه لهوهی ببێ بهنهریتو بهیانی سهدان كهسی تریش ههڵنهستنهوه. دهبێ بزانین،ماڕشی نهتهوهیی به شێكه له سمبوله نهتهوهییهكان.پاراستنو بهرزڕاگرتنی سیمبوله نهتهوهییهكانیش، ئهركێكی نهتهوهییو نیشتمانیومۆڕاڵی ههموو ئهو كهسانهیه كه له كوردستان دهژین.سروودی ئه ی ڕهقیب ماڕشی نهتهوهی فارسوعهرهبو تورك نییه،تاكو هاووڵاتیانی كورد گوێی پێنهدهن. بهڵكو ههڵقوڵاوی خهباتو تێكۆشانوقوربانیدانی نهتهوهیهكه، كه تائێستاش بێ خاكو دهوڵًهته.بۆیه دهبێ ههموومان بهو پهڕی شكۆمهندییهوه ڕێزی لێبنێین.ئهگهر خۆمان شكۆی سیمبوله نهتهوهییهكانی خۆمان نهپارێزین،ئایا دوژمنانی كورد دهیپارێزن؟ ئه گهر تاكێكی كورد گوێ به ئه ڕهقیب نهداتو له بهری ههڵنه ستێتهوه، ئایا عهرهبو فارسو توركێك، دهبێ چۆن بڕواننه ئهو ماڕشه؟ ئهمه با ئهوانه وهڵامی بدهنهوه، كه لهبهر ئهی ڕهقیب ههڵناستنهوه….
* ئهم بابهته له ههفتهنامهی(چاودێر) ژماره(450) ڕۆژی 6/1/2014بڵاوكراوهتهوه………
سهدیق سهعید رواندزی
