بهرهو ئهمریکا -1
(زنجیرە وتارێكی وەرگێردراوە لەسەر سیستەمی سیاسی و هەڵبژاردنی سەرۆك لە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا"
HEMNM1979@YAHOO.COM
هەڵبژاردەكانی دادێ ی سەرۆكایەتی ئەمریكا كە بڕیارە پایزی ئەمساڵ ئەنجام بدرێت نەوەك بەنیسبەت ئەمریكا و گەلانی ئەمریكاوە گرنگە، بەڵكو بۆ هەموو دانیشتوانی سەر ئەم زەمینە گرنگی خۆی هەیە.
ماوەیەك بەر لەئێستا نوسەرێكی جیهانی لەوتارێكیدا نوسیبوی هەق وایە هەَلبژاردنی سەرۆك لە ئەمریكا هەر تەنیا تایبەت نەبێت بە دەنگدەرە ئەمریكیەكانەوە، بەڵكو بەحوكمی كاریگەری سیاسی و ئابوری و سەربازی ئەو وڵاتە لەسەر تەواوی دانیشتوانی جیهان، گەلانی جیهانیش مافی ئەوەیان هەبێت لەو پرۆسەیەدا دەنگبدەن و سەرۆك دەستنیشان بكەن.
ئەم داوایە كە هەرچەندە هیچ بڕیاردەرێكی ئەمریكی بەبایەخەوە ئاوڕی لێنەدایەوە و قسەكانی بەهەند وەرنەگیرا كۆمەڵێكی زۆر راستی تیادایە.
ئێستا ئەمریكا خۆی پۆلیسی جیهان و خۆشی داڕێژەری سیاسەتی جیهانە. ئەم وڵاتە كە زۆربەی رودواوەكانی جیهان بەژێر فلتەری سیاسەتی ئەودا تێپەڕدەبێت، بمانەوێ و نەماوێت یەكێكە لەهەرە وڵاتە دیموكراسیەكانی دونیا.
من لەسیاسەتی دەرەوەی ئەمریكاوە كە رەنگە هەندێ جار سیاسەتێكی ناعادیلانە و بەرژەوەندخوازانە و نادیموكراسی بێت تەماشای رەوتی دیموكراسی ئەو وڵاتە ناكەم.
بەڵكو لەناوەوە سەیری ئەمریكا دەكەم، لەناوەوە سەیری دەستور و یاساكانی ئەو وڵاتە دەكەم كە نەك سەرۆك بەڵكو هیچ تاكێكی ئەمریكیش ناتوانێت پێشێلی بكات و سزای یاسایی خۆی وەرنەگرێت.
ئەمەیە ئەمریكای راستەقینە، ئەو یاسایانەی كە ئەم وڵاتەیان بنیاتناوە و ئەم وڵاتەیان كردۆتە بەهێزترین وڵاتی دونیا نابێت كەس لەو یاسایانە بەهێزتربێت.
پێم خۆشبو بەبۆنەی نزیكبونەوەی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی ئەو وڵاتە ئەم زنجیرە وتارە بكەمە كوردی و خوێنەری كوردیش ئاشنای دیموكراسیەتی ئەم وڵاتە دیموكراسیە بێت وبزانێت ئەمریكا چیە و چۆن چۆنیش بەرێوە دەچێت.
(1)
دەستورو جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان
ئەزمونی دیموكراسی ئەمریكی لەپێشەوەی هەموو ئەزمونە دیموكراسیەكانی سەردەمی نوێیە، ئەم ئەزمونە كە هاوكاتی هەڵگیرسانی شۆڕشی ئەمریكی ساڵی 1776بوو ئەو شۆڕشەی پاش چەندین ساڵ لە سەركوتكردن كۆتایی بە ئیستعیماری بەریتانی هێنا و زەمانەتی بەشداریكردنی لە سەروەت و دەسەڵاتدا بەدەستهێنا ئەویش لەروانگەی دروشمی " نا بۆهیچ باجێك بەبێ نوێنەرایەتیكردن"، هەروەها شۆڕشەكەش چەندین دەستكەوتی دیكەی بەدەستهێنا وەك راگەیاندنی سەربەخۆیی و بەیاننامەی مافەكان و دەستور.
دەستوری ئەمریكی بەرزترین یاسایە لە وڵاتدا و بنەما و رێساكانی سیستەمی سیاسی سەرۆكایەتی لە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكادا دەستنیشانكردووە، كە سیستەمێكی كۆمارییە و لەسەر بنەمای جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان بنیاتنراوە ئەویش بۆ دروستكردنی هاوسەنگی و رێگاگرتن لەسەركوتكردن، ئەمەش بوەتە هۆی ئەوەی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لەماوەی دوو سەد ساڵدا ببێتە دەوڵەتێكی بەهێزی ئابووری و سەربازی و سیاسی، تەنانەت بەهێزترین وڵاتی جیهانیش.
دەستوری ئەمریكی رۆڵەكانی دابەشكردووە و هەموو ویلایەتێك تایبەتمەندێتی خۆی هەیە و ئازادی ئاینەكان و داهێنانی دەستبەركردووە و رۆڵی هەریەك لەسەرۆك كۆمار و كۆنگرێس و دادوەریشی دەسنیشانكردووە.
دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە جەنگی ناوخۆیی ئیلهامی داڕێژەرانی دەستوربوو تا بەو جۆرە بنوسرێت و وەهایكرد كە زۆرترین زانا و داهێنەرانی جیهان كۆچ بەرەو ئەمریكا بكەن و ببەنە هۆكاری پێشكەوتنی.
سەرۆك:
لەدەستوری ئەمریكیدا هاتوە كە هەموو چوار ساڵ جارێك سەرۆكی وڵات هەڵدەبژێرێت بەمەرجی ئەوەی پاڵێوراوەكانی ئەم پۆستە لە 35 ساڵ زیاتر بن و خاوەنی رەگەزنامەی ئەمریكی بن، هەروەها سەرۆك دەتوانێت تەنها بۆ دوو ماوەی لەسەریەك هەڵبژێردرێتەوە و سەرۆكایەتی بكات،هەڵبژاردنی سەرۆكیش لەرێگەی دەنگدانی راستەوخۆی دەنگدەرانەوە نابێت، بەڵكو لەرێگای كەمپەكانی هەڵبژاردنەوە (المجمع الانتخابی) ەوە دەبێت.
هەموو سەرۆكێكیش دەسەڵاتێكی فراوانی هەیە لەوانە مافی نوێنەرایەتیكردنی وڵاتەكەی لەدەرەوە و سەرۆكایەتی سوپاكەی و مۆركردنی رێكەوتنامە دەرەكییەكان و دانانی باڵوێزەكان و ئەندامانی دادگای دادی باڵا و ئەنجامدانی جەنگ، بەمەرجی رازیبونی كۆنگرێس لەسەر ئەوانە، واتە سەرەڕای دەسەڵاتە فراوانەكەی كەچی دەستور پەیوەستی كردووە بە رازیبونی كۆنگرێسەوە.
بەپێی دەستور سەرۆك بەهۆی شوێنەكەیەوە لەلوتكەی هەرەمی تەنفیزی حكومەتی فیدراڵیدا كە لە 4 ملیۆن فەرمانبەر پێك دێت (لەوانە1ملیۆن سەرباز كە لەخزمەتی فیعلیدان) هەڵدەستێ بەدامەزراندنی 6 هەزار فەرمانبەر لەهەموو ئاستەكاندا كە لەنێویاندا ئەندامانی دادگای فیدراڵیشی تیادایە، لەگەڵ ئەوانەشدا ئەنجومەنی پیران مافی رەزامەندی یان رەتكردنەوەی هەیە بەتایبەت لە دادوەرەكان یاخود پۆستە هەستیارەكاندا.
هەروەها سەرۆك توانای هەیە ڤیتۆ لەبەرامبەر هەر یاسایەكی تازە بەكاربهێنێت و لەگەڵ ئەوەشدا بەدەنگی یەك لەسەر سێی ئەندامانی هەردوو ئەنجومەن ڤیتۆكە رەتدەكرێتەوە، ئەمە جگەلەوەی كە سەرۆك بۆی هەیە یاسا یاخود هەمواركردنی دەستور پێشنیازبكات، بەڵام بەتەنها ناتوانێت ئەوە بكات، لەدەسەڵاتیشیدایە كە گفتوگۆ لەگەڵ هێز و وڵاتانی دەرەكی بكات و رێكەوتننامە مۆربكات، بەڵام پێویستی بەرەزامەندی و بڕیاری یەك لەسەر سێ ی ئەندامانی ئەنجومەنی پیران هەیە.
سەرۆك بەرپرسی باڵای هێزە سەربازییەكانە، لەگەڵ ئەوەشدا دەسەڵاتی راگەیاندنی جەنگ لەدەستی كۆنگرێسدایە، رێكخستن و تەمویلكردنی كاری هێزە سەربازییەكانیش هەر لەدەسەڵاتی كۆنگرێس دایە.
لەماوەی جەنگیشدا دەسەڵاتەكانی سەرۆك سنوری بۆ دادەنرێت، بەڵگەش بۆ ئەمە بڕیاری دادگای باڵای ئەمریكایە لەساڵی 1952 كە ئەو بریارەی سەرۆك (ترومان) ی هەڵوەشاندەوە كە بەردەوامی كاركردنی لە كارگەكانی پۆڵا بەپێویست دەزانی لەبەر ئامانجەكانی ئاسایشی نەتەوەیی،و كۆنگرێسیش دژی بریاڕەكەی سەرۆك بوو.
هەروەها لەساڵی 2006 هەمان دادگا بڕیاری دا ئەو لیژنە سەربازییە تایبەتەی كە ئیدارەكەی بۆش بەنیسبەت دادگاییكردنی گیراوەكانی گوانتانامۆوە دروستیكردوە لیژنەیەكی ناشەرعییە.
یاسای جێگرەوەی سەرۆكایەتی:
بەتەنیشت هەموو ئەوانەی باسكرا، دەستور رێگای بە كۆنگرێس داوە كە یاسادەربكات و بەپێی ئەو یاسایانە لەكارخستن یاخود مردن یاخود دەست لەكاركێشانەوە یان پەككەوتن سەرۆك و جێگرەكەی پێكەوە رابگەیەنێت، دواتر بڕیاربدەن چ فەرمانبەرێك یاخود لێپرسراوێك كە ئەركی سەرۆكایەتی بگرێتە ئەستۆ تاوەكو سەرۆكێكی دیكە هەڵدەبژێردرێت.
كۆنگرێس لە 17ی یۆلیۆی 1947دا (لەسەربنەمای پێشنیازی سەرۆك هاری ترۆمان) یاسایەكی تایبەتی دەربارەی جێگرەوەی سەرۆكایەتی دەركرد كە تاوەكو ئێستاش لەگەڵ هەندێك گۆڕانكاری بچوكدا كاری پێدەكرێت.
بەپێی یاسای جێگرەوەی سەرۆكایەتی لەكاتی لەكارخستن یا مردن یا دەست لەكاركێشانەوە یا پەككەوتنی هەریەك لەسەرۆك و جێگرەكەی، ئەوا سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران دەبێتە سەرۆك، بەمەرجێك لەپۆستەكەی خۆی وەك سەرۆكی نوێنەران و ئەندامی ئەو ئەنجومەنە دەست لەكاربكێشێتەوە، وە ئەگەر هۆكارێك هەبوو بۆ ئەوەی ئەو كارە ئەنجامنەدات ئەوا سەرۆكی كاتی ئەنجومەنی پیران دەبێتە سەرۆك بەمەرجێك لەپۆستەكەی خۆی دەست لەكاربكێشیتەوە، وە ئەگەر ئەویش هۆكارێك هەبوو ئەو كارەنەكات ئەوا بەپێی ئەم ریزبەندییە یەكێك لە وەزیرەكان دەبێتە سەرۆك: وەزیری دەرەوە، وەزیری خەزانە، وەزیری بەرگری، وەزیری داد، وەزیری ناوخۆ، وەزیری كشتوكاڵ، وەزیر بازرگانی، وەزیری كار، وەزیری تەندروستی و خزمەتگوزاری مرۆڤایەتی، وەزیری نیشتەجێكردن و گەشەپێدانی شارستانی، وەزیری گواستنەوە، وەزیری وزە، وەزیری پەروەردە، وەزیری كاروباری جەنگاوەرە دێرینەكان، وەزیر ئاسایشی ناوخۆیی. هەموو ئەمانە بەمەرجێك لەكاتی بون بەسەرۆك لەپۆستەكانی خۆیان دەست لەكاربكێشنەوە، و ئەم یاسایەش تاوەكو ئێستا بەعەمەلی جێبەجێ نەكراوە.
كۆت و بەندەكانی سەر سەرۆك:
چاودێران بڕوایان وەهایە جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان وەهایكردووە كارێكی قورس بێت سەرۆك بەتەنها دەست بەسەر سیاسەتی دەرەكیدا بگرێت، چونكە ئەم دەست بەسەراگرتنە پێویستی بە تەمویلكردن و سەرفكردن هەیە كە ئەمەش لەدەسەڵاتی كۆنگرێس دایە، هەر ئەمەشە بوەتە هۆی ئەوەی هەردوو لایەن( سەرۆك و كۆنگرێس) وەك و یەك رۆڵیان وەدەركەوێت.
لەلایەكی دیكەوە بەپێی دەستور ئەمریكییەكان لەترسی ئەوەی نەوەك سەرۆك یاخود دەسەڵاتی تەنفیزی ( كە لەرووی پراكتیكیەوە بەدەست سەرۆكەوەیەوە چونكە ئەو دەسەڵاتەی پێدراوە كە حكومەت پێكبهێنێت هەرچەندە حكومەتی ئەمریكا سەرۆك وەزیرانی نیە) قۆرخبكرێت ، ئەوەیان چەسپاندووە كە نابێت هیچ وەزیرێك لە ئەندامانی كۆنگرێس بێت، بەمەش ئەزمونی ئەمریكا جیاوازە لە هەموو كۆمەڵگا رۆژئاواییەكانی دیكە.
لەكۆت و پەیوەندەكانی دیكە دەبێت سەرۆك بەتەنها هەڵبژێردرێت و دەبێت حزبەكەشی خاوەنی زۆرینە بێت لە كۆنگرێس دا یاخود زۆرینەش نەبێت كەئەمەش زەمانەتێكی دیكەیە بۆ ئەوەى سەرۆك تاكڕەو نەبێت لە بڕیارەكانیدا.
لەم ساڵانەی دوایشدا دەسەڵاتەكانی كۆنگرێس فراوانتر بوە و رۆڵی سەرۆكیش كەمتر بوەتەوە ئەویش لەئەنجامی وەدەست كەوتنی زانیاری ئیستخباراتی لەلایەن ئەندامانی كۆنگرێسەوە بەهۆی هاوكاریكردنی ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە ولۆبیەكانەوە، هەروەك چۆن زۆربونی لیژنەكان و زیادبونی رۆڵی ئەو لیژنانە لەداڕشتنی سیاسەتی دەرەكیدا لە كۆڵی سەرۆك و وەزیری دەرەوە نابنەوە، هەروەها نەتوانینی هەڵەنەكردن لەلایەن زۆرینەی سەرۆكەكانەوە (نیكسۆن، ئابڕوچونەكەی ووتەرگێت، ئابڕۆچونەكەی كلینتۆن –مۆنیكا) وەهایكردوە كە میزاجی گشتی جەماوەر لەگەڵ پشتگیری زیاتری كۆنگرێس بێت لەدژی سەرۆك. لەكۆتایشدا هێزی سەرۆك جا چ لە دیموكراتیەكان بێت یاخود كۆمارییەكان لە تێپەڕاندی یاسا و هەمواركردنە دەستورییەكاندا كەوتۆتە سەر زۆرینەی حزبەكەی لە كۆنگرێس دا، بەڵام نشوستی هێنانی ئەو حزبە لەپاراستنی زۆرینە لەهەندێ جاردا دەبێتە هۆی ئەوەی كە كۆنگرێس هەندێ جار لەسەرۆك بەهێزتربێت.
كۆنگرێس:
دەستور دەسەڵاتی داڕشتنی یاسا، و سەندنی باج، و دانانی بودجە، و چاودێرێكردنی سەرفیات، و رێكخستنی خزمەتی سەربازی، و لێپرسینەوەی لێپرسراوان، و مۆركردنی رێكەوتننامە و سیاسەتی دەرەكی بە كۆنگرێس داوە، لەكاتێكا دەسەڵاتی بەرێوەبردنی كاروباری حكومەت و داڕشتن و جێبەجێكردنی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكای بەسەرۆك داوە.
كۆنگرێس لە دوو ئەنجومەن پێك دێت، ئەنجومەنی نوێنەران كە ژمارەیان 435 كەسە و هەر ویلایەتێك بەپێی ژمارەی دانیشتوانی نوێنەری دراوەتێ، هەیانە نوێنەریان زۆرە وەك (كالیفۆرنیا) و هەیانە نوێنەریان كەمە وەك (ئیاوا)، هەرچی ئەنجومەنی پیرانیشە لە 100 ئەندام پێك دێت كە بۆهەر ویلایەتێك دوو ئەندامی هەیە.
هەڵبژاردنی نیوەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران 2 ساڵ جارێكە، واتە هەموو خولێكی تەواوەتی هەڵبژاردن 4 ساڵ جارێكە، هەموو ئەندامێكیش مافی ئەوەی هەیە بەردەوام خۆی هەڵبژێرێتەوە، ئەندام هەیە 9 خول هەڵبژێردراوەتەوە و زۆرجاریش زۆرینەی ئەندامەكان هەڵدەبژێردرێنەوە وەك ئەوەی ساڵی 1988 كە 98%ی ئەندامان هەڵبژێردرانەوە، بەڵام ئەنجومەنی پیران یەك لەسەر سێی ئەنجومەنەكە 2 ساڵ جارێك هەڵدەبژێرنەوە، واتە هەموو خولێكی هەڵبژاردنی تەواوەتی 6 ساڵە نەوەك 4 ساڵ وەك ئەنجومەنی نوێنەران.
دادوەری:
دەسەڵاتی دادوەری لە دادگای باڵا و دادگا فیدراڵیە بچوكەكانی دیكە پێك دێت، لەوانە دادگاكانی ئیستئیناف و دادگاكانی موقاتەعە فیدراڵیەكان و دادگاكانی ئیفلاس و دادگاكانی داواكارە فیدراڵیەكان.
دەسەڵاتی یاسای ئەم دادگانە كێشەكانی پەیوەست بە لێخۆشبون، و نیشانەی بازرگانی، و دەعوای دژ بەحكومەتی فیدراڵی، و یاسای دەریایی، و داواكاری نێودەوڵەتی، بازاڕەكانی دراویش دەگرێتەوە.
دادگای باڵا لە 9 دادوەر پێك دێت، بەڵام دادگا فیدراڵیە بچوكەكان چ ژمارەی دادوەر، و دەسەڵاتی یاسایی، و بودجەكەشی كۆنگرێس بڕیاری لەسەر دەدات.
دەگای دادوەری بەرپرسە لەدەركردنی ئەو بڕیارانەی كە تایبەتە بەمەسەلە یاساییەكانەوە چ ئەوانەی دژ یاخود ئەو یاسایانەی كۆنگرێس كە پێویستیان بەتەفسیركردن هەیە، سەرەڕای دادگایكردنی ئەو تۆمەتبارانەی كە تۆمەتباركراون بە پێشێلكردنی یاسا فیدراڵییەكان.
هەروەها دادگا فیدراڵییەكان دەسەڵاتی ئیستئنافكردنی یاسای ویلایەتەكانی هەیە ئەو كاتانەی لەسەر بنەمای دەستوری رەتدەكرێنەوە.
دادگای فیدراڵی دادگایەكی سەربەخۆیە و بەرەگەزێكی سەرەكی دادەنرێت لە زامنكردنی دادوەرییەكی یەكسان و بێ لایەن بۆ هەموو هاوڵاتیان.
دەستوری ئەمریكی بەدوو رێگای سەرەكی سەربەخۆیی دەزگای دادوەریی زامنكردووە، یەكەمیان دادوەرە فیدراڵیەكان تاوەكو كۆتایی ژیانیان لەپۆستەكانیاندا دەمێننەوە و ناتوانرێت لاببرێن لەپۆستەكانیان مەگەر لەرێگای كۆنگرێسەوە نەبێت ئەویش بەهۆی تاوانی ( خیانەت، و بەرتیل،یاخود هەر تاوانێكی گەورەی دیكە یاخود تاوانێكی یاساییەوە).
دوهەمیش موچەی ئەو دادوەرانە بەهیچ جۆرێك كەمناكرێـتەوە هەتا لەپۆستەكانیاندا بن، ئەمەش مانای وەهایە كە نە سەرۆك و نە كۆنگرێیش توانای كەمكردنەوەی موچەی ئەو دادوەرانەی نیە.
سەرەڕای هەموو ئەمانەو وەك چۆن لەگەڵ سەرۆكیشدا هەیە ئەم دادوەرانەش كۆت و پەیوەندی زۆر بەستونێتەوە، چونكە هەڵبژاردنی دادوەرەكان كارێكی سیاسی یە، بەجۆرێك كە دادوەرەكانی دادگای باڵا و دادگا بچوكەكانی دیكە سەرۆك دەستنیشانیان دەكات و ئەنجومەنی پیرانیش رەزامەندی لەسەر دەردەبڕێت ئینجا دادەنرێن.
هەموو دادوەرە فیدراڵییەكان پێویستیان بەرەزامەندی ئەنجومەنی پیران هەیە بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی بەردەوام دابنرێن.
بەڵام لەدەسەڵاتی سەرۆكدایە كە بۆ ماوەیەكی كاتی و ئەو كاتەی كە كۆنگرێس لە مۆڵەتدایە بەشێوەیەكی كاتی دادوەرەكان دابنێت.
هەرچی دادوەرانی دادگای تاوانە سوكەكان هەیە ئەوانەی كەكاری یاسایی ئاسایی دەكەن وەك وەرگرتنی كەفالەت و دەركردنی بریاری پشكنین و دەستگیركردن ئەوا لەلایەن دادوەرانی ناوچە فیدراڵیەكانەوە بۆ ماوەی 8 ساڵ دادەنرێن.
چاودێران بڕوایان وەهایە كە دەستوری ئەمریكی بەگرنگی دانی بە جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان لەچوارچێوەی سیستەمێكی سیاسی دا وەهایكردووە كە ئەم سیستەمە بەردەوامی و جێگریی تیادا هەبێت.
زۆرینەی ئەمریكییەكان بۆ یەكەمجار وەك ئەوەی (كارڵ بریتشر) لە وتارێكی نیۆیۆرك تایمز نوسیبوی دركیان بەوەكرد كە هەڵبژاردنی سەرۆك راستەوخۆ لەرێگای دەنگدەرەكانەوە نیە بەڵكو لەرێگای 538 كەمپی هەڵبژاردنەوەیە (المجمع الانتخابی).
سەرچاوە/
سایتی المحيط