بوون/كات/گێڕانەوە
بوون/كات/گێڕانەوە
فەلسەفەى تەئویل لاى پۆل ریكۆر
عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵا
گێڕانەوە وەك زاراوە چەمكى بونیادگەرییانەى تێپەڕاندووە، لاى بونیادگەرەكان گێڕانەوە بونیادێكى پەیكەرئامێزى هەیە، بۆیە وەك بابەتێكى پچڕاو لە برى (ناسنامە)و (زەمەن) دەردەكەوێت، هەر لەوێشەوە دەشىَ لە پێناو لێكۆڵینەوەو شیكردنەوە بۆ یەكەو بەشگەلێك هەڵبوەشێتەوە. بەڵام ئەمڕۆ قسەكردن لە پرۆسیسەكردنى گێَََڕانەوە تەواو جیاوازەو بەشێكى زۆرى ئەو جیاوازییانەش لە سەر دەستى فەیلەسوفى فەرەنسى (پۆل ریكۆر) گەڵاڵە كراوە. چیرۆك یان گێڕانەوە لاى ریكۆر هەڵگرى بونیادێكى بنبەستوو نییە، بەڵكو لە پرۆسیسەكردن و ئەزموونكردنەوە بەرجەستە دەبێت، هەر لەوێشەوە گریمانەى بنەڕەتى نێوان كردەى گێڕانەوەى چیرۆك و نێوان سرووشتى كاتى ئەزموونكردنى مرۆڤایەتى خۆى لە شێوەیەكى رۆشنبیریى ئاڵوگۆڕئامێزدا هەڵدەگرێتەوە، بەو شێوەیەش ریكۆر زەمەن، واتە زەمەنى مرۆیى شێوەیەكى گێڕانەوەئامێز فۆرمەلە دەكات، كەواتە گێڕانەوە بە هەموو ماناكانییەوە مەرجى وجودى زەمەنى لەخۆ دەگرێت، هەر لە رێگەى ئەو وێناكردنەى گێڕانەوە یان چیرۆكیش خودى مرۆڤایەتى پێگەیەكى سێنترالیانە لە كردەى گێڕانەوەدا وەدەست دێنێت، بەو مانایەش رەتكردنەوەى خود رەتكردنەوەى خودى گێڕانەوەشى لێدەكەوێتەوە.
كەواتە پرۆسیسەكردنى گێڕانەوە دەكەوێتە دووتوێى ئەو ماوە شاراوەیەى كە لە نێوان خود و دنیاى دەرەوەدا هەیە، كاتێك چاوێك رووداوێك دەبینێت یان ئاشناى دەبێت، دەبێتە گێڕەرەوەى ئەو رووداوە بۆ ئەوەى چاوە بێئاگاكانى دیكەى لێبەئاگا بهێنێتەوە، ئەوەش واتە ئاشنابوونى خود لەگەڵ دنیاى شتەكان و دیاردەكان لە رێگەى پرۆسەى خەڵقكردنى ماناو دەلالەتەكانى ئەو دیاردانەو بردنیان بۆ بوارى ئاگایى فەردى و پاشان ئاگایى دەستەجەمعییەوە. هەر لە رێگەى ئەو چالاكییەشەوە خودگەرایى پراكتیزە دەبێت و خودى گێڕەرەوە لە میانى زەمەنى گێڕانەوەدا خۆى دەدۆزێتەوە.
بەمجۆرە چیرۆك یان گێڕانەوە چەسپاندنى وجودە لە بەرامبەر دنیاى شتەكان و هەر لە میانى دەنگ و زەمەنیشەوە جەخت لە ناسنامەكەى خۆى دەكاتەوە. بە مانایەكى دیكە خود لە رێگەى گێڕانەوە هەوڵدەدات دژى فەنابوون بێتەوە، ئەو هەوڵە لە لایەك بە ئەسڵكردنى ناسنامەى لێدەكەوێتەوە، لە لایەكى دیكە لەبەر ئەوەى ناسنامە لە گێڕانەوەدا شیدەبێتەوەو لەنێو گێڕانەوەدا بڵاو دەبێتەوە، بۆیە ناجوورییەك لە نێوان ناسنامەو گێڕانەوەدا درووست دەبێت، واتە ئامادەگى یەكێكیان نكۆڵیكردن و رووخانى ئەویدیكە لەخۆ دەگرێت. ئەو ئاوێتەبوون و دابڕانە لاى ریكۆر لە سەر ئاوێتەبوون و دابڕانى مێژوو و خەیاڵ دامەزراوە، لە بنەڕەتیشدا بۆ فیكرەى "قەردارى رابردوو" و "چەمكى هەنووكەیى" دەگەڕێتەوە، ئەگەر فیكرەى "ئێمە قەردارى رابردووین" بكەوێتە بەر رەخنەى "لیوتار" بەوەى كە خەڵك سۆزى بۆ گێڕانەوە گەورەكان نەماوە، ئەوە فیكرەى هەنووكەیى كە لاى هایدگەر لە سەر تێگەیشتنى خود دامەزراوە لاى ریكۆر بەرەو دەستەجەمعى دەبردرێت، وەك چۆن لە زۆربەى كارەكانیدا لە پرسیارى كۆسمۆلۆژى "قەدیس ئۆكستین"ەوە بەرەو پرسیارى نەفسى یان دیاردەگەرایى دەچێت!!
پەیوەندى نێوان گێڕانەوەو ژیان
لە هەموو چیرۆكێكى گێََڕاوەدا دوو جۆر لە "كات-زەمەن" دەبینرێت: زەمەنێك كە لە زنجیرەیەك رووداوى بە دوایەكداهاتوو و پچڕِاو و كراوەى بێكۆتاییدا بەرجەستە دەبێت، ئەو زەمەنەش هەمیشە پرسیارى ئەوەمان لا درووست دەكات كە دواتر چى روودەدات؟ هەڵبەتە مرۆڤ بە هەڵگرى رووداوەكانى ئەو زەمەنە دێتە ژماردن. زەمەنێك كە تەواو پێگەییوو كۆتاییدارە، وەك دیارە ئەو ئاماژەكردنە راستەوخۆ بە گێڕەرەوەى یەكەم، خولقێنەرى یەكەم-خودا- پەیوەستمان دەكات، چونكە دواجار بە بڕواى ریكۆر ئەوە گێڕەرەوەى یەكەمە لەنێو رێگا جۆراوجۆرەكانەوە رێگەى درووست نیشانى مرۆڤ دەدات، بۆیە "گێڕانە/چیرۆك" بۆ گەیشتن بەو پلەیەى "كەمال" لە هەوڵى بەردەوامدایە و هەمیشە خۆى بە قەرزارى ئەو چیرۆكە (یان رابردووە) دەزانێت و بە شێوەیەكى دیار هەوڵى وێنەگرتنى دەدات. دواجار ئەگەر دانانى چیرۆك یان گێڕانەوە لە رووى زەمەنییەوە فۆڕمەلەكردنێكى وێنەئامێزى رووداوە یەك بە دوایەكداهاتووەكانى مرۆڤ بێت، ئەوە لە سەر ئەو بنەمایە یەكەم: ئاوێتەكردنى رووداوە لە یەك دوورەكان و حیكایەتە جیاوازەكان تەعبیر لەو ناوەندە یان گرىَ چنە دەكات كە دواجار چیرۆكى یەكرەنگى لێدەكەوێـتەوە. دووەم: لە رێگەى بە یەكەم دانانى رووداوێك و هاوگونجاندنى نێوان بە یەك دژەكانى لە پێناو بەرجەستەكردنى رووداوى بە یەكەم دانراو جۆرى دووەم لە پلۆت بەرجەستە دەبێت. جۆرى سێیەم دەشىَ لە رێگەى كێبڕكێى نێوان رووداوە بە یەكداهاتووەكانەوە فۆرمەلەكردنێكى وێنەیى بسازێنین. هەڵبەتە كۆى ئەو سىَ جۆرە جیاوازەى چنینى چیرۆك/گێڕانەوە لاى ریكۆر بە بىَ خەیاڵى داهێنەرانە كورتى دێنێت، ئەگەرچى وەك دەزانین لە پشت كارى خەیاڵیش قەرداربوونى رابردوو یان بە مانایەكى دیكە مۆدیلە یەك لە دوا یەكەكانى كەلەپورى مرۆڤایەتى ئامادەگى هەیە، بۆ نموونە مۆدیلى مەكیسم گۆرگى، سیرڤانتس، كافكا، ماركیز….
لێرە وەك دەردەكەوێت لە كۆى هەوڵەكانى ریكۆردا خەیاڵ وەك ناوەندیارێك رۆڵ دەگێڕێت، بە مانایەكى دیكە ریكۆر ماناى گێڕانەوە یان دەلالەتى گێڕانەوە لە كارلێكردنى نێوان دنیاى دەق و دنیاى خوێنەردا دەبینێت. كەواتە بە بىَ خوێنەر دەق ناتوانێت هەبوونى خۆى بسەپێنێت، چونكە هەموو دەقێك لە رێگە خوێندنەوەوە بە خاوەن دەكرێت و دنیاى ناوەكى خۆى بڵاو دەكاتەوە، ئەو دنیایەى كە لە كەسێتییەكان و رووداوە گێڕاوەكانەوە بونیاد نراوە. دنیاى دەق كردەیەكە بەردەوام ئاسۆى جیاواز بۆ ئەزموونە شیاوەكان دەكاتەوە، دنیایەكە دەشىَ هەموو خوێنەرێك بە جیاوازى ئاست و بیروڕاو پلەو پایەو… خۆى تێدا بدۆزێتەوە، بەو مانایەش دەق بە سەرخۆیدا داخراو نییە، بەڵكو پرۆژەیەكى گەردوونى نوىَ و جیاوازە لەو گەردوونەى كە تێیدا دەژین.
كەواتە خوێنەر سەر بە ئاسۆى ئەزموونى كارە لە خەیاڵدا، بە واتایەكى دیكە ئەگەر دەق ئاسۆى پێشبینیكردن بێت ئەوە خوێنەر ئاسۆى ئەزموونكردنە و بەردەوام ئەو دوو ئاسۆیەش یەكتر تەواو دەكەن و لەنێویەكدا دەتوێنەوە. لێََرەوە دەق پەیوەندیارێكە لەنێوان مرۆڤ و دنیا، مرۆڤ و مرۆڤ، مرۆڤ و خودى خۆى. یەكەم پەیوەندى نێوان مرۆڤ و دنیا بە سەرچاوە دادەنرێت، دووەم پەیوەندى نێوان مرۆڤ و مرۆڤ بە كۆمینیكەیشن، سێیەم پەیوەندى نێوان مرۆڤ و خودى خۆى بە تێگەیشتنى خودەوە بەندە. تەواوى كارى ئەدەبیش لەو سىَ رەگەزەوە بونیاد دەنرێت. بەڵام نە سەرچاوەگەرێتى بە مانا وەسفییەكەى و نە كۆمینیكەیشن بە مانا سوودگەراییەكەى و نە لێوردبوونەوەى خود بە مانا نێرگزییەكەیەوە.
"ئایسەر (1926-2007" كە نووسەر و رەخنەگرێكى ئەڵمانییە پێیوایە دەقى ئەدەبى دوو جەمسەرى هەیە یەكێكیان هونەرییەو ئەویدیكەیان جەمسەرى جوانییە. جەمسەرە هونەریەكە دەقى نووسەرەكەیەو جەمسەرى ئیستاتیكیش خوێنەر جێبەجێى دەكات. كەواتە لاى "ئایسەر" ناكرێت بڵێین بەرهەمى ئەدەبى بە واقیعكردنى دەقە یان هاوجووتكردنى دەقە لەگەڵ واقیع، بەڵكو حاڵەتێكە لەنێوان هەردووكیان. نابێت ئەوەشمان لەبیر بچێت كە دەقى ئەدەبى خەسڵەتێكى جووڵەئامێزى هەیە، ئەو جووڵەیەش لە ئەنجامى پرۆسەى خوێندنەوەى دەقەوە درووست دەبێت.
وەك چۆن لاى ریكۆر پلۆتى چیرۆك لە سەر كارى هاوبەشى نێوان دەق و خوێنەر دادەمەزرێت و دواجار ئەوە كردەى خوێندنەوەیە كە كارى ئەدەبى تەواو دەكات، خوێندنەوەش بۆخۆى لە بنەڕەتدا رێگەیەكە لە ژیانكردن، ژیانكردنێك لە دنیاى خەیاڵدا، وەك چۆن خەیاڵیش ئەو كاتە تەواو دەبێت كە دێتە نێو ژیانەوە، ژیانیش لە چیرۆكدا نەبێتە فەهم ناكرێت.
كانت و خەیاڵى ئیبداعى
وەك دەزانین تێزەكەى ریكۆر لە دەقدا تەواو نابێت، بەڵكو لە خوێنەردا سیما جیاوازەكانى خۆى هەڵدەگرێتەوە، ئەویش بەو مەرجەى كە دووبارە داڕشتنەوەى دەق شیاو بكەوێتەوەو خەیاڵیش رۆڵى ناوەندیارى تێدا بگێڕێت. بە مانایەكى دیكە ئەوەى كە گێڕانەوەى ریكۆرى لە سەر بونیاد نراوە خەیاڵى "كانت"ى و تێگەیشتنى زەمەنى "هایدگەر"ییە. ئەگەر خەیاڵى كانتى خەیاڵى ئیبداعى بێت، ئەوە زەمەنى هایدگەرى بە زەمەنى بوونى مرۆڤایەتى لە قەڵەم دەدرێت.
ئەگەر لاى ریكۆر قسە لە خەیاڵى ئیبداعى بكەین دەبینین پرۆسیسەكردنى گێڕانەوە لە سەر دوو خاڵى گرنگى تیۆرى خەیاڵى كانتى كار دەكات، لە خاڵى یەكەمدا كانت دەڵێت: خەیاڵ لێپرسراوە لە چەمكەكان و پێشینە ناوەندیارەكان، ئەوەش بە بەردى بناغەى مەعریفەى كانتى دێتە ژماردن. خاڵى دووەم لاى كانت خەیاڵ وەسیلەیەكى ناوەندیارە لەنێوان دنیاى ئازادى و سرووشتدا، ئەو دوو دنیایەى كە بەرابەر یەكتر وەستاون. هەروەها خەیاڵ لاى كانت دوو وەزیفەى هەیە: وەزیفەى خەیاڵى پاشكۆخواز كە خۆى لە دووبارە بەرهەمهێنانەوە یان وێنەگرتنى شتە نادیارەكاندا دەبینێتەوە، لەگەڵ ئەو گرفتە سێنتراڵییەى كە شیكردنەوەى باڵایى لەخۆ دەگرێت، ئەوەش لەو پرسیارەوە دێت كە چۆن دەشىَ چەمكێك وەرگرین بىَ ئەوەى ئەزموونى بكەین، چۆن ئەو گوتانە بە سەر ئەزمووندا جێبەجىَ دەبێت؟ لێرەدا وەزیفەى خەیاڵ لاى كانت ئەوەیە كە لە لایەك گوتەكان بونیاد بنێت و لە لایەكى دیكە رووخساریان بۆ دابڕژێت ئەوەش یەكەم لەگەڵ دووەم جووت دەكات یان بە شیاوى جووتبوونى دادەنێت، هەروەها ئەو ناوەندیارەى نێوان خەیاڵ و حەساسیەت ئەو رۆڵەیە كە كانت بە هێلكارى نەخشەبۆكێشراو ناوى دەبات، هێلكارى نەخشە بۆكێشراو خۆى لەخۆیدا بەرهەمى خەیاڵە، لێرەدا زاراوەى خەیاڵى ئیبداعى یان خەیاڵى بەرهەمهاتوو دێتە ناوەوە. هەر لەوێشەوە كانت پێناسەى هێََلكارى نەخشە بۆكێشراو بەمجۆرە دەكات: كردەیەكى خەیاڵییە خۆى لە هێلكارییدا نمایش دەكات كە پێى دەڵێن وێنەى چەمك، ئەو نەخشەیە كردەیەكى خەیاڵییە بۆ خەڵقكردنى شێوە زەمەنیەكانى گوتە جیاوازەكان، هەر لە سەر ئەو بنەڕەتەش ریكۆر دەڵێت: كانت یەكەم بیریارە كە لە رێگەى رێبازە نەخشەسازییەكەیەوە پەیوەندى لەنێوان شێوەكانى زەمەن و خەیاڵ دادەمەزرێنێت.
خەیاڵ لە دنیاى كانتدا وەسیلەى لێوردبوونەوەى نێوان ئازادى و سرووشتە دەتوانێت لە جیاوازى رەگەزەكانەوە تەنیایى درووست بكات، تەنیاییەك كە لە رەخنەى سێیەمدا بە حوكمى تەئەموولى ناوى دەبات، بەڵام لاى ریكۆر ئەوە گوتارى گێڕِِانەوەیە كە شێوە زەمەنییەكانى مرۆڤ درووست دەكات، واتە وەك چۆن وێنە نوێنەرایەتى بینینە بۆ واقیع، بینینێك كە فەزا دەستى لە درووستكردنیدا هەیە، بە هەمان شێوە گێڕانەوەش نوێنەرایەتى زارەكییانەى واقیعە كە زەمەن وێنەى دەكێشێت یان بونیادى دەنێت. ریكۆر پێیوایە ئەوە خەیاڵە دەق درووست دەكات و دەقیش رێساى تایبەت بەخۆى دەسازێنێت، بەو مانایە داهێنان دەكەوێتە ژێر ئاست و پێوانەكانى خەیاڵەوە.
بە كورتى تێۆرى گێڕانەوەى ریكۆر لەنێوان فیكرەى وێنەى نەخشە بۆكێَشراو و رەمزییەت هاوپەیوەستبوونێك دادەمەزرێنێت، یەكەمیان ئاماژە بە زەمەنى دیاریكراو دەكات، بەڵام دووەمیان نوێنەرایەتى فیكرە ئیستاتیكییەكان دەكات، هەر لەوێشەوە فیكرەى "ئایسەر"مان لە بارەى دەق و خوێنەر بیر دەخاتەوە.
كەواتە گێڕانەوە شێوەیەكە لە شێوەكانى داهێنان هەر تەنها بە بابەتى ئەدەبییەوە بەندنییە، بەڵكو بنەمایەكە بۆ شیكردنەوەى فیكرە قووڵەكانى كانت، بەمجۆرەش ریكۆر لە رێگەى بەكارهێنانێكى ئەدەبیانەوە واى كردووە هەر یەك لە پرۆسەى خەیاڵى ئیبداعى و زەمەن زێتر قابیلى قبولكردن بن، بە مانایەكى دیكە ئەگەر گێڕانەوە خستنەرووى ئەو هونەرە تەمومژاوییە بێت كە وێنە نەخشە بۆكێشراوە هەستپێنەكراوەكەى كانت لەخۆ بگرێت، ئەوە پڵۆت كە پێكهاتەى سێنترالیانەى گێڕانەوەیە جگە لە دانانێكى داهێنەرانەى زەمەن شتێكى دیكە نییە، دانانێك كە لە ئەزموونە هەڕەمەكیە جیاوازەكانەوە زەمەنێكى یەكگرتوو دەخاتەوە. كەواتە تواناى خەیاڵ ناكەوێتـە سەر وێنەگرتنى زەمەنەوە، وێنەگرتنێك كە بە هونەرى شاراوەى رۆحەكانەوە دێتە ژماردن، بەڵكو ئەو توانایەیە كە كار لە سەر پرۆسەى فۆرمەلەكردنى نەخشە بۆ كێشراوەكانى چنینى گێڕِِِانەوە دەكات، هەر لەوێشەوە خۆى بۆ راڤەكردن و لێكدانەوە نمایان دەكات. دواجار وەك ریكۆر دەڵێت: خەیاڵ لە رێگەى ژیانەوە نەبێت بە كەماڵ ناگات، وەك چۆن لە كۆى چیرۆكە گێڕاوەكانەوەش نەبێت لە ژیان ناگەین.
هایدگەرو زەمەنى بوونى مرۆیى
یەكێك لەو گرفتانەى كە هایدگەر لە بەشى دووەمى كتێبە بەناوبانگەكەى "الوجود و الزمان" قسەى لێدەكات گرفتى زەمەنە، بەشێك لە قسەكردنەكانیشى لە جیاكردنەوەى وجودى ئەسڵى و وجودى رۆژانە بەرجەستە دەبێت. لاى هایدگەر زەمەن ئەو ناوەندیارە درێژكراوە بىَ سنوورە نییە كە لە رێگەى كاتژمێرەكانەوە یان لە رێگەى جوڵەكانى زەوییەوە پێوانەى بۆ دەكرێت، بەڵكو بە تەمەنى مرۆییەوە بەندە، هەر بەو مانایەش زەمەنى مرۆیى دەخاتە بەراییەوە، زەمەنى مرۆییش وێناكردنى ژیان و مێژووى تاك لەخۆ دەگرێت، بۆ قسەكردنیش لەو بارەیەوە سىَ چەمك دەسنیشان دەكات: دڵەڕاوكىَ "القلق"، ویژدان، چارەنووس.
دڵەڕاوكىَ: بە كورتى هەستكردن بە لە دەستچوونى شتەكان دەنوێنىَ، بەومانایەش دڵەڕاوكىَ پەیوەندى بە تەواوى ژیانەوە هەیە لە بەرامبەر مەرگ وەك كۆتایى، وەك تاكە بنەمایەكى ژیان. چونكە ژیان لە هەردوو باردا ئەوەیە كە بەرەو مەرگ دەبێتەوە. هەر تەنها دڵەڕاوكێشە ئەو مەعریفەیەى لەخۆ گرتووەو لەوێشەوە مرۆڤ لە لەبیركردنەوە بەرەو دیدى گشتگیرى دەكاتەوە: بەرەو مەعریفەى خود، وەك بوونەوەرێك كە بەرەو مەرگ دەچێت. هەر تەنها دڵەڕاوكێیە لە دەرەوەى حاڵەتەكان و هەڵچوونەكانەوە ئازادى مرۆڤى لەخۆدا هەڵگرتووەو مرۆڤ لە كۆت و بەندەكانى دۆڕان رزگار دەكات. بەمجۆرە لاى هایدگەر مرۆڤ لە بوونى ئەسڵى خۆیدا بەرەو مەرگ دەچێت، هەروەها دڵەراوكىَ بە پێى ئەو تەعبیرە حاڵەتێكە لە كەشفكردن و لە رێگەى كەشفكردنى بوون بەرەو مەرگ وەك شیاوێكى ئەنتۆلۆژى دەردەكەوێت.
كەواتە دڵەڕاوكىَ ئەو حاڵەتەیە كە مرۆڤ دەنگى ویژدانى خۆى تێدا دەبیسێتەوە، خودى ویژدانیش وەك هایدگەر گریمانەى دەكات ئەو شانە تەواوەیە كە مرۆڤ تێیدا لە میانییەوە تەعبیر لە دڵەڕاوكىَ دەكات. ویژدان ئەو دەنگەیە كە لە میانییەوە قسە لە حاڵەتە نهێنى و بیدەنگەكان دەكرێت و مرۆڤ لە پەراوازەبوون و دۆڕانى نەفسى و فەنابوونى لەنێو خەڵك رزگار دەكات، بۆ ئەوەى بتوانێت خۆى بێت. بەمجۆرە ویژدان بانگەشەكردنى نەفسە بۆ نەفس، بانگەشەكردنێكە لە دۆڕانەوە بەرەو ئەساڵەتمان دەبات. ویژدان بانگى مرۆڤ دەكات بۆ ئەوەى لەو ونبوونە رزگارى بێت كە لە خەڵكەوە سەرچاوە دەگرێت، لەوێشەوە بەرەو بڕیاردانى تاكانەو هەڵبژاردنى خودى دەكاتەوە. بەو مانایەش مرۆڤ وەك بنەڕەتێكى مێژوویى خاوەنى چارەنووسێكە.
هەڵبەتە زەمەن لاى هایدگەر نە ئەو ناوەندیارەى "لینبتز"ە كە لە پەیوەندى نێوان رووداوەكان و نێوان جەوهەرو دیاردەكاندایە، نە ئەو زەمەنە بیۆلۆژیەى "برگسۆن"ە كە هەڵگرى قەڵەمبازە زیندەگییەكانە، قەڵەمبازێك كە لە رابردووەوە بەرەو داهاتوویەكى بێكۆتایى دەبێتەوە، بەڵكو زەمەن لاى هایدگەر زەمەنى وجودى كەسییەو لە هەموو ئەوانە جیاوازە، چونكە یەكەم: زەمەن زەمەنى خودەو درێژكراوەى ژیانى منە، بەو مانایەش زەمەن بنەماى بوونى مرۆڤ دەگەیەنێت. دووەم: هەنووكەیى لە زەمەنى وجودى داهاتوودایە، هەروەها هەنووكە یان (وجودى خودگەرایى) واتە تێگەیشتن، تێگەیشتنیش هەبوونێكى وجودیانەى تواناى هەبوونى هەنووكە دەگەیەنێت، بە مانایەكى دیكە لە هەنووكەیى هایدگەریدا زەمەن لە رابردووەوە بەرەو ئێستاو داهاتوو ناجوڵێت، بەڵكو لە داهاتوو بەرەو رابردوو و ئێستا دەجوڵێت. سێیەم زەمەن لاى هایدگەر كۆتاییدارە، واتە زەمەنى من دواجار كۆتایى دێت، كەواتە زەمەنى داهاتوو دەبێت زەمەنێكى كۆتایئامێز بێت، هەر لە سەر ئەو بنەمایەش مرۆڤ وەك زەمەن بوونێكە بەرەو مەرگ، بەرەو كۆتایى دەچێت.
لێرەوە سەیركردنى مرۆڤ وەك زەمەن سەیركردنیەتى وەك ویژدان، ئەو دەنگەى كە مرۆڤ بەرەو ئازادى بوونى خۆى دەكاتەوە، ئازادییەك كە لە زەمەن و كۆتاییەكانى زەمەندا: لە وجود بەرەو مەرگ خۆى متداوە. كەواتە چارەنووس چییە؟ لاى هایدگەر چارەنووس وەك ویژدان سێنتەرى تاكە و خودى تاك خەڵقى دەكات.
ئەگەر لاى هایدگەر زەمەن زەمەنى كەسى بێت ئەوە لاى ریكۆر فەردى نییەو گشتییە، ئەویش بە دوو مانا: یەكەم زەمەنى جەماوەرى، واتە زەمەنى كارلێكردنى نێوان كەسایەتى و بارودۆخە جۆراوجۆرەكان. دووەم: زەمەنى جەماوەرى، زەمەنى نێوان "گێڕانەوە/چیرۆك" و گوێگرەكان. دواجار خەیاڵ و زەمەن و شیانى ئەو سىَ پێكهاتەیەن كە لە رێگەى ئەوانەوە بیر لە وجودى مرۆیى دەكرێتەوە، وەك چۆن لە رێگەى تەئویلەوە بیر لە دەق دەكرێتەوە.
ریكۆر و گێڕانەوەگەرێتى
لاى ریكۆر چیرۆك/گێڕانەوە تەعبیر لە بوونى مرۆیى دەكات، وەك چۆن تەئویلیش ماناى دەقەكان لەخۆ دەگرێت، بەڵام زەمەن ئەو پرسیارە "ئۆگستین" ئامێزە لاى ریكۆر دەشىَ لە رێگەى گێڕانەوە چارەسەرێكى شیعرییانەى بۆ بكرێت، ئەویش بە مەعقولییەت بوونى زەمەنەوە بەندە، هەر لەوێشەوە خەیاڵ ناكەوێتە دەرەوەى واقیع بەڵكو زیاد لە پێویست واقیعى دەكەوێتەوە، بە مانایەكى دیكە خەیاڵ تواناى گوتنى واقیعى هەیە.
ئەگەر ئەركى تەئویل راڤەكردنى دنیا بێت لە رووى دەقدا، دنیاى دەقیش سەرچاوەكەى خەیاڵ بێت بەو سیفەتەى كە تواناى دووبارە وەسفكردنى هەیە، ئەوە تەئویلكردنى دەق بەو مانایە نییە كە شاراوەكان كەشف بكات، بەڵكو بەو وەسفەیە كە تەفسیرى وجود دەكات لە دنیایەك كە دەق دەیخاتە روو. دەقى ئەدەبیش وەك كردەیەكى مرۆیى جگە لە بوون لە زەمەندا شتێكى دیكە نییە. هەر لەوێشەوە دنیاى دەق رێگەیەكە بۆ بوون لە دنیادا. كەواتە "چیرۆك/گێڕانەوە" نە واقیعییەو نە وەهمییە، بەڵكو رێگەیەكە بۆ كەشفكردنى ئەنتۆلۆژیانەى پەیوەندییەكانمان لەگەڵ بوون و گەردوون، هەر لە سەر ئەو بنەمایەش ریكۆر قسە لە ئەنتۆلۆژیاى خەیاڵ دەكات.
ئەوەى كە گێڕانەوەى ریكۆر لە زەمەنى فەردى هایدگەر جیا دەكاتەوە، ئەوەیە كە گێڕانەوە لەوێوە خۆى دەبینێتەوە كە جەماوەر یان گوێگرەكانى بەرەو خەیاڵ دەبات، یان بە مانایەكى ئایینى بەرەو راستییان دەكاتەوە، هەر لە سەر ئەو بنەمایەش دەشىَ دووبارە گێڕانەوە وەك وەسفێك بۆ گێڕانەوە گەورەكان تەماشا بكرێت، بەڵام لاى ریكۆر دووبارە گێڕانەوە گواستنەوەیە لە جەرەیانى زەمەنەوە بۆ ئەسڵى مێژوو، واتە ئەوە كردەى دووبارەكردنەوەیە، كە مێژوو درووست دەكات.
ئەو رەخنە سەرەكییانەى كە "دیڤید كار" بەرامبەر ریكۆرى دەكاتەوە ئەوەیە كە "گێڕانەوە/چیرۆك" خەسڵەتى رووداوە راستییەكان ناگوازێتەوە، ئەگەر بە گواستنەوەشیان هەڵسێت بڕوایان پێناكرێت. لە لایەكى دیكە "دیڤید كار" دەڵێت: چیرۆك ناژى بەڵكو دەگێڕێتەوە، ژیان سەرەتاو ناوەند و كۆتایى نییە وەك ریكۆر دەڵێت، بەڵكو ئەو سیفەتە تەواو چیرۆكئامێزەو لە هونەرەوە بۆ ژیان گوازراوەتەوە.
هەڵبەتە ریكۆر دژى ئەوەى كە پێى دەڵێن رووتكردنەوەى چیرۆك/گێڕانەوە لە زەمەن دەوەستێت و پێیوایە سەرەتا و ناوەندو كۆتایى بنەماى بونیادى گێڕانەوەیە، وەك چۆن زۆر بە سادەیى بە هەمان شێوەش زەمەنیش دەكەوێتەوە.
بەڵام "دیڤید كار" لە بارەى گێڕانەوەو دنیاى واقیع دوو رەخنە ئاراستەى ریكۆر دەكات و دەڵێت: گێڕانەوە بە تەواوى لە دنیاى واقیع نامۆیە نە دوور و نە نزیك هاوشێوەى واقیع نییە، بێگومان ئەو رەخنەیە دیدە پێوانە سازەكەى ریكۆر كە لە سەر دیدى واقیع بۆ چیرۆك وەستاوە هەڵدەوەشێنێتەوە. دووەم "دیڤید كار" دەڵێت ژیان لە پێچەكانیدا سیستمى گێڕانەوەى هەڵگرتووە، ئەوەش لە رۆشنبیریى ئەدەبى بە دیاریكراوى چیرۆك هاتۆتە بەرهەم. بەڵام ریكۆر بۆ ئەو دوو رەخنەیە یەك وەڵامى هەیە ئەویش ئەوەیە كە ژیان لە بونیادى گێڕانەوەدا نامۆ نییە، پێویستیشى بەوە نییە ئەو بونیادە لە چیرۆك بخوازێت، چونكە بونیادى خۆیەتى و قابیلى رەەتكردنەوەش نییە، بەڵكو ژیان بۆخۆى جۆرە گێڕانەوەیەكى كورتكراوەیە، یان بونیادێكە دەكەوێتە پێش گێڕانەوە.
لە لایەكى دیكە قسەكردن لە بارەى دووبارە گێڕانەوە هەر تەنها دووبارە بەرهەمهێنانەوە ناگەیەنێت، بەڵكو ریكۆر بە بەرهمهێنان و داهێنانى دادەنێت كە رەنگە لە ژیان وەرگیرابێت، بەڵام لە رێگەى گرىَ چنەوە گۆڕانكارى بە سەردا دێت، بەو مانایەش بونیادى گێڕانەوە كردەى لەخۆگرتن و كۆكردنەوەو بەناوەندكردن بەرجەستە دەكات. بە ناوەندكردنى واقیع و رووداوى فەردى، وەك چۆن لەخۆگرتنیش رەگەزە لێكدوورەكان دەگرێتەوە، یان لەخۆگرتنى ئاستى جۆراوجۆر لە زەمەن…
دواجار دەتوانین بڵێین پۆل ریكۆر لە كتێبى زەمەن و گێڕانەوەدا دەیەوێت ئەو بۆشاییە پڕ بكاتەوە كە بونیادگەرەكان لەنێوان ژیان و گێڕانەوەدا درووستیان كردووە. هەروەها لە جیاوازى نێوان خەیاڵى زانستى و خەیاڵى ئەدەبیدا دەڵێت لە هەموو ئەزموونەكانى خەیاڵى زانستى خود ملكەچە، ملكەچى پەیوەندییەكانەو ئەوەى بەردەوامیش ئامادەیى هەیە مێشكە، بەڵام خەیاڵى ئەدەبى ئاوێتەبوونێكە لە شوێنى گێڕانەوەدا دەردەكەوێت، لە لایەكى دیكەش پێیوایە لە نێوان مێژوو و خەیاڵ ئاوێتە بوونێك هەیە، وەك چۆن دابڕان هەیە. بۆ ئاوێتە بوون نموونەى ئەوە دێنێتەوە كە ئەمڕۆ ئێمە شكسپیر دەخوێنینەوە، لەبارەى فیكرەى دابڕانیش چەمكى هەنووكەیى یان وجودى خودى دەخاتە روو.
سەرچاوەو پەراوێزەكان: