ده‌رباره‌ی خه‌بات له دژی ئایین
ده‌رباره‌ی خه‌بات له دژی ئایین
ده‌قی نووسراوه‌ی چاوپێکه‌وتنی ڕادیۆ ئه‌نته‌رناسیونال له‌گه‌ڵ
مه‌نسورحکمه‌ت
15 شوبات 2001
وه‌رگێڕانی
حه‌مه‌غه‌فور
ئاب2008
ئازه‌رماجدی: مه‌نسورحكمه‌ت، تۆ به‌شداری میزگه‌ردیكی وه‌رزنامه‌ی (پرسش)ت كردووه به‌ناوی (باڵاكردن وئاوابوونی ئیسلامی سیاسی). مه‌سائلی زور هه‌یه له‌م چاوپیكه‌وتنه‌دا كه‌پێمان باش بوو له‌باره‌یانه‌وه له‌گه‌لتاندا گفتوگۆبكه‌ین. به‌هۆی كه‌میی كاته‌وه ئه‌مانه‌وێ له‌باره‌ی چه‌ند لایه‌نێكی ئه‌م مه‌سه‌لانه‌وه پرسیارت لێبكه‌ین. یه‌كێك له‌و مه‌سه‌لانه كه‌ئێوه ته‌رحتانكردووه، من لێره‌دا وه‌کو خۆی نه‌قڵی ئه‌که‌م، "ووتووتانه كه سكۆلاریزم كۆمه‌ڵێك هه‌لومه‌رجی لانی كه‌مه". وه له دریژه‌یدا ده‌ڵێن، "كه من به ته‌نها خوازیاری سكۆلاریزم نیم، به‌ڵكو لایه‌نگری خه‌باتێكی هوشیارانه‌ی كۆمه‌لگام له به‌رامبه‌ر ئاییندا". ئه‌مانه‌وێ بۆمان باسبكه‌ن كه پیكهاته‌كان‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ئه‌م خه‌باته كامانه‌ن؟
مه‌نسورحكمه‌ت: كاتێك له په‌یوه‌ند به ئایین، وه به تایبه‌تی ده‌رباره‌ی ئیسلام له‌م ده‌وره‌یه‌دا قسه‌ده‌كه‌ین، ده‌بێ ئه‌وه‌مان له‌به‌رچاوبێ كه مه‌زهه‌ب دیارده‌یه‌كه ئه‌كرێ نیشانبدرێ، كه سهرچاوهی مه‌شه‌قات‌و كوێره‌وه‌رییه بۆ ئینسان. مایه‌ی ئیستیبدادو بێ‌حورمه‌تییه، مایه‌و سهرچاوهی ته‌حقیری ئینسانه‌كانه. به‌مپێیه ئێمه له‌گه‌ڵ یه‌ك دیارده وه له‌گه‌ڵ یه‌ك مه‌سه‌له به‌ره‌وڕووده‌بینه‌وه كه ده‌بێ له‌سه‌ر شانمان سووكیكه‌ین. هه‌ر وه‌كو چۆن بۆ نموونه، ئێوه ئالووده‌بوون به مادده‌سڕكه‌ره‌كان ته‌نها به ئه‌مرو مه‌سه‌له‌ی شه‌خسیی ئینسان دانانین، وه هه‌وڵه‌ده‌ن بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م ئالووده‌بوونه له ڕیشه‌وه لهناوبچێ، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئینسانه‌كان ڕێگه‌یان پێبدرێ كه ئه‌و مادانه‌ش به‌كاربهینن، هێشتا به‌كه‌میده‌زانن‌و پێتانوایه ده‌بێ كارێك بكرێ ئه‌م عاده‌ته به ته‌واوی به‌سه‌رشانی خه‌ڵكه‌وه لابچێ. سه‌باره‌ت به ئایینیش هه‌روایه. مه‌زهه‌بیش دیارده‌یه‌كه، هه‌رچه‌ند ئینسان ئازاده باوه‌ڕی به هه‌ر شتیك هه‌بێ، به‌ڵام باوه‌ڕبوون به‌م كۆمه‌ڵه له مه‌سه‌له‌ی سیاسی‌و فكری‌و مه‌ده‌نی كه پێیده‌ووترێ ئایین‌و له‌وانه‌ش ئیسلام، هۆكاری به‌دبه‌ختی خه‌ڵك بووه. به‌مپێیه وه‌كو هه‌ر به‌ڵایه‌ك ئێمه له به‌رامبه‌ریدا خه‌باتده‌كه‌ین.
به بڕوای من ئه‌مه‌ی كه ئایین وه‌كو ئه‌مرو مه‌سه‌له‌ی ئینسانه‌كانی لێبكرێ هێشتا كه‌مه. واته كۆمه‌ڵگا ده‌بێ كارێك بكات كه ئیسلام لهناوبچێ. زۆر به‌ڕۆشنی بابڵێم، پێویسته كارێك بكه‌ین كه ئیسلام ئازادانه‌و به شێوه‌یه‌كی ئیختیاریی له‌لایه‌ن خه‌ڵك خۆیه‌وه له‌ناوببرێ. بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵك چیتر ئه‌سیری ئایین نه‌بن، چیتر له‌ژێر كاریگه‌ری مه‌زهه‌بدا نه‌مێننه‌وه، وه چیتر خه‌ڵك به هۆیه‌وه سه‌ركوتنه‌كرێن‌و مه‌شه‌قه‌ت نه‌كێشن‌و له‌ناو خورافاتدا په‌لوپۆنه‌كوتن. ڕێگای له‌ناوبردنی ئایین كامه‌یه؟ پهروهردهو فێركردنی یه‌ك ده‌وڵه‌تی ئازاده، كه ده‌رس‌و وانه‌ی ڕاستییه سیاسی‌و كۆمه‌ڵایه‌تی‌و مه‌ده‌نی‌و میژوویی‌و بیۆلۆژیكی‌و فیزیكی‌و سروشتییه‌كان به هاووڵاتیانی خۆی فێرده‌كات. وه ده‌وڵه‌ت كۆمه‌ڵه یاسایه‌كی مه‌ده‌نی دابڕێژێ بۆ پارێزگاری له هاووڵاتیانی له به‌رامبه‌ر خه‌ته‌رو ده‌ستدرێژی ناوه‌ندو دامه‌زراوه مه‌زهه‌بییه‌كان‌و پیشه‌سازی ئاییندا. به بڕوای من ده‌بێ ئایین وه‌كو پیشه‌سازی تووتن ته‌ماشابكرێ. هه‌روه‌كو چۆن هه‌ر كه‌س مه‌یل‌و ئاره‌زووی خۆیه‌تی جگه‌ره بكێشێ، به‌ڵام پێویسته كۆمه‌ڵه یاسایه‌ك هه‌بێت هه‌تا دامه‌زراوه‌كانی تووتن نه‌توانن خراپ كه‌ڵكوه‌رگرن له ئالووده‌بوونی ئینسان به جگه‌ره‌كیشانه‌وه، نه‌بنه‌هۆی له ڕاده‌به‌ده‌ری نه‌خۆشی، وه ده‌ستیان ئاواڵه‌نه‌بێ كه مناڵان‌و تازه‌لاوان ڕابكێشنه ناو ئالووده‌بوون به جگه‌ره‌كێشانه‌وه. سه‌ره‌نجام سه‌باره‌ت به‌ئایینیش ده‌بێ كۆمه‌ڵێك یاسای به‌مجۆره دابنرێ. واته كۆمه‌ڵه یاسایه‌ك كه ڕێگانه‌دات پیشه‌سازی دینیی وه‌كو دامه‌زراوێكی مه‌زهه‌بی ژیانی ئاسایی خه‌ڵك تێکبدات. به درێژایی ژیانی نه‌وه‌یه‌ك ئه‌توانرێ كارێك بكرێ كۆمه‌ڵگایه‌كی ئازادی وا بێته‌ئاراوه كه تیایدا ئایین وه‌كو نه‌خۆشی مه‌لاریا یاخود وه‌كو ئالووده‌بوون به ماده‌سڕكه‌ره‌كان ڕیشه‌كێشكرابێ.
ئازه‌رماجدی: ئێوه به درووست باسه‌که‌تان به‌و شوێنه‌دا برد که ده‌مویست پرسیارتان لێبکه‌م ده‌رباره‌ی. تۆ سه‌باره‌ت به دامه‌زراوه ئایینییه‌کان‌و پیشه‌سازی مه‌زهه‌ب دووان‌و چووانتان به پیشه‌سازی تووتن. من ویستم بپرسم، مه‌به‌ستتان له دامه‌زراوه‌ی ئایینی‌و سه‌نعه‌تی مه‌زهه‌ب چییه؟ ئایا ئه‌مه ته‌نها گالته‌یه‌كه كه ئایین وه‌كو پیشه‌سازی تووتن سه‌یرده‌كه‌ن؟
مه‌نسورحكمه‌ت: هه‌رگیز، هه‌رگیز، به‌و جۆره نییه. من به‌و دیارده‌یه ئه‌ڵێم پیشه‌سازی، چونكه هه‌ندێک كه‌س وابیرده‌كه‌نه‌وه كه ئایین عه‌قیده‌و باوه‌ڕی خه‌ڵكه. وانییه. ئایین پیشه‌سازییه‌كی ته‌واوه. خاوه‌نی هه‌یه، له به‌رژه‌وه‌ندی ژماره‌یه‌كدا ئه‌بێته هۆی سه‌روه‌ت‌و سامان، وه ده‌سه‌ڵاتی سیاسی یه‌ك ته‌یفی كۆمه‌ڵایه‌تی له كۆمه‌ڵدا. له‌خزمه‌تی یه‌ك ده‌سه‌ڵاتداریتی سیاسیدایه له كۆمه‌لگادا، واته ده‌سه‌ڵاتداریتی چینایه‌تی ئه‌و كۆمه‌ڵگایه. مه‌زهه‌ب پیشه‌سازییه‌كه. ده‌یان ملیارد دۆلار پاره تیایدا ئاڵ‌و وێر ده‌كرێ. پڕوپاگه‌نده‌ی دینیی له‌م پاره‌یه دابینده‌كرێ. ئه‌م پاره‌یه‌ش به كڵاوله‌سه‌رنان‌و لێسه‌ندن و..تد، بۆ نموونه، له‌ئێران له‌ڕێگه‌ی ده‌وڵه‌ته‌وه ئه‌م پاره‌یه له‌گیرفانی خه‌لك ده‌رده‌هێنرێ. ئایین یه‌ك دامودهزگای بڵاوكردنه‌وه‌ی درۆیه. درۆ به‌سه‌ر خه‌ڵكدا په‌خشئه‌كه‌نه‌وه. خه‌ڵك ئه‌ترسینن. له‌م دنیایه‌دا به‌توندوتیژی خه‌لك ده‌ترسێنن، "له‌ودنیاش" به‌سزادان. دین كتومت وه‌كو مافیا وایه. دامه‌زراوه‌ی دینیی، چ مه‌سیحییه‌ت، چ ئیسلام، چ یه‌هودییه‌ت، یه‌ك دامودهزگای گه‌وره‌ی كۆمه‌ڵایه‌تین به‌رله‌وه‌ی كۆمه‌ڵێك بیروباوه‌ری فكری بن، كه‌له‌سه‌ر پێی خۆی وه‌ستاوه‌و باج وه‌رده‌گرێ، پاره‌كۆده‌كاته‌وه، وه له پیناوی مانه‌وه‌ی خۆی‌و حاكمییه‌تی خۆیدا خه‌رجیده‌كات. به‌مپێیه پیشه‌سازییه دینییه‌كان دیارده‌ی زۆر گه‌وره‌و زه‌به‌للاحن له جیهاندا. واته پاره‌یه‌ك كه بۆ ئیسلام یاخود بۆ كلێسای مه‌سیحییه‌ت خه‌رجئه‌كرێ، ئه‌گه‌ر سه‌نجبده‌نێ، به‌راورد ده‌كرێ به گه‌وره‌ترین كۆمپانیای نێونه‌ته‌وه‌یی. به‌راورد ئه‌كرێ به بودجه‌ی كه‌ڵه‌كه‌كراوی سه‌ربازیی ده‌یان ووڵات له‌سه‌ر یه‌ك. كه‌واته مه‌زهه‌ب ده‌بێ وه‌كو یه‌ك پیشه‌سازی ته‌ماشابكرێ، كه هووشیارانه خه‌ریكی فرۆشتنی به‌رووبوومه‌كه‌یه‌تی، وه خه‌ریكه بازاری تایبه‌ت به خۆی په‌یداده‌كات. وه تێده‌كۆشێ به‌كاربه‌ر به خۆی ئالووده‌بكات. كه‌واته ئه‌گه‌ر كۆمه‌لگایه‌ك ده‌خوازێ خۆی ئازادبكات، ده‌بێ به‌مجۆره بڕوانێته ئایین، وه هه‌ر به‌مشێوه‌یه‌ش به‌ره‌وڕووی ببێته‌وه. نه‌ك وابیربكاته‌وه كه مه‌زهه‌ب كۆمه‌ڵێك عه‌قیده‌و باوه‌ڕبوونه به‌كه‌ری ده‌جاڵ‌و شیوه‌ن بۆ كه‌ربه‌لاو حه‌سه‌ن‌و حسه‌ین! دین یه‌ك پیشه‌سازی عه‌زیمی به‌رهه‌مهێنان‌و ده‌رهاویشتن‌و فڕێدانی خورافه‌و تۆقاندنی خه‌ڵك‌و ملكه‌چپێكردن‌و به ته‌سلیمكێشانی خه‌ڵكه له به‌رامبه‌ر ده‌سه‌ڵاتی چینایه‌تی زاڵدا. وه ئه‌گه‌ر ئێوه كۆمه‌لگایه‌كی ئازادتان ده‌وێ، پێویسته پاره خه‌رجكه‌ن، هێزته‌رخانكه‌ن، هێزی ئینسانیی ئاماده‌كه‌ن، بۆئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ ئه‌م دیارده‌یه‌دا به‌ره‌وڕووببنه‌وه. هه‌ربه‌وجۆره‌ی كه به‌ره‌وڕووی بانده‌كانی ماده بێهۆشكه‌ره‌كان ده‌بینه‌وه، یا به‌و شیوه‌یه‌ی كه به‌ره‌وڕووی كۆمپانیای (سوجو) ده‌بینه‌وه، كه دێن‌و خه‌ڵك ئه‌دزن‌و ده‌فڕێنن‌و له جیگای خۆیاندا وێرانه‌یه‌ك به‌جێده‌هێڵن، به‌هه‌مانشێوه‌ش ده‌بێ به‌ره‌وڕووی پیشه‌سازی دینیی ببینه‌وه. بێگومان باوه‌ڕی هه‌ركه‌سیش بۆ كه‌سه‌كه خۆی به‌ڕێزه‌و ده‌بێ ڕێگابدرێ هه‌ركه‌سێك که ئه‌یه‌وێ باوه‌ڕو عه‌قیده‌ی به هه‌رشتێك هه‌بێ، ئازادبێت. به‌ڵام ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر بنچینه‌ی ئه‌م باوه‌ڕانه‌وه یه‌ك دامودهزگای سیاسی‌و سه‌ربازی‌و فه‌رهه‌نگی دابمه‌زرێنرێ كه ئامانجی به‌ستنه‌وه‌و له قاڵبدانی خه‌ڵك بێت، ئێوه پێویسته به هاوكاری خه‌لك، وه له لایه‌ن هاووڵاتیانی كۆمه‌لگاوه به‌رامبه‌ری بوه‌ستنه‌وه.
ئازه‌ر ماجدی: دواتر دێمه‌وه‌سه‌ر ئه‌م خاڵه‌ی كه له دواییدا باستكرد. به‌ڵام به‌رله‌وه ویستم ڕای ئێوه بزانم. له‌وانه‌یه بڕێك كه‌س جمهوری ئیسلامی وه‌كو یه‌ك ده‌وڵه‌ت كه به ته‌واوی دینییه، یاخود ته‌نانه‌ت ڤاتیكانیش وه‌ها سه‌یركه‌ن كه تۆ ده‌یڵێیت. به‌ڵام ئایا دین‌و مه‌زهه‌ب بۆ نموونه له ئه‌وروپای ڕۆژئاواش كه له هه‌ندێک جێگایدا له ده‌وله‌ت جیایه‌و نه‌خشیكی ئه‌وتۆی نییه به‌سه‌ر ژیانی خه‌لكه‌وه، ئێوه هه‌ر به‌و شێوه‌یه، واته وه‌كو باندی مافیایی ته‌ماشایده‌كه‌ن؟
مه‌نسور حكمه‌ت: سه‌ره‌تا با ئه‌وه بڵێم، ئه‌مه‌ی كه له ئه‌وروپا له‌و جێگایانه‌ی كه ئایین هیچ نه‌خشێكی نییه، له‌به‌رئه‌وه‌یه ئه‌م شتانه‌ی كه باسمكردن له سه‌ده‌كانی ڕابردوودا له به‌رامبه‌ریدا ئه‌نجامدراون. خه‌ڵک ڕۆشتوون سه‌روه‌ت‌و ئه‌موال‌و مه‌وقوفاتیان لێسه‌ندۆته‌وه. یاسایان داناوه كه ڕێگانادات مه‌زهه‌ب ده‌خاله‌ت بكات له پهروهردهو فێركردندا. یاسا دانراوه كه ڕێگای گرتووه له ده‌خاله‌تی دین له‌ناو پرسی باری که‌سیی خه‌ڵكدا. به‌ڵام ئه‌وروپای ئه‌مرۆ نموونه‌یه‌كی باش نییه بۆ ئه‌وه‌ی بزانرێ كه ئایین چییه. ده‌بێ سه‌د ساڵ بگه‌ڕێینه‌دواوه بۆ ئه‌وه‌ی بزانین هه‌ر ئه‌م دینه چی به‌سه‌ر خه‌ڵكدا هێناوه! هه‌رئێستا پاپا ناچاربووه داوای پۆزش بكات به هۆی هاوكاری کردن‌و ده‌ستێکه‌ڵکردنی كڵێسای كاتۆلیكه‌وه له‌گه‌ڵ هیتله‌رو دام‌و ده‌زگایه‌كی ئینسانسووتاندنه‌وه كه هه‌یبوو. له زۆر جێگا نموونه هه‌یه. هه‌رئێستا له ئیرله‌نده‌ی سه‌روو پرۆتستانته‌كان به‌رده‌رگای قوتابخانه سه‌ره‌تاییه‌كان ده‌گرن‌و خویندكاره كچۆڵه‌كان به‌ردباران ئه‌كه‌ن. ته‌نانه‌ت بۆمبه‌كانیان به‌سه‌روچاویاندا ده‌ته‌قیننه‌وه، به‌هۆی ئه‌وه‌وه كه ئه‌وان كاتۆلیكن‌و ئه‌مان پرۆتستانتن. ده‌بێ ڕووداوه‌كانی یۆگۆسلاڤیاو ئه‌و كێشمه‌كیشانه‌ی كه له‌وێ هه‌ن ته‌ماشابكرێ. ده‌بێ سه‌یری شیشان بكرێ، ئه‌فغانستان سه‌رنج بدرێ. به بڕوای من ئایین به شیوه‌یه‌كی گشتی نه‌خشی هه‌یه. له هه‌ندێ شووێن خه‌لك گوێی دینیان گرتووه‌و له‌سه‌ر جێی خۆی دایانناوه‌ته‌وه، وه ئه‌و جێگایانه حاڵه‌تی شارستانیی‌و مه‌ده‌نییان به خۆیانه‌وه گرتووه. به‌ڵام هێشتا وه‌كو هێزێكی زه‌خیره‌و یه‌ده‌ك له‌وێ دانراوون. من په‌رله‌مانی كڵێسای مه‌سیحییه‌تیش له ئه‌وروپای رۆژئاوادا ریك هه‌ر له‌م چوارچیوه‌یه‌دا دائه‌نێم. به‌ڵام هه‌رئیستا ئه‌و نه‌خش‌و ئه‌و بازاڕگه‌رمییه‌ی كه ئیسلام هه‌یه‌تی بۆ نموونه له ئیران‌و ئه‌فغانستانداو خه‌ریكی ئیسانكوشتنه، مه‌سیحییه‌ت نه‌یماوه له ئه‌وروپای رۆژئاوادا. به‌ڵام نه‌خشی هه‌یه له سه‌ركوتی ژناندا، نه‌خشی هه‌یه له كپكردنه‌وه‌ی بیروباوه‌ری ئازادیخوازانه‌دا. له به‌رگرتن به نوێبوونه‌وه‌دا ڕۆڵی هه‌یه. وه هێشتاش هه‌ر ده‌ستی له گیرفانی خه‌ڵكدایه. تا ئیستاش كڵێسا به تووندی ده‌ستی له‌ناو گیرفانی خه‌لكدایه، وه سه‌رچاوه‌و داهاتیك كه ده‌بێ بۆ خۆشبه‌ختی ئینسانه‌كان خه‌رجبكرێ، ده‌یگێڕنه‌وه‌و خه‌رجی ده‌كه‌ن بۆ بڵاوكردنه‌وه‌ی خورافات له‌ناو خه‌لكدا. زه‌ره‌روزیانی مه‌سیحییه‌ت به‌و ڕاده‌یه ئاشكراو بینراو نییه كه هی ئیسلام له ئیران‌و ئه‌فغانستان‌و عه‌ره‌بستانی سعودیدا هه‌یه‌تی‌و دیاره. به‌ڵام به ئامارو به ژماره ئه‌توانرێ نیشانبدرێ كه كلیسا چ ڕۆڵێکی هه‌یه. له هه‌ندێک جێگا كلیسا له دژی ده‌وله‌ته ئیستیبدادییه‌كان وه‌رچه‌رخاوه. بۆ نموونه له ئه‌مریكای لاتیندا. به‌ڵام ئه‌وه كلیسا نییه كه وه‌رچه‌رخاوه. ئه‌وه ئه‌و كلیسایه‌یه كه ده‌بینێ خه‌لك مه‌یلیان به‌لای چه‌پدا هه‌یه، وه له پێناوی پاریزگاری له ره‌ونه‌قی خۆیدا ناچاربووه له هاوشانی خه‌لكدا بڕواته‌به‌ره‌وه. به‌ڵام هه‌ركاتێک سه‌ربكێشیته ناو هه‌ر ناوه‌ندیكی جددی كۆمه‌لایه‌تییه‌وه، ئیسلام‌و دینه‌كان له كه‌ناری چینه‌داراكانه‌وه ده‌بینی، كه خه‌ریكن خه‌تیان پێئه‌‌ده‌ن‌و ئاراسته‌یان ده‌كه‌ن بۆ سه‌ركوت‌و له قاڵبدانی كۆمه‌ڵایه‌تی.
ئازه‌ر ماجدی: ئێوه له وه‌ڵام به پسیاری پیشوودا باسی ئه‌وه‌تانكرد كه پێویسته داموده‌زگاكانی ئایینی بپێچرێنه‌وه. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش پیویسته پاره دابنرێ‌و هێز ته‌رخانبكرێ. ئه‌گه‌ر حیزبی كۆمۆنیستی كریكاری له ده‌سه‌ڵاتدا به‌شداربێ، وه جمهوری سۆشیالیستی له ئیراندا دامه‌زرێ، ئه‌م مه‌سه‌له‌یه چ شكڵ‌و شیوه‌یه‌ك به‌خۆیه‌وه ده‌گرێ؟ چونكه ئیوه ووتتان باوه‌ڕو عه‌قیده‌ی خه‌لك به‌ڕێزن. له‌وانه‌یه ئه‌مه باش نیشانی نه‌دات كه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ مه‌زهه‌ب‌و ئاخوندو مزگه‌وته‌كان چۆن ده‌بێت؟ وه له‌گه‌ڵ كه‌سانیك كه باوه‌ریان به ئیسلام هه‌یه‌و موسڵمانن چۆن؟ ئه‌م لایه‌نه بڕێك ڕۆشن بكه‌نه‌وه.
مه‌نسور حكمه‌ت: به ڕای من بیروباوه‌ڕی شه‌خسیی ئینسانه‌كان خۆیان بۆ خۆیان به‌ڕێزن. له‌وانه‌یه من ڕێزدانه‌نیم بۆ بیروباوه‌ری ڕاسیستیی‌و نه‌ژادپه‌رستانه‌ی كه‌سێك، كه داینانیم. به‌ڵام مادام خۆی ده‌یه‌وێ وه‌ها بیربكاته‌وه‌و تا ئه‌و جێیه‌ش كه ئازاری بۆ كه‌س نییه، بیروڕای شه‌خسیی ئه‌و كه‌سه خۆیه‌تی. له هه‌رجێگایه‌كی ئه‌م جیهانه هه‌ر ئینسانێك مافی خۆیه‌تی هه‌ر چۆنێك پێیخۆشه وا بیربكاته‌وه. ڕێگا به كه‌س نادرێ له دنیای تایبه‌تیی هیچ كه‌سێكدا ده‌خاله‌ت بكات‌و یاسا پێشێلبكات، وه پێیبڵێ كه تۆ بۆت نییه به‌م شێوه‌یه بیربكه‌یته‌وه. به‌ڵام ئه‌مه به‌و مانایه نییه كه ئیمه هه‌وڵنه‌ده‌ین بۆ گۆرینی بیركردنه‌وه‌ی ئه‌و كه‌سانه. ئینسان ده‌بێ ئازادبێ وه بتوانێ له نێوان هه‌ڵبژاردنی بیروباوه‌ره جیاوازه‌كاندا خۆی سه‌رپشكبێت. به‌ڵام یه‌ك نه‌خشی بنه‌ره‌تیی ئایین ئه‌مه‌یه كه به‌زۆرو به ڕێگای تۆقاندن‌و ده‌مارگیریی هه‌موو بیروباوه‌رو بیره ئازادیخوازه‌كان له‌به‌رچاوی خه‌لك دوورده‌خاته‌وه، وه له به‌رامبه‌ریاندا یاساكان ژێرپێده‌خات. له كابول تاڵیبان ویستی ژماره‌یه‌ك كه‌س ئیعدام بكات، ته‌نها له‌به‌رئه‌وه‌ی بانگه‌وازیان بۆ ئایینێكی دیكه كردبوو. ئه‌مه ئێستا شتێكی ناشیرن‌و ئیفراتییه له ئه‌فغانستان. به‌ڵام ماهییه‌تی كاری هه‌موو ئایینه‌كان هه‌رئه‌مه‌یه. پهروهردهو فیركردن كلیلی ئه‌سڵییه. ئه‌مه‌ی ئینسان پیویستی به‌وه نه‌بێت كه باوه‌ڕ به‌م خورافاته بكات، وه بزانن جیهان شتێكی دیكه‌یه. به‌ڵام به ته‌نها هه‌ر ئه‌مه نییه. ده‌بێ كۆمه‌ڵه یاسایه‌ك دابنرێ كه ئه‌م داموده‌زگا مه‌زهه‌بیانه ده‌خاته ژێر كۆنترۆڵی خۆیه‌وه. بۆ نموونه ده‌بێ لیكۆلینه‌وه له‌سه‌ر حساب بانكییه‌كانیان بكرێ وه‌كو هه‌ر كارگه‌و دامه‌زراوێكی دیكه. واته سیسته‌می ئیسلامی‌و مه‌ساجدو ئایه‌تولڵاكانیش ده‌بێ به گویره‌ی ئه‌و یاسایانه بجووڵێنه‌وه كه كارگه‌ی بسكیتی ڤیتاناو فابریكه‌ی ئاو گه‌رمكردن سازی وه یان شه‌ریكه‌ی جگه‌ره‌ی وینستۆن په‌یڕه‌وی لێده‌كه‌ن. به‌مجۆره ده‌بێ حساباتیان كۆنترۆڵبكرێ‌و بزانرێ پاره‌یان له كوێوه هێناوه‌و چۆن چۆنیش خه‌رجیانكردووه! باجیان داوه یا نه‌یانداوه. دزییان نه‌كردبێ، فیڵ‌و ته‌ڵه‌كه‌یان له ده‌وله‌ت نه‌كردبێ، وه پاره‌یان له خه‌لك نه‌سه‌ندبێ…تد.
ژماره‌یه‌ك یاسا هه‌ن كه هه‌ر ئاوا خۆیان ده‌بنه‌هۆی داخستنی زۆریك له دامه‌زراوه‌و شوێنی ئایینی. ئه‌گه‌ر یاسای پارێزگاریكردن له گیاندران به جددی بگرین، ده‌بێ به‌شێكی گه‌وره‌ی شاعیرانی ئیسلامی بلۆكبكرێن، چونكه له ڕاده‌به‌ده‌ر توندوتیژ ئامیز له‌گه‌ڵ گیاندراندا ره‌فتارده‌كه‌ن. ئه‌گه‌ر ئێمه به‌رگری بكه‌ین له مافه‌كانی مناڵان به‌و یاسایانه‌ی كه شایسته‌ی مافه‌كانی مناڵانن، ئه‌وا به‌شیكی زۆر له چالاكی‌و هه‌ڵسووڕانی ئایینی ده‌بێ ڕابگیرێن، به‌و هۆیه‌وه كه به ته‌واوی ناكۆك‌و دژن له‌گه‌ڵ ئازادیی مناڵاندا، واته ئه‌مه كه مناڵان مه‌عسوم‌و پاریزراوبن له هه‌ره‌شه‌و تۆقاندن‌و ئه‌شكه‌نجه‌دان‌و كاره ئیجبارییه‌كان‌و…تد. ئه‌گه‌ر به درووستی مافه‌كانی ژنان چاودێری بكه‌ین، دیسان به‌شێكی زۆر له یاسای مه‌زهه‌بی ده‌بێ لاببرێن. به‌م مانایه پیاوه دینییه‌كان چیتر ناتوانن یاساكانیان پیاده‌بكه‌ن، ئه‌گه‌ر له ڕووی حقووقییه‌وه ژنان‌و پیاوان یه‌كسان بن له كۆمه‌لگادا. سه‌رجه‌می یاساكانی خیزان‌و زه‌واج‌و ته‌ڵاق‌و ئیرس‌و میراسێك كه ئیسلام دایناون، ده‌بێ له كاربخرێن‌و بخرێنه‌لاوه، له هه‌ر شوێنێك هه‌ر كه‌سێك بخوازێ ته‌رحیانبكات. چونكه له‌گه‌ڵ یاسا مه‌ده‌نییه‌كاندا ده‌كه‌ونه ناکۆکییه‌وه. ئه‌مه‌وێ بڵێم، ئه‌گه‌ر به‌رگریبكه‌ین له مافه مه‌ده‌نییه‌كانی ئینسان، به‌شیكی زۆر له مه‌زهه‌ب له‌ناوده‌چێ. وه ئه‌گه‌ر به‌رگری بكه‌ین له زانست‌و ئازادی ئه‌ندیشه به‌شێكی دیكه‌ی ئایین پاكده‌بێته‌وه. له كۆتاییدا ئه‌گه‌ر 250 كه‌سێك له ووڵاتێكی 60ملیۆنیی وه‌كو ئیراندا هێشتا له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه بمێننه‌وه كه به‌ڵێ، ڕۆژی حه‌شرێک هه‌یه‌و پینج كه‌ڕه‌ت له ڕۆژدا ده‌بێ نوێژ بكرێ‌و ئه‌گه‌ر نه‌كرێ فڵان ده‌بێ‌و حه‌تمه‌ن پێویسته هه‌ر چه‌ند وه‌خت جارێك مه‌ڕێك "بکرێته قوربانی" چونكه زه‌مانێك ئیبراهیم خلیل ویستبووی کوڕه‌‌كه‌ی خۆی بكاته قوربانی، ئاره‌زووی خۆیه‌تی! له‌م چه‌شنه مرۆڤانه سه‌یرتریش هه‌ن له دنیادا. به‌ڵام چیتر ئه‌مانه نابنه یاسای كۆمه‌ڵایه‌تی‌و سه‌رئێشه‌ش بۆ كه‌س پێشناهێنن. ته‌نانه‌ت خودی ئه‌م جۆره ئینسانانه كه باوه‌ریان به‌م خورافاتانه هه‌یه، ره‌فتارێك له‌گه‌ڵ خیزان‌و مناله‌كانیاندا ده‌كه‌ن كه نه‌ك له مافه مه‌ده‌نییه‌كانی ئه‌وانه‌وه سه‌رچاوه ناگرن، به‌لكو له ئایین‌و ده‌مارگیریی ئه‌م ئینسانانه‌وه مایه‌ده‌گرن، بۆیه ده‌وڵه‌ت ده‌چێ پێشیان پێده‌گرێ. من بڕوام به‌وه نییه كه له‌به‌رامبه‌ر ئیسلامدا توندوتیژیی به‌كاربهینرێ. هه‌ر وه‌ك چۆن بڕوام به‌وه‌ش نییه كه له به‌رامبه‌ر مه‌سه‌له كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی دیكه‌شدا توندوتیژیی به‌كارببرێ كه له كۆمه‌ڵدا هه‌ن. به‌ڵام باوه‌رم به‌وه هه‌یه كه یاساكان‌و هوشیاركردنه‌وه به لێكهه‌ڵپێكراویی ده‌توانن ده‌رگای ئیسلام قفڵ بكه‌ن. بۆ نموونه سه‌رۆكی كلیسای به‌ریتانیا ڕایگه‌یاندووه كه وه‌زعی مه‌سیحییه‌ت خراپه، وه چیتر كه‌س گوێی لێ ناگرێ. بۆچی؟ چونكه خه‌لك پیویستیان پێی نییه. وه هێزیشی به ده‌سته‌وه نه‌ماوه.
