شێوازگەرى !
شێوازگەرى
شێوازى دەقى ئەدەبى
عەبدولموتەلیب عەبدوڵڵاشێوازگەرى ئەو دەركەوتنەیە كە لەهەندىَ چركەساتى بەدواداچوونى وشە لە رستەدا بە ئەنجام دەگات، واتە لەكۆى ئەو رەگەزە بەدوایەكداهاتووانە دەردەكەوێت كە ئاخاوتنى لێپێكدێت و لەرێگەى جوانگوتن و ریتمى وشە، خەسڵەتى دەنگى و پێكهاتەى ئیقاعییەوە گرنگى بە دووبارەكردنەوەى تەعبیرلێكراو دەدات، بەو مانایەش یەكەى شێوازگەرى لە دەستەواژەدا خۆى هەڵدەگرێتەوە، هەر لەوێشەوە شێوازگەرى راستەوخۆ دەكەوێتە سەر هونەرى نواندنى زمانەوانى و بە فەردانییەتەوە دەلكێت و وەرگر رۆڵى تایبەتى خۆى تێدا وازى دەكات.
یەكێك لەو پرسیارنەى بەردەوام شێوازگەرى دەیوروژێنێت زانستى پێكهاتنى زمان و دیاریكردنى كاریگەرییەكانى زمانە، بەڵام نەك بەشێوە رەوانبێژییە تەقلیدییەكەیەوە، بەڵكو بە ئاراستەیەكى پێچەوانەوە، چونكە بەشێوەیەكى گشتى ئەو دابڕانەى كە دەكەوێتە نێوانیان بە شیكردنەوەى رەمزە بەكارهاتووەكانى زمانى تایبەت جیادەكرێتەوە، نەك بەو مانایەى هەر تەنها دراسەكردنى كۆمەڵێك سیما بێت لە سیماكانى زمانى سۆزدارى، بەڵكو مەبەست دراسەكردنى ئەو سیمایانەیە كە بە بەكارهێنانى زمانەوە بەندە، بەكارهێنانێك كە بۆ پرۆسیسەكردنى نووسەر دەگەڕێتەوە، نووسەرێك كە لەجۆردا دەگمەن و تایبەتە، كۆى ئەوانەش بەرەو ناسینى شتێكمان دەبەن كە لە شێوازگەرى نوىَ خۆى دەدۆزێتەوە. كەواتە لەبەر ئەوەى شێوازگەرى پەیوەندى بە تایبەتمەندییەكانى زمانەوانییەوە هەیە بۆیە وەك پێویست بۆ (سوسێر) دەگەڕێینەوەو دەڵێین (سوسێر) جگە لە دووانەیى دال و مەدلول قسە لە دووانەیەكى دیكە دەكات، كە بە تەوەرەى رێكخستن و ئاڵوگۆڕییەوە بەندە، هەروەها لەبەر ئەوەى زمان هەڵگرى پەیامە بۆیە پێویستى بە (وەرگر/بەرامبەر) هەیە تاكو پرۆسەى گەیاندن بە ئەنجام بگات، پرۆسەى گەیاندنیش لەرێگەى ئاماژەوە پراكتیزە دەبێت، خودى ئاماژەش لاى (سوسێر) دەكەوێتە نێوان كۆمەڵێك ئاماژەوە كە یەك ئەویدیكە بەیەكەوە دەبەستێتەوە، ئەو بەیەكبەستنەوەیەش لەرێگەى پەیوەندییە بەیەكبەستراوەكانەوە مەیسەر دەبێت. كەواتە كۆى ئەو ئاماژە بەدوایەكداهاتووانە لە تەوەرەى رێكخستن كە یەكەى زمانەوانى لەسەر رێكدەخرێت و زنجیرەیەكى دیاریكراوى ئاخاوتن بەرهەم دێنێت هەروەها تەوەرەى ئاڵوگۆڕى كە پەیوەندى نێوان ئاماژەى ئاماژە مەوجودەكان لە زنجیرەیەك ئاخاوتندا رێكدەخات كردەى گەیاندن بەرجەستە دەكەن. دواجار لە میانى دەرئەنجامى گەیاندنیش شێواز دێتە بەرهەم، بەڵام لەبەر ئەوەى وشە بەیەكەى شێوازگەرى دێتە ژماردن بۆیە دەبێت بزانین وشە جگە لەوەى چەندان دەلالەتى لەخۆدا هەڵگرتووە، بەڵام لە شێوازگەریدا كار لەسەر دوو دەلالەتى وشە دەكرێت ئەویش دەلالەتى خودى و دەلالەتى ئیحائیە. وەك دەزانین لە دەقى ئەدەبیدا ئاستى دەلالەتى خودى سەرچاوەى تایبەت بەخۆى درووست دەكات، بەڵام ئاستى دەلالەتى ئیحایى بە شێوەیەكى بەرفرەوان دەلالەتى دەرەكى بۆ ئیبداع دادەمەزرینێت، بەو مانایە شێوازگەرى وەك (مۆلینیە) دەڵێت جوانترین پێناسە (ریشلە) پێدەبەخشێت كە دەڵێت: شێوازگەرى ئەو رێگەیەیە كە هەر كەسىَ قسەى پێدەكات.
شێوازگەرى پشت بە رێساى تیۆرى (زمانەوانى سیمیایى، پراگماتى) دەبەستێت، بۆیە دەڵێین شێوازگەرى پراكتیزەكردنێكە دەكەوێتە سەر گوتارى ئەدەبییەوە، بەڵام گوتار چییە، ئەدەبیەت چى دەگەیەنێت، لێرە هەوڵدەدەین بەشێوەیەكى ناراستەوخۆ ئەو دوو پرسیارە لە بەدواداچوونى ئەو نووسینە بخەینە روو.
(مۆلینیە) لەو كتێبەیدا ئامانجێك دیارى دەكات ئەو ئامانجەش لە بەدواداگەڕانى رەگەزەكانى دەق هەڵدەگرێتەوە، واتە ئەو رەگەزانەى كە دەقى ئەدەبى پێكدەهێنن، هەر لەوێشەوە هەوڵدەدات تایبەتمەندى ئەو رەگەزانە و سروشتى كاركردنیان دیارى بكات، وەك چۆن لە كۆى هەوڵە یەك لە دوایەكەكانیدا جەخت لەوە دەكاتەوە كە جیاوازى بنەڕەتى ئەدەبیەت خۆى لە دەستەواژەدا نادۆزێتەوە، یان پراكتیزەكردنى زمانەوانیدا، بەڵكو خۆى لە گورزێك رووداوى زمانەوانیدا هەڵدەگرێتەوە.
دەقى ئەدەبى لە كۆمەڵێك رەگەزى زمانەوانى پێكدێت، بەڵام ئەو رەگەزانە پرۆسیسەى هەمان سروشتى پێشووى خۆیان ناكەن، شتێكى دیكەى نوىَ دەهێننە ناوەوە، كە بەهاى ئەدەبى ئیستاتیكیان لەخۆدا هەڵگرتووە، هەر لەوێشەوەو لەرێگەى تەوەرەى رێكخستن و ئاڵوگۆڕییەوە چیگوتن و جوانگوتنى نووسەر بەرجەستە دەبێت. بەڵام ئەگەر (ب. كرۆس)ە ئەو بەرجەستە كردنە لە هونەرى پێشبینیكردنى فەردییدا هەڵگرێتەوە، خودى ئەو بیركردنەوەیەش دەكەوێتە نێوان پراكتیزەكردنى شێوازى ئیبداعى دیاریكراو و نێوان پرنسیبى (دەروونى/ئیستاتیكى)یەوە، ئەوەو لاى (جاكۆبسن) كە بە رەمزى بزاڤى فۆرمالیستەكانى رووس دەژمێردرێت شێوازگەرى وەك زانستێك دەردەكەوێت كە ئامانجى خۆى هەیە، وەك زانستێك كە بەشێوەیەكى گشتى كەرەسەو میتۆدى خۆى لە زماندا هەڵگرتۆتەوە.
بەمجۆرە شێوازگەرى لاى (جاكۆبسن) دوو مانا لەخۆ دەگرێت، یەكەم بەدواداگەڕانى زمانەوانى و دووەم ئەدەبییەت. ئەگەر بەدواداگەڕانى زمانەوانى لە تەوەرەى رێكخستن و ئاڵوگۆڕى خۆى هەڵگرێتەوە، ئەوە ئەدەبییەت لاى ئەو لە وەزیفەى شیعرییدا بەرجەستە دەبێت، ماناى شیعرییەتیش لاى ئەو هەڵگرى ماناى ئەدەبییەتە، ئەو مەسەلەیەش هەر تەنها پەیوەندى بە گەمەكردنى وشەكانەوە نییە، وەك چۆن پەیوەندى بە ناونانەوە ناكات، بەڵكو ئەو پێناسەیەى كە لاى (جاكۆبسن) بۆ شیعرییەت كراوە بە شێوەیەكى گشتى لە گەمەى هەردوو تەوەرەى رێكخستن و ئاڵوگۆڕیدا خۆى حەشار داوە، بەڵام نەك بەرێگەیەكى تەواو هاوشان، چونكە دواجار شیعرییەتى جاكۆبسن یەكسانە بە واتاى شێوازگەرییەوە، بەڵام ئەوەى لاى (جاكۆبسن) زۆرترین گرنگى پێدەدرێت وەرگر نییە بەڵكو نێنەرە یان بەرهەمهێنەر، كەچى (ریفاتێر) كە یەكێكە لە لە بەناوبانگترین لێكۆڵەر لە بوارى شێوازگەرى نوىَ، گرنگى بە رستێك وەستانى (وەرگر/خوێنەر) دەدات، وەك چۆن سەرنجمان بۆ ئیبداعیش رادەكێشێت، بێگومان (ریفاتێر) دەكەوێتە نێو شێوازگەرى بونیادگەرییەوە و یەكێكە لەوانەى كە پێیوایە ئەدەب فۆرمێكى بەرزە لە فۆرمەكانى گەیاندن و دەقى ئیبداعى بە دەقێكى خولقێنەر دەداتە قەڵەم، هەر لەوێشەوە لە وەرگر جیاى دەكاتەوە، ئەو جیاكردنەوەیەى (ریفاتێر) بۆ ئەوەیە پەیوەندى نێوان پەیامى نێنەر و داهاتوو بكەوێتە زەمەنێكەوە كە بىَ كۆتایى و بەردەوامى پێیە، هەر لەسەر ئەو بنەمایە (ریفاتێر) شێوازگەرى لە دەركەوتنى كۆمەڵێك رەگەزى بەدوایەكداهاتووى ئاخاوتنەوە هەڵدەگرێتەوە، كە گرنگى بە (وەرگر/خوێنەر) دەدات، وەك چۆن پێیوایە شێوازى ئەدەبى پێویستى بە كردەى هونەرییەوە هەیە و هەر تەنها ریزكردنى وشە نییە.
ئەگەر (جاكۆبسن) قسە لە دوو شێوازگەرى بە ماناى شێوازگەرى بەرهەم و شێوازگەرى وەرگر بكات، ئەوە (مۆلینیە) پێیوایە دواجار شێوازگەرى واتە شێوازگەرى وەرگر… دەتوانین كۆى ئەو قسەكردنانەش لاى (مۆلینیە) بە دینامیكیەتى دەقى ئەدەبییەوە پەیوەست بكەین، ئەو دینامیكیەتەش وەك ئەوەى كە بەرهەمێكى فەردییە دەكەوێتە سەر دەلالەتى خودییەوەو دەلالەتى خودیش وەك گوتمان ونبوونى سەرچاوەى لێدەكەوێتەوە، واتە ئەوەى كە ئاماژەى زمانەوانى بۆى دەگەڕێتەوەو لە دەقى ئیبداعیدا دەكەوێتە دەرەوەى زمانى باو، دواتر لە دەرەوەى دەق بە میكانیزمیەتى وەرگرتنەوە بەند دەبێت و هەر لەو تێگەیشتنەوەش بەرەو داخران دەبینەوە بەو مانایەى كە دەقى ئەدەبى سەرچاوەكەى بە ماناى زمانەوانى و لۆژیكى نادیارە، بەڵام ئەو قسەكردنە بەو مانایە نییە كە سەچاوە ئەسڵەن وجودى نییە، یان بە یەكجارى رەتبكرێتەوە، بەڵكو بەو مانایەیە كە دەقى ئیبداعى سەرچاوەى تایبەت بە خۆى دادەهێنێت.
كەواتە ئاستى گوتارى ئەدەبى بەو توانایەوە بەندە كە لە بەرجەستەكردنى فیكرەى سەرچاوە تایبەتەكەیەوە دێتە بەرهەم، هەر لەوێشەوە بە دەلالەتى ئیحایى دەقى ئەدەبى و هەژموونى وێنەى رەوانبێژى دەگەین.
دەمەوێت بڵێم لە كۆى ئەو قسەكردنە دەگەینە ئەوەى كە گوتارى ئەدەبى شوێنى دەلالەتە ئیحاییەكانى دەقى ئەدەبى لەخۆدا هەڵگرتووە، هەر لەبەر هەندىَ بەشێكى زۆر لە مانا لە پێكهاتەى دیاردەى ئەدەبیدا بە شێوە روونەكەى نادیار دەكەوێتەوەو پێویستى بە كەشفكردن و خوێندنەوەى جیاوازەوە هەیە.
كەواتە لەبەر ئەوەى هەموو دەقێك لە دەرئەنجامى كارى گەیاندنى زمان كە نێنەر پێیهەڵدەسێت بەرجەستە دەبێت و لە خوێنەر یان وەرگردا تەواو دەبێت، هەڵبەتە وەك دیارە ئەو تەواوبوونە بەو مانایە دێت كە فرە خوێندنەوەى لەخۆدا هەڵگرتووە، لێرەدا هەموو خوێندنەوەیەك واتاى دووبارە بەرهەمهێنان و دووبارە نووسینەوەى لەخۆدا هەڵگرتووە، بەو مانایە خوێنەر (وەرگر) لە پرۆسەى داهێناندا لەرێگەى ئەو كارە كە بە خوێندنەوە ناوزەد كراوە بەشدارى خۆى رادەگەیەنێت.
بەمجۆرە بۆمان دەردەكەوێت كە شێوازگەرى هەر تەنها لەو گوتە بەناوبانگەى (كۆنت بۆفۆن)دا كوتناكرێتەوە كە دەڵێت: شێواز خودى مرۆڤ خۆیەتى، نە رەشدەكرێتەوەو نە لەناودەچىَ و نە دەگوازرێتەوە و نە دەگۆڕێت) بەڵكو شێوازگەرى نوىَ راستەوخۆ پەیوەندى بە وەرگرو زانستى جوانى و هوشیارییەوە دەكات، دواجار دەتوانین بڵێین ئیستاتیكاى وەرگر ئاسۆى شێوازگەرى دیارى دەكات.
سەرچاوەو پەراوێزەكان: