به‌شێكی قه‌یرانی ئێستای ئابووریمان سیسته‌می خواردنی ئه‌مڕۆمانه‌

 به‌شێكی قه‌یرانی ئێستای ئابووریمان سیسته‌می خواردنی ئه‌مڕۆمانه‌
 
 زاهیر باهیر
  له‌نده‌ن، ئۆكتۆبه‌ری 2008
 به‌شی سێیه‌م
 
 ئێستاش بابزانین ئه‌م قه‌یرانه‌ گه‌وره‌یه‌ی كه‌ ئه‌مڕۆ مرۆڤی سه‌رده‌م له‌م جیهانه‌دا ڕوبه‌ڕوی بووه‌ته‌وه،‌ چه‌ندێك خواردنی به‌روبوومی ئاژه‌ڵی به‌ڕۆڵی خۆی له‌ گه‌ڵ باقی فاكته‌ره‌كانی تر چ له‌سه‌ر قه‌یرانی گرانی و نه‌بوونی خواردنی ته‌واو بۆ خه‌ڵكانێكی زۆر و هه‌روه‌ها داڕمان و هه‌ره‌سهێنانی سیسته‌می دراو یا دارایی گه‌رچی کاتیش بێت، ڕۆڵی ئه‌میش دیسانه‌وه‌ له‌سه‌ر پرسی قه‌یرانی خوارد، چییه‌.
 
 زیاتر له‌ ساڵێكه‌ قه‌یرانی ئابووری له‌ سه‌رانسه‌ری جیهاندا ده‌سته‌ویه‌خه‌ی هه‌موو وڵاتان و فه‌رمانڕه‌واییه‌کانی‌ بووه‌ته‌وه‌.  له‌ زۆر شوێنی وه‌كو میسر و پاكستان و هیند و به‌نگلادش و فلیپین و ها‌یتی و سنیگال و نایجیریا و مه‌غریب و مه‌كسیكۆ و گه‌لێ وڵاتی تریش له‌و خۆپیشاندانانه‌دا كه‌ بۆ دابینكردنی خواردن ده‌كران، به‌یه‌كدادانی خوێناوی ڕویانداوه‌. له‌ هه‌نێك شوێنی وه‌ك پاكستان و مه‌غریب و مه‌كسیكۆ، هه‌ندێك پێداویستی ژیان به‌پێی ژماره‌سه‌ری خێزان و  به‌پێی بڕ دابه‌ش ده‌كرا. له‌ ئه‌مریكا له‌و چێشتخانا‌نه‌ی كه‌ برنج خواردنی سه‌ره‌كی  بوو،  یا له‌ برنج دروست ده‌كرا یا له‌ سوپه‌رماركیه‌ته‌كاندا، پرسی كیسه‌ برنج به‌ هه‌ژمار به‌ مشته‌ری ده‌درا. له‌ هیندستان و تایله‌ندیش ناردنه‌ده‌ره‌وه‌ی چه‌ند جۆرێكی  برنج  تاڕاده‌یه‌ك  ناردنه‌ده‌ره‌وه‌یان قه‌ده‌خه‌ كرا.
 
 له‌ وڵاتانی خۆرئاواشدا ئه‌و قه‌یرانه‌ له‌ شێوه‌ی گرانبوونێكی بێوێنه‌دا له‌ هه‌موو پێداویستیكانی ژیاندا چ خواردنه‌مه‌نی و چ نه‌خواردنه‌مه‌نی، ڕه‌نگی دایه‌وه‌. له‌كاتێكدا ڕێژه‌ی موچه‌ و كرێی كار یا هه‌ر له‌ جێی خۆیدا مایه‌وه‌ یا هه‌روه‌كو شتێكی ڕه‌مزی به‌رزبووه‌وه‌. چونكه‌ نه‌ك ئه‌و بڕی زیادكردنه‌ هه‌ر نه‌یتوانی زیادبوونه‌كه‌ی نرخ داپۆشێت، به‌ڵكو  ئه‌و ڕێژه‌ زیاده‌یه‌ی له‌ مووچه‌دا نه‌شیتوانی بۆ نموونه‌ هه‌ر به‌رزبوونه‌وه‌ی به‌ ته‌نها نرخی یه‌كێك له‌مانه‌: به‌نزین ، كاره‌با، گاز یا ئاو قه‌ره‌بوو بكات.
 
 بێگومان له‌ كاتێكدا كه‌ نرخی شت به‌رز ده‌بێته‌وه ‌و مووچه ‌و كرێی كار هه‌ر وه‌كو و خۆی ده‌مێنێته‌وه‌، خه‌ڵكی بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت بژێت، ده‌ست له‌ هه‌ندێك شت كه‌ له‌ ئێستادا زۆر پێویستی نین،‌ ده‌گرێته‌وه‌ تاكو  ئه‌و جیاوازیه‌ی كه‌ له ‌نرخی ئێستا و ڕابوردوودا هه‌یه پێ خه‌فه‌بكات‌، بۆیه‌ ده‌ستبه‌رداری كردنی پشووی ساڵانه‌ی یا گۆڕینی سه‌یاره‌كه‌ی یا ده‌ستهێنان به‌ خانوو ناو ماڵه‌كیدا ، ده‌بێت.
 
 له‌ به‌ریتانیا له‌ نێوانی مانگی ئابی 2007 و ئابی 2008 دا نرخی خانوو به‌ ڕێژه‌ی 12.7% دابه‌زی. كڕینی سه‌یاره‌ی تازه‌ وا دابه‌زیوه،‌ كه‌ ئه‌و ڕێژه‌‌یه‌ له‌ ساڵی 1966دا له‌و ئاسته‌دا بووه‌‌. ژماره‌ی خه‌ڵكانێك كه‌ پاره‌ پاشه‌كه‌وت ده‌كه‌ن یه‌ك ملیۆن‌ له‌ ساڵی پار (2007) كه‌متره، كه‌ پارساڵ 7 ملیۆن كه‌س بووه‌. فرۆشتنی خواردنی ئۆرگانیك له‌ 100 ملیۆنه‌وه‌ هاتۆته‌ خواره‌وه‌ بۆ 81 ملیۆن پاوه‌ند.  گاردیانی به‌ریتانی ، ‌ هه‌ینی ،05-09-2008.
 
 ئه‌مه‌ی سه‌ره‌وه‌ شتێكی چاوه‌روانكراوه‌ له‌ كاتێكدا كه‌ نه‌ك هه‌ر نرخی خوارده‌مه‌نی چوه‌ته‌سه‌ره‌وه‌، به‌ڵكو نرخی گاز و كاره‌با و به‌نزین و گازوایلیش چوه‌ته‌ سه‌ره‌وه،‌ گوایه‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی بڕی هه‌ڵئاوسانی پاره‌ له‌ به‌ریتانیادا هه‌ڵكشاوه‌ بۆ 4.4% واچاوه‌ڕوان ده‌كرێت كه‌ له‌ كۆتایی پایزدا بچێته‌ 5%.
 
 به‌پێی [ONS)  The Office For Statistic)] نرخی هێلكه‌ به‌ ڕێژه‌ی 20%، نانی سپی به‌ڕێژه‌ی 41%، بازاڕی ئاسایی هه‌فتانه ‌له‌ ساڵی پاره‌وه‌ به‌ڕێژه‌ی 14%، گۆشت به‌ڕێژه‌ی له‌  16.3%، به‌روبوومی ڕووه‌کی 11.1%، جۆری نان و  سیرێڵ (Cerel) 15.9%  چوونه‌ته‌ سه‌ره‌وه‌.  گاردیانی به‌ریتانی ،‌ چوا‌رشه‌ممه‌ ، 13-08-08 لاپه‌ڕه‌ 3 .
 
 له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ 5 كۆمپانیای گه‌وره‌ که‌ له‌ به‌ریتانیادا مۆنۆپۆلی گاز و كاره‌بایان كردووه‌؛ كۆمپانیای گازی به‌ریتانی ،Scottish Southern Energy, E.O.N, N.Power, EDF Energy and Scottish Power. ئه‌مانیش به‌ڕۆڵی خۆیان نرخی گاز و كاره‌بایان ئه‌وه‌نده‌ی كه‌ ململانێی نێوانیان و بازاڕ ڕێگه‌ی پێدابێتن ، به‌رز كردۆته‌وه‌.  بۆ نموونه‌ (EDF) كه‌ ته‌نها 5 ملیۆن له‌ مشته‌ری تێكه‌ڵه‌ی هه‌یه – واته‌ دانیشتوان و دووكان و ئۆفیسه‌كان-‌ لیست‌ی ئاسایی به‌ 200 پاوه‌ن له‌ ساڵێكدا سه‌رخست، كاتێك كه‌ بانگهێشه‌ی به‌رزكردنه‌وه‌ی نرخی گازی به‌ ڕێژه‌ی 40% كرد.  گاردیانی به‌ریتانی، ‌ شه‌ممه‌ 26-07-2008 لاپه‌ڕه‌8 .  سێنتریكا كه‌ خاوه‌نی 800 هه‌زار پشكه‌ و  له‌ كاتێكشدا که‌ ته‌نها له‌ 6 مانگی یه‌كه‌می ئه‌م ساڵدا 992 ملیۆن پاوه‌نی قازانج كردوه‌ ، كه‌چی نرخی گازی به‌ڕێژه‌ی 35% به‌رز كرده‌وه. كۆمپانیای گازی به‌ریتانیش كه‌ 16 ملیۆن موشته‌ری تێكه‌ڵه‌یان هه‌یه‌ له‌ مانگی ته‌موزی ئه‌مساڵدا نرخی گازی 35% به‌رز كرده‌وه‌. كۆمپانیای (EDF) گاز و كاره‌بای به‌ڕێژه‌ی 22% به‌رز كرده‌وه‌. گاردیانی به‌ریتانی، ‌ ڕۆژی   پێنج شه‌ممه‌‌ ، 31-07-2008 .
 بیانووی هه‌ر یه‌كه‌ له‌م كۆمپانیانه‌ بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی نرخی وزه، به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی نه‌وت بوو، كه‌ له‌ مانگی ته‌موزدا به‌رمیلێك نه‌وتی خاو چووه‌ نزیکه‌ی 148 دۆلار به‌ڵام له‌ ئه‌مڕۆدا كه‌ 17-10-2008 بۆ 66-68 دۆلار دابه‌زیووه‌، كه‌چی وزه‌ دانه‌به‌زیووه ته‌نها به‌نزین و گازوایل نه‌بێت ئه‌ویش به‌ بڕی 6 بۆ 7 پێنس‌.
 
 هه‌ر له‌و كاته‌دا نرخی به‌نزین و گازیش به‌ شیوه‌یه‌ك به‌رزبووه‌وه‌، كه‌ نرخی یه‌ك لیتر به‌نزین گه‌یشته‌‌ 1.20 پاوه‌ن و نرخی لیترێك گازوایلیش گه‌یشته‌‌ 1.36 پاوه‌ن، تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی كه‌ زۆر كه‌س له‌ به‌ریتانیا ده‌ستبه‌رداری سه‌یاره‌كانیان بوون و هۆكانی تری هاتوچۆیان به‌كار ده‌هێنا، له‌ ئه‌مه‌ریكاش كار گه‌یشته‌ ئه‌و ڕاده‌یه‌ی، كه‌ ڕۆژانه‌ كڕینی به‌نزین و گازوایل به‌بڕی 800 هه‌زار كه‌س داده‌به‌زێت، ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدا كه‌ كۆمپانییه‌‌كانی نه‌وت و پیترۆڵ قازانجیان نه‌ك هه‌ر دانه‌به‌زی، به‌ڵكو له‌ ساڵی پار زیاتر چووه‌ سه‌ره‌وه‌،  بۆ نموونه‌ كۆمپانیای شێڵ له‌ چاره‌كی دووهه‌می ئه‌مساڵدا 8 ملیارد دۆلا‌ری قازانج كرد، كه‌ سه‌عاتی ده‌كاته‌ 2 ملیۆن دۆلار.  گاردیانی به‌ریتانی، ‌ هه‌ینی ، 01-08-2008 .
 
 هه‌موو ئه‌مانه‌ به ده‌وری  خۆیان ڕۆڵێكی كاریگه‌ر له‌سه‌ر بێكاری به‌ پێی كه‌مبوونه‌وه‌ی هێزی كڕینی موشته‌ری ده‌بینن، بۆیه‌ له‌ ئێستادا به‌پێی ئاما‌ره‌ فه‌رمییه‌كان بڕی بێکاره‌‌ مانگانه‌ له‌ به‌ریتانیادا 60 هه‌زار كه‌سه‌، به‌ڵام هه‌ر به‌ ته‌نها له‌ نێوان مانگی ئاب و كۆتایی مانگی سێپته‌مبه‌ردا گه‌یشته‌ 160 هه‌زار كه‌س و واش چاوه‌ڕوان ده‌كرێت له‌ كۆتایی ئه‌مساڵدا هه‌ژماری‌ بێکاری‌ بچێته‌ سه‌روی 2 ملیۆنه‌وه‌.
 
 ئه‌م قه‌یرانه‌ ئابوورییه‌ له‌ شت گرانبوون و بێكاریدا ئه‌مه‌ریكای زۆر به‌خه‌ستتر گرتۆته‌وه‌، تائه‌و ڕاده‌یه‌ی 42%ی خه‌ڵكه‌كه‌ی كه‌ (سلفه‌ی عه‌قار)یان له‌لایه‌ زیاتر له‌ چه‌ند مانگێكه‌ نه‌یان توانیوه‌ قیستی مانگانه‌كه‌یان بده‌نه‌وه‌. ئه‌مه‌ش بووه‌ته‌ هۆی له‌ده‌ستدانی خانووه‌كانیان كه‌ بانك ده‌ستی به‌سه‌ریاندا گرتووه‌.  خه‌ڵكێكی زۆریش به‌ هۆی داخستنی شوێنی كار و كه‌مكردنه‌وه‌ی كرێكاران و كارمه‌ندان له‌به‌ر نه‌بوونی مشته‌ری و  نه‌بوونی كاره‌وه، كاره‌كانیان له‌ده‌ست داوه‌.  زیادبوونی نرخی به‌نزین و گازوایل و شكاندنی به‌های دۆلار به‌تایبه‌ت له‌ كۆتایی ساڵی پار و سه‌ره‌تی ئه‌مساڵدا، ئه‌مانیش ڕۆڵی خۆیان له‌ بێكاری خه‌ڵك و له‌ كه‌متر به‌كارهێنانی سه‌یاره‌ یا گۆڕینی سه‌یاره‌كانیان بۆ سه‌یاره‌ی بچوك، بینی.
 
  گیروگرفته‌كه‌ له‌ بێكاری و شكاندنی نرخی دۆلار و به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی به‌نزین و گازوایل دا كۆتایی نه‌هات، بگره‌ پشێوی بازاڕ و داڕمانی سیسته‌می دارایی یا دراوی له‌ جیهاندا‌ گه‌لێك جۆر له‌ بانقه‌كان و كۆمپانیا گه‌وره‌كانیشی گرته‌وه‌. ئه‌وه‌ بوو له‌ به‌ریتانیا له‌ 14ی  سێپته‌مبه‌ری 2007دا بانقی (Northern Rock)‌ كه‌ شه‌شه‌مین بانكی گه‌وره‌ی به‌ریتانیا بووه‌، كاری سه‌ره‌کی ئه‌م بانكه‌ دانی سلفه‌ی عه‌قار بوو، سه‌رئه‌نجام هه‌ره‌سی هێنا، ئه‌مه‌ش ترسوله‌رزێكی گه‌وره‌ی خسته‌ ناو دڵی ئه‌وانه‌ی كه‌ مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵیدا هه‌بوو، هه‌روا هه‌موو بانكه‌كانی تریش. سه‌رئه‌نجام كه‌ ده‌وڵه‌ت له‌ فرۆشتنه‌وه‌یدا شکستی هێنا، پاش نزیكه‌ی 5  مانگ ناچار بوو ‌به‌مۆقه‌ت  خۆماڵی بكات. ئه‌مه‌ش ته‌نها چاره‌سه‌رێك بوو بۆ دامركاندنه‌وه‌ی ڕکوكینه‌ی موشته‌رییه‌كانی و ئه‌وانه‌شی كه‌ پشك (سه‌هم)یان تێیدا هه‌بوو. هه‌روه‌ها بۆ هێڵانه‌وه‌ی هه‌یبه‌ت و سومعه‌ی فه‌رمانڕه‌وا واته‌ تاكو وا نه‌بینرێن، كه‌ له‌ به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌تدا لاوازن. ئه‌مه‌ جگه ‌له‌وه‌ی كه‌ هه‌ره‌سهێنانی ئه‌م بانقه‌ كاریگه‌ری خۆی له‌سه‌ر بانقه‌كانی تر و بازاڕیش داده‌نا.
 
 له‌ ڕۆژی 29-09-2008دا حكومه‌تی به‌ریتانی با‌نگه‌شه‌ی خۆماڵیكردنی هه‌شته‌مین بانقی به‌ریتانی،  Bradford & Bingley،  به‌ریتانی كرد (گاردیانی به‌ریتانی ،‌ 29-09-08).  ئه‌م بانكه‌ 200 لقی هه‌یه‌، سامانه‌كه‌ی 22 ملیارد پاوه‌نه‌، له‌ دانی قه‌رزی (سلفه‌ی عه‌قار) به‌بڕی 47 ملیارد پاوه‌ن لێپرسراوه‌. ئه‌‌م بانقه‌ ماوه‌یه‌كی زۆر بوو له‌ گیروگرفتی داراییدا ده‌ژیا و به‌ نهێنی له‌ ڕه‌ده‌ڵوبه‌ده‌ڵی فرۆشتنیدا بوون، یاخوود گه‌ر بكرێت له‌لایه‌ن بانكه‌ گه‌وره‌كانه‌وه‌ لوش بدرێت، به‌ڵام ئه‌مانه‌ هیچیان سه‌ریان نه‌گرت. هه‌ر له‌و ڕۆژه‌شدا قه‌یرانه‌كه‌ له‌ «به‌لجیكا»ش به‌ زه‌قی ده‌ركه‌وت، كه‌ یه‌كێك له‌ گه‌وره‌ترین بانكی ئه‌وروپا  به‌ناوی «فۆڕتیس» به‌ره‌و نابووت بوون ده‌ڕۆیشت، ناچار له‌ لایه‌ن لۆكسۆمبورگ و هۆڵنده‌ و به‌لجیكا وه‌ ده‌سڕی بۆ ڕاخرا و 11 ملیارد یورۆیان بۆ كۆكرده‌وه و‌ له‌ نێوانی خۆیاندا نیوه‌ی خۆماڵی كرا.
 له‌ 30-09-2008دا (Citigroup) بانقی Wachovia ‌ لوشدا، كه‌ كه‌وتبووه‌ بارێكی واوه‌ له‌ سه‌ره‌تای ساڵدا به‌های هه‌ر پشكێك له‌ پشكه‌كانی 38 دۆلار بوو، به‌ڵام ڕۆژی پێش نابووت بوونه‌كه‌ی دابه‌زی بۆ ته‌نها 96 سێنت.
  له‌ «ئه‌مریكا»ش له‌ سه‌ره‌تای ئه‌مساڵه‌وه‌ (14) بانقی بازرگانی هه‌ره‌سیان هێناوه.‌ ئه‌م ژماره‌یه‌ش به ‌به‌راورد به‌ هه‌ره‌سهێنانی  ته‌نها (3) بانق له‌ سێ ساڵی ڕابوردوودا گه‌لێك به‌رزه‌.
 
 ئه‌م بارودۆخه‌ له‌ «به‌ریتانیا»دا به‌ره‌و خراپتر ده‌ڕۆیشت تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی وای لێهات، كه‌ بانقه‌كان پاره‌یان به‌ قه‌رز به‌یه‌كدی نه‌ده‌دا، چونكه‌ متمانه‌ به‌ داهاتوو نه‌ده‌كرا. هه‌روه‌ها خه‌ڵكیش له‌ ده‌رهێنانه‌وه‌ی ئه‌و پاره‌یه‌ی كه‌ پاشه‌كه‌وتیان كردبوو، بۆ بانقه‌كانی تر ئه‌وانه‌ی  كه‌ تا ئه‌و ساته‌‌ ده‌نگوباسی نابووت بوونیان له‌ میدیادا نه‌بیسترا بوو، به‌ په‌له‌بوون.  هه‌ر ئه‌م بارودۆخه‌ خراپیه‌ش  وای كرد كه‌ نیمچه‌ هه‌ره‌سهێنانێك بگه‌یه‌نێته‌ هه‌ندێك بانقی تری وه‌كو (HBOS) كه له‌ ناچاریدا به‌ 9.8 ملیارد پاوه‌ند فرۆشرا، به‌ڵام به‌ هۆی زیاتر خراپبوونی باری ئابووری دنیاوه‌ له‌ ئێستادا ته‌نها 6.4 ملیارد پاوه‌ند ده‌كات.
 
 كێشه‌كه‌ لێره‌شدا نه‌وه‌ستا، ئه‌وه‌ بوو بۆ ئه‌وه‌ی ژیان بۆ ئابووریی به‌ تایبه‌تی بانقه‌كان بگه‌ڕێته‌وه،‌ تاكو متمانه‌ له‌ لای خه‌ڵكانی ئاسایی و بزنسمانه‌كان و لایه‌نه‌كانی تریش دروست بكه‌نه‌وه‌، له‌ ڕۆژی شه‌مه‌، 13.10.2008 حكومه‌تی به‌ریتانی به ‌ناچاری 40 ملیارد پاوه‌ندی تری فڕێدایه‌ (3) له‌ هه‌ره‌ بانقه‌ گه‌وره‌كانی به‌ریتانیا؛ كه‌ بانقی مه‌لیكی سكۆتله‌ندی بوو و سامانی ئه‌م بانقه‌ 2 تریلوێن یورۆ بوو، (HBOS) به‌شێكی كه‌م به‌ بانقی باركه‌لی كه‌ سامانه‌كه‌ی  1.5 تریلۆن یورۆیه‌، هه‌روه‌ها به‌ (Lloyds TSB) كه‌ سامانه‌كه‌ی كه‌ 1.4 تریلۆنه‌.   سه‌رجه‌می سامانی ئه‌و بانقانه‌ی كه‌ ناوم هێنان له‌ گه‌ڵ بانقێكی تر كه‌    HSBC یه‌ ده‌كاته‌ 6.5 تریلۆن یورۆ كه‌ ئه‌م بڕه‌ پاره‌یه‌ش 4 جار له‌ هه‌موو داهاتی به‌ریتانیا زیاتره‌. گاردیانی به‌ریتانی ،‌ چوارشه‌مه‌، 01-10-2008 . له‌ گه‌ڵ ئه‌م یارمه‌تیه‌شدا ڕۆژی دواتر واته‌ 14.10.2008 ، سێشه‌ممه‌ حكومه‌ت بانگهێشه‌ی ئه‌وه‌ی كرد، كه‌ به‌شێك له‌م بانقانه‌ ده‌كرێنه‌ موڵكی ده‌وڵه‌ت: (HBOS)، (Lloyds TSB) و بانقی مه‌لیكی سكۆتله‌ندی.
 
 حكومه‌تی به‌ریتانی له‌ هه‌موو هه‌وڵێكی چاكسازی وه‌زعه‌كه‌دا بوو بۆ ڕه‌واندنه‌وه‌ی ترس و دڵه‌ڕاوكێی خه‌ڵكی‌ هه‌روه‌ها له‌ كه‌مكردنه‌وه‌ی ترسی هاتنه‌ سه‌رجاده‌یان، به‌ڵام وڵاته‌كانی تری ئه‌وروپا وه‌زعه‌كه‌یان یارمه‌تی ده‌ر نه‌بوو، به‌تایبه‌ت كه‌ ئێرلانده‌ و یۆنان و ئه‌ڵمانیا گه‌ره‌نتی مسۆگه‌رکردن و دانه‌وه‌ی سه‌رجه‌می پاره‌ی پاشه‌كه‌وتی هه‌موو كه‌سێكیان له‌ كاتی زیاتر خراپبوونی باروو دۆخه‌كادا كرد. ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدا له‌ به‌ریتانیا ته‌نها گه‌ره‌نتی دانه‌وه‌ی پاشه‌كه‌وتی 35 هه‌زار پاوه‌ندیان ده‌دا، بۆیه‌ كه‌وتنه‌ ژێر فشارێكی گه‌وره‌وه ‌و ئه‌م ژماره‌یان بۆ 50 هه‌زار پاوه‌ند سه‌رخست. گه‌رچی فشاری زیاتریان خرایه‌ سه‌ر تاكو ده‌وڵه‌ت گه‌ره‌نتی سه‌رجه‌می پاشه‌كه‌وتی خه‌ڵكی بكات، به‌ڵام ئه‌مه‌ نه‌كرا، چونكه‌ حكومه‌ت وتی گه‌ره‌نتیكردنی 50 هه‌زار پاوه‌ند واته‌ گه‌ره‌نتیكردنی 98%ی ئه‌و خه‌ڵكانه‌یه‌ كه‌ پاره‌ی پاشه‌كه‌وتیان هه‌یه‌، كه‌ ئه‌مه‌ش ده‌كات 60%ی پاره‌ی پاشه‌كه‌وتكراو له‌ به‌ریتانیادا، واته‌ له‌ 02%‌كه‌ تری خه‌ڵكی 40% پاره‌ی پاشه‌كه‌وتكراو هی ئه‌وانه‌.
 هه‌ر له‌م کاته‌شدا خه‌زێنه‌ی ده‌وڵه‌تی به‌ریتانی زیاتر له‌ 440 ملیارد پاوه‌ندی  خستۆته‌ بانقه‌كان و به‌شی دانه‌وه‌ی پاره‌ی پاشه‌كه‌وتی خه‌ڵكی، به‌و مه‌رجه‌ی كه‌ بانقه‌كان  له‌گه‌ڵ یه‌كتری دا ڕه‌ده‌ڵوبه‌ده‌ڵ بكه‌ن، پاره ‌و خه‌ڵاتی سه‌رۆكه‌كان و ڕه‌ده‌ڵوبه‌ده‌ڵكه‌رانی  تری پاره‌، كه‌مكرێته‌وه‌.
 هه‌ر له‌و ڕۆژانه‌شدا بوو كه‌ دووهه‌م بانقی ئه‌لمانی (های پۆ ڕۆیه‌ل ئیسته‌یت) نابووت بوو، بانقی بازرگانی ناوه‌ندی ئه‌ڵمانی 50 ملیارد یورۆی تێفڕێدا، تاكو له‌ هه‌ره‌سهێنانی ته‌واوی بپارێزرێت.
 له‌ مانگی ئابه‌وه‌ له‌ ئه‌مه‌ریكاش گیروگرفتی نابووتبوونی چه‌ند بانقێك و چه‌ند كۆمپانێیایاكی گه‌وه‌ره‌ش سه‌ری هه‌ڵداوه،‌ بانكی (Lehman Brothers)، كه چوارهه‌م بانكی  ئه‌مه‌ریكی بوو‌ 158 ساڵ ته‌مه‌نی بوو،‌ له‌ جیهاندا نزیكه‌ی 100 هه‌زار كرێكار و كارمه‌ندی هه‌بوو و به ‌ته‌نها له‌ «له‌نده‌ن»دا (5) هه‌زار کارگه‌ر و که‌رمه‌ندی هه‌بوو له‌ گیروگرفتێكی گه‌وره‌دا  ده‌ژیا، تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی  له‌ چوار مانگی ئه‌م دوایه‌دا نزیكای 3.9 ملیارد دۆلاری زیان لێكه‌وت و سه‌ره‌نجام به‌ته‌واوی هه‌ره‌سی هێنا. «مێریڵ  لینچ» كه‌ بانقێكی تره‌ و‌ له‌ ساڵی 1914 ده‌دا دروست بووه‌، 60 هه‌زار كرێكار و كارمه‌ندی هه‌یه‌ و له‌ 40 وڵاتدا لقی هه‌یه‌، ئه‌میش هه‌ره‌سی هێنا. به‌ڵام ده‌وڵه‌ت نه‌ی هێشت بكه‌وێت  و خۆماڵی كرد.  ئه‌م بانكه‌ بایی 738 ملیارد دۆلار مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌ڵاڵ و مامه‌ڵه‌كاری بچوك و بانقی  تردا هه‌بوو.
 پێش ئه‌مانیش دوو بانقی گه‌وره‌ی تر كه ‌به‌شێكی زۆری ئه‌مه‌ریكییه‌کان خانوویان كڕیوه‌و قه‌رزی  سلفه‌ی عه‌قاریان له‌وان كردووه‌، هه‌ره‌سی هێنا، ئه‌وانیش (Freddie Mac and Fanny Mae) بوو‌ن.  ئیداره‌ی  ئه‌مه‌ریكی و سیسته‌می دارایی ئه‌وێ نه‌یان ده‌توانی ده‌ستیان لێ به‌رده‌ن و هه‌روا به‌ئاسانی پشتیان تێكه‌ن. چونكه‌ ده‌بووه‌ كاره‌ساتێكی گه‌وره‌ بۆ ئه‌مه‌ریكا. ئه‌م دوو بانقه‌ له‌ ماوه‌ی یه‌ك ساڵدا به ‌هه‌ردوكیان 14 ملیارد دۆلاریان زیان كرد، به‌و‌ زیانه گه‌وره‌یه‌شه‌وه‌ ‌و به‌ملنانیشه‌وه‌ به‌ره‌و نابووت بوونیش، هێشتا به‌ هه‌ردوو  به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی هه‌ردوو بانقه‌كه‌ 23 ملیۆن دۆلاریان له‌ ساڵێكدا ده‌ستكه‌وت بوو.  سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئه‌مانه‌ ئیداره‌ی ئه‌مه‌ریكی گه‌رچی نه‌یان ده‌ویست‌ خۆماڵی كه‌ن، به‌ڵام  چاریان نه‌ما و بڕیاری خۆماڵیكردنیان ڕاگه‌یاند و كردیان به‌ موڵكی ده‌وڵه‌ت.