عەقل و زمان و كۆمەڵگە
عەقل و زمان و كۆمەڵگە
عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵاهەر لە شۆڕشە زانستییەكانەوە تا دەگاتە (دێكارت) رۆشنبیر ئەو كەسە بوو كە زۆر شتى دەربارەى چۆنێتى كاركردنى گەردوون و ناسینى گەردوونەوە دەزانى، لەسەر ئەو بنەمایەش جۆرێك لە هاوگونجانى لەنێوان مەعریفەى زانستى و مەعریفەى ئایینى درووست كردبوو. لەدواى فۆرمەلەكردنە شۆڕشئامێزەكەى دێكارت لەبارەى دنیاى ماددى و دنیاى رۆحییەوە، ئەو تێگەیشتنەى رۆشنبیر لەبارەى ناسین و دەرككردنى گەردوونەوە بە دیدى رۆشنگەرى ناوزەد كرا، ئاشكراترین نموونەش لە ئەڵمانیاى بسماركى لەسەر دەستى (گۆتلۆب فریگە) ى فەیلەسوف و لە بەریتانیا لەسەر دەستى (راسل)ى فەیلەسوف بە ترۆپك گەیشت.
بەڵام لەسەرەتاى سەدەى بیستەم كۆمەڵێك رووداوى رۆشنبیریى و هیدیكە هاتنە ئاراوە كە توانیان نكۆڵى لەو گەشبینییە رۆشنبیرییە بكەن، بە مانایەكى دیكە هەردوو بیریارى گەورەى كۆتاییەكانى سەدەى (19) نۆزدەو سەرەتاكانى سەدەى (20) بیست، واتە هەر یەك لە (فرۆید) و (ماركس) ئەو هاوگونجان و دوالیزمییەى دێَكارتییان هەڵوەشانەوە، لە بەرامبەر ئەو هاوگونجانە كارەكانى خۆیان وەك بەشێك لە زانست وێنا كرد، فرۆید زانستێكى بۆ عەقڵ بەرجەستە كرد و ماركس زانستێك بۆ مێژوو و كۆمەڵگە.
لێرەدا ئەو گورزە كوشندەیەى كە لە گەشبینى عەقڵى سەدەى نۆزدە درا، جگە لە كۆمەڵێك نكۆڵیكردنى عەقڵى بەدیوەكەى دیكە راستەوخۆ پەیوەندیشى بە جەنگى جیهانى یەكەمەوە هەبوو. بەمجۆرە كۆى ئەو گەشبینییە عەقڵییە لە تەواوى دنیادا كەوتە بەر هێرشى جۆراوجۆرەوە، بەڵام ئەگەر دیوێكى ئەو هێرشانە لە جەنگى یەكەمى جیهانەوە لەدایك بووبێت، دیوێكى لە نكۆڵیكردنە عەقڵییەكانى تیۆرى رێژەگەرى ئاینیشتاین و پارادۆكسەكانى بیركارى راسل و بەڵگەكانى فرۆید و میكانیزمى چۆنێتى لەبارەى فیزیا و دواتریش لە سەدەى بیستەم هێرشەكەى (لۆدفگ فنكنشتاین) بۆ سەر زانست، كە پێیوابوو زانست بۆخۆى دووچارى هەڕەمەكیەت و ناعەقڵانییەت بووە، هەر لەوێشەوە توانى روونى بكاتەوە كە گوتارەكەى لەبارەى زانستەوە زنجیرەیەكە لە یارى زمانەوانى و قابیلى وەرگێران و ئاڵوگۆڕى و جەختلێكردن نییە، هەروەها جەختى لەوە كردەوە كە ئێمە هەر تەنها ناكەوینە نێو یارییە گەورەكانەوە، بەڵكو راستەوخۆ كەوتووینەتە نێو زنجیرەیەك یارى زمانەوانى بچوكیش كە هەر یەكەیان پێوانەى ناوەكى خۆى هەیە و بۆخۆى هەڵگرى جۆرێك لە مەعقولیەتە.
(1)
دیدگەراكان كە لەرێگەى شێوازى ئەبستمۆلۆژییەوە هەژموونیان بەسەر دنیاى فیكرى هاوچەرخەوە هەیەو بەردەوام بەدژى واقیع دێنە قسەكردن، ئەو هێلەى كە بەگشتى بیركردنەوەیان بەرەو خۆى دەبات ئەوەیە، كە بە دنیاى واقیع ناگەین چونكە بۆ نواندنى واقیع هیچ رێگەیەكمان لەبەر دەستدا نییە بۆ ئەوەى لەگەڵ واقیع رێك بێینەوە، تەنها لە دیدێكى دیاریكراوو كۆمەڵێك پێگەى دیاریكراوو هەڵوێستى دیاریكراوەوە نەبێت. لە راستیدا هیچ واقعێكى سەربەخۆ نییە لە دەرەوەى هەڵوێست و دیدو روخسارى دیاریكراوەوە بێت.
كەواتە بۆ ئەوەى واقیع بناسین دەبىَ لە روویەكى دیاریكراوەوە بێت، بە مانایەكى دیكە هیچ شتێك لە دەرەوەى تێگەیشتنەوە وجودى نییە، دنیاى واقیعى تەنها بە نسبەت تێگەیشتنەوە بوونى هەیە، هەروەك چۆن زانستیش وەسفى واقعێكى سەربەخۆى هەبوو ناكات، بەڵكو هەمیشە واقعێك لەگەڵ گەشەو پێشكەوتووەكانى خۆى دادەهێنێت. لێرەدا خاڵى سەرەكى ئەوەیە كە بوونى دەرەكى دەرئەنجامى كارى زانستییە نەك هۆكارەكەى بێت، وەك چۆن زمانیش بۆ وەسفكردنى واقیع و ناونانى شتەكان بەكار دەهێنین، بەمجۆرە دەگەینە ئەوەى كە دنیاى شتەكان بوونیان لەخۆیاندایە. وەك دەزانین بوون لەنێو خۆیدا چەمكێكە لاى (سارتەر) بۆ ئەو جۆرە بوونە بەكار دێت كە هوشیارى نییە، واتە بوونى ئەو بوونەیە كە هەر لەنێو خۆیدا هەیە، وەك جیهان و سروشت… لەبەرامبەر ئەوەشدا سارتەر چەمكى بوون لەپێناو خۆیدا بەرز دەكاتەوە. بوون لە پێناو خۆیدا ئەو بوونەیە كە هوشیارى هەیە، بوونێكە لەپێناو بونیادنانى خۆیدا تێدەكۆشێت، ئەو چەمكە بۆ بوونى هۆشمەند واتە مرۆڤ بەكار دەهێنێت. كەواتە ئێمە شتەكانى نێو واقیع داناهێنین چونكە بوونى جیهان و سروشت ماهیەتەكەیان لەنێو خۆیاندایە و جێگیرەو ناگۆڕێت، بەڵكو ئەوە تێگەیشتنى ئێمەیە بۆ ئەو بوونە دەگۆڕێت، یان بە مانایەكى دیكە ئەوە ئێمەین بەپێى دیدو روانگەو هەڵوێستى دیاریكراو واقیعى ئەو بوونە دیارى دەكەین.
لێرەدا لەنێو بوون لەنێو خۆیدا و لەگەڵ ئەوەى كە دەڵێت دنیا هەتا هەتایە لە دەرەوەى مەعریفەى ئێمەدایە دووچارى رووبەرووبوونەوە دەبینەوە، ئەو رووبەرووبوونەوەیە لاى (جۆن سیرل) هەم بۆشەو هەم زیانبەخش.. زیانبەخشە چونكى دووچارى نائومێدیمان دەكات، هەروەها بۆشە چونكە لەگەڵ ئەوەى دنیا هەیە بەڵام ناتوانین هیچ بكەین.
(2)
ئایا فیزیا دەتوانێت پێمانبڵێت چۆن هاتۆتە دنیاوە؟ كەواتە فیزیا بونیادێكى كۆمەڵایەتییە لەنێوان بونیادەكانى دیكەدا، بەو مانایەش بوونى دەرەكى فیزیا دەرئەنجامى كارى زانستییە، ئەوەى زانست و فەلسەفەش بەیەكەوە گرێدەدات ئەوەیە كە هەردووكیان ئامانجیان مەعریفەو تێگەیشتنە هەروەها ئەوەى بەردەوام (جۆن سیرل) دەیەوێت قسەى لێبكات ئەنتۆلۆژیا و ئەبستمۆلۆژیایە ، بەڵام ئەگەر بەدواى راڤەكردنى پەیوەندى نێوان فەلسەفەو زانستدا بڕۆین دەبینین فەلسەفە بەردەوام پرسیارگەلێك بەرز دەكاتەوە كە ناشىَ بەشێوەیەكى ناوكۆیى وەڵامییان بدەینەوە، كاتێك فەلسەفە دەگاتە خاڵى دیاریكراو ئیتر پرسیارەكان دەبنە پرسیارى زانستى، بەمجۆرە زانست هەمیشە شتەكان دەپێكێت. فەلسەفە بەردەوام لە نادیاریدا دەمێنێتەوە، كۆى ئەو نادیارییەش راستەوخۆ پەیوەندى بە گەشە و پێشكەوتنى مرۆڤایەتیەوە دەكات.
ئەگەر گەیشتنى فەلسەفە بە خاڵى دیاریكراو و بوونى بە زانست جۆرێك لە گەشبینى و بەرفرەوانكردنى بوارى زانستى لێبكەوێتەوە دەشىَ ئەو گەشبینییە لەرێگەى ئەو پرسیارانەوە دووچارى نیگەرانى بكەین كە لە بارەى دادپەروەرى و حەقیقەت و فەزیلەت… هتد دەكرىَ، كەواتە پرسیارەكانى فەلسەفە سەر بەو رێبازانە نین كە لەسەرى رێكەوتووین بۆ نموونە گیرگرفتى سروشتى ژیان و گرفتى هەست… لەلایەكى دیكە فەلسەفە مەیلى بەرەو پرسیارگەلى چوارچێوەئامێز و چەمكەكان دەچێت. كەواتە پرسیارى فەلسەفە هەرگیز ناگاتە دوا وەڵام، بەردەوام پێویستى بە زمانێكى بەرزو ئاستێكى بەرزى زمان هەیە، تاكو بتوانێت بەردەوام چەمكى دیكە بەرهەم بهێنێت بەو مانایەش زمان ئامرازێكى جەوهەرى فەلسەفەیە.
(3)
یەكەم خەسڵەتى عەقڵ و گرنگترینیان هەستە (شعور) هەستیش كۆى ئەو حاڵەتانە دەگرێتەوە كە مرۆڤ دەركى پێدەكات و هەستى پێدەكات، ئەو خەسڵەتانەش دەكەونە دووتوێى ناوەكى و جۆرییەتى و خودێتییەوە، ئەگەر خەسڵەتى ناوەكى لە ناوەوەى جەستە و ناوەوەى مێشك بە دیاریكراوى بەڕێوەچێت. كەواتە هەست لە دەرەوەى مێشك وجودى نییە، وەك چۆن چۆڕاوگەى ئاو لە دەرەوەى ئاوەوە بوونى نییە. لەلایەكى دیكەش بەردەوام رێگەیەكى دیاریكراو هەیە كە حاڵەتى شعورى تێدا هەست پێدەكرێت، ئەو رێگەیە تەعبیر لە خەسڵەتى جۆرایەتى دەكات، وەك (تۆماس ناجل) دەڵێت: شتێكى دیاریكراو بۆ هەموو حاڵەتێكى هەستى هەیە، كە ئەو حاڵەتە هەستییەى لەسەر وەستاوە. هەروەها هەست ئەزموونێكى مرۆڤانەیە، یان زیندەگییانەیە بە ئەنتۆلۆژیاى ئامادەگییەوە ناو دەنرێت، واتە ئەوە ئامادەگى كارایانەى مرۆڤە لەبەرامبەر حاڵەتێكى دیاریكراو هەستێكى جۆرییمان دەداتىَ، بۆ نموونە: ئازار تەنها لاى كارایەكى دیاریكراوى زیندوو ئامادەیە، بەڵام چیا لەبەرامبەر ئەنتۆلۆژیاى ئامادەگى شێوە وجودێكى بزرى هەیە، بەمجۆرە حاڵەتى شعورى بۆ خودى من كەشفە نەك بۆ تۆ. لەبەر ئەوەى هەست خودییە، كەواتە ناشىَ زانستى شعور وجودى هەبێت.
هەندىَ لە ماددییەكان نكۆڵى لە شعور ناكەن، بەڵام هەندێكى دیكە وەك كردارێكى بایۆلۆژى باسى دەكەن كە لە مێشك بەڕێوە دەچێت، وەك چۆن كردارى هەرسكردن لە گەدە بەڕێوە دەچێت، بەڵام ئەو قسەیە لەوێوە بەتاڵ دەبێتەوە كە هەست وجودێكى ئامادەگییانەى هەیە، كەچى شتە ماددییەكان وجودێكى بزرى بابەتیانەیان هەیە.
(4)
دیاردەیەكى دیكە كە بە توانیاى عەقڵەوە بەندە، ئەوەیە كە عەقڵ بەردەوام ئاراستەكانى خۆى بەرەو ئامانج و حاڵەتێك دەنێرێت، كە دەكەوێتە نێو دنیایەك لە دەرەوەى عەقڵەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ناشىَ تەنها بەو شێوە سادەیە سەیرى زمان بكەین كە هەر فیكرەیەو لەرێگەى وشەوە بە ئەویدیكە دەگات، چونكە دەشىَ بەبىَ وشەش بڕوا بە هەندىَ شت بهێنین بۆ نموونە برسێتى یان هەستكردن…
لێرەدا وەڵامى پرسیارى زمان چۆن بە واقیعەوە پەیوەست دەبێت، ئەوە نییە كە لەرێگەى نواندنەوە بە ئەنجام دەگات، بەڵكو ئەوەیە كە زمان بە هۆى ماناوە بە واقیعەوە دەلكىَ، ئەو پەیوەستبوونەش عەقڵى نیازخواز بەسەر دەنگ و ئاماژە دەیسەپێنىَ. هەر لەسەر ئەو بنەمایەش مانا شێوەیەكى نیازئامێزى هەڵێنجراوە، بە مانایەكى دیكە كۆدى تێگەیشتنى مانا ئەوەیە كە نیازخوازى ئەسڵى یان ناوەكى لە فیكرى قسەكەردا بۆ وشە و ئاماژە و رەمز دەگۆڕێت.
كەواتە وەك چۆن دەشىَ قسەكەر نیازى خۆى لە قسەكردندا هەبێت، لەپاڵ ئەوەشدا دەشىَ ئەو نیازە تەقلیدییەش بەكار بهێنىَ كە لە وشەكان و رستەكانى نێو زمانێكى (دیاریكراو)دا هەیە. بەمجۆرەش كردەیەكى نیازئامێز بەجێدەهێنىَ و كۆى ئەو تێگەیشتنەش بە پڕبوونى ماناوە بەندە. بە مانایەكى دیكە بەرهەمى دەنگەكان لە زماندا بەشێكە لە مەرجى تێربوونى ئەو نیازەى كە لە دروستكردنى گوتراودایە، واتە كاتێك قسەكەر گوتراوێكى واتادار دروست دەكات، ئەو كاتەیە كە مەرجى پڕبوون دەخاتە سەر دەنگ و ئاماژەكان. لێرەدا دەكەوینە نێوان دوو مەرجى تێربوون.. یەكەم مەرجى تێربوونى گوتراوە، دووەم مەرجى تێربوونى دەنگ و ئاماژەیە. بەو مانایەش گوتراوى واتادار ئەوەیە كە مەرجى تێربوون بەسەر مەرجى تێربووندا دەسەپێنێت، بۆ نموونە رستەى: باران دەبارێت. هەڵگرى مەرجى تێربوونى جۆراوجۆرە، یەكەمیان ئەوەیە كە نیازى قسەكەر بەجێدەهێنێت و ئەو گوتنەش مەرجى بەشێك لە رستەكە تێر دەكات، دووەم لەبەر ئەوەى هەر تەنها مەبەست قسەكردن نییە، واتە لەبەر ئەوەى كردەى (بارین) لەخۆ دەگرێت، كەواتە ئەو گوتنە مەرجى تایبەت بەخۆیشى هەیە و ئەو تێربوونەش تەواو نابێت هەتا باران نەبارێت، ئەگەر باران بارى كەواتە مەرجى تێربوونى گوتراو حەقیقییە، بەڵام ئەگەر نەبارێت درۆ دەردەچێت. لێرەدا نیازى قسەكەرى رستەى باران دەبارێت بەلاى كەمى دوو بەشە: نیازى تێربوونى گوتراو، كە هەندىَ لە مەرجى تێربوونى هەڵگرتووە، دووەم نیازى تێربوونى دەنگ و ئاماژە. كەواتە نیازى مانا بەگشتى ئەوەیە كە مەرجى تێربوون بەسەر مەرجى تێربوونى یەكەم دەسەپێنێت، سەرەڕاى ئەوەش دەیەوێت پەیوەندى لەگەڵ گوێگران درووست بكات، ئەوەش بە نیازى پەیوەندیگرتن، یان گەیشتن ناو دەنرێت، ئەو نیازەش لەسەر تێگەیشتن راست دەبێتەوە، نیازى تێگەیشتن نیازى مانایە، ئەوەیە كە گوێگر لە ماناى نیازم بگات، نیازى تێگەیشتن وەك چۆن دەكەوێتە فرە جۆرى لە كردەى قسەكردندا بە هەمان شێوە دەكەوێتە سەر رێساى پێكهاتن و رەمزگەرایى.. ئەگەر فرە جۆرى قسەكردن پەیوەندى بە سەلماندن و خاڵى ئاراستەكردن و ئیلتیزام و تەعبیركردن و راشكاوییەوە هەبێت، ئەوە رێساى پێكهاتن و رەمزگەرایى پەیوەندى بە بارودۆخ و دامەزراوەكان و بوونى كارى (هەبوون) لە زماندا هەیە، كە دەلالەت لە زەمەن دەكات، بە مانایەكى دیكە فرمانى (هەبوون) خەسڵەتێكى دیكەى زمانە و تواناى لە دایكبوونى بىَ كۆتایى لە گرامەردا هەیە. سەرەڕاى خەسڵەتێكى زۆر دیاریكراوى زمان كە رەمزە، بۆ نموونە (چەقۆ) دەشىَ بە هۆى سروشتى ماددیانەى خۆیەوە ئاماژە بە باردۆخى فیزیاوى خۆى بكات، بەڵام مرۆڤ یان دراو (پارە) ناتوانن بەهۆى سروشتى فیزیاوییان وەك جەستە و كاغەزى دراو وەزیفەى خۆیان بەجێبهێنن. كەواتە دەبىَ كۆمەڵ یان دامەزراو و دەستە لەسەر ئەوە پێكهاتبن كە ئەو بارو وەزیفەیە ببەخشن، بە مانایەكى دیكەى روونتر ئەگەر وشە لەرێگەى ماناوە وەزیفەى خۆى بەجێبهێنێت و تەعبیر لە ماناكەى خۆى بكات، ئەوە كاركردن بە واقیعى دەستەو كۆمەڵ و دامەزراوەكان هەمیشە پێویستى بە وەسیلە یان رەمزێك هەیە، بۆ ئەوەى بتوانێت بابەتە دیاریكراوەكەى بناسێت، ئەو بابەتە دیاریكراوەى كە لە وەزیفەى بارودۆخ پێكهاتووە ئەگەرچى نادیاریش بێت… روونترین نموونەش ئەلقەى زەواج، مۆڵەتى لێخوڕین، پۆشینى جلى وەك یەك… یەكەمیان پێماندەڵێت: هاوسەرم هەیە، دووەمیان دەڵێت: من شوفێرم، سێیەم دەڵێت من ئەندامێكم بۆ نموونە لە هێزى پۆلیس.
سەرچاوەو پەراوێزەكان:– ئەو كتێبە هەوڵدەدات راڤەى هەندىَ لە خەسڵەتەكانى بونیادى عەقڵ و زمان و واقیعى كۆمەڵایەتى بكات، دووبارە بەسەر راڤەكردنەكان و پەیوەندى و هاوگونجان و لۆژیكى نێوانیاندا دێتەوە، دووبارە ئەو تێگەیشتنە دوالیزمییەى عەقڵ و ماددە كە (كارڵ پۆپەر) لە ژێر جیاكردنەوەى سىَ دنیا (عەقڵى و فیزیاوى و رۆشنبیریى) جیاى كردۆتەوە، (جۆن سێرل) بەدواداچوونیان بۆ دەكات و هەوڵدەدات هەندىَ لە خەسڵەتە بونیادگەرییەكانى عەقڵ و زمان و كۆمەڵگە راڤە بكاتەوە، هەرلەوێشەوە بەرگرى لە واقیعێك دەكات كە خۆى دایهێناوە، پێیوایە هەموو واقیعێك بەشێك لەو خۆوەى تێدا بەجێدەمێنىَ.. كۆى رەتكردنەوەكانى واقیعیش بە ویستى هێزەوە بەند دەكات و پێیوایە ویستى هێز راڤەكردنێكى تیۆرییانەیە بۆ بوارى گرفتەكان و دیاردە جۆراوجۆرەكان، وەك چۆن بەدیوەكەى دیكەش قسە لە پەیوەستبوونیان دەكات و هەوڵدەدات لەرێگەى راڤەكردنەكانییەوە دەست بۆ پێكهاتەكانى هەست و نیاز و كردەى گوتن و دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكان بەرێت، كۆى ئەوانەش لە پەیوەستبوون بە مەعریفەو بایۆلۆژى و ئابورى و پەیوەندى عەقڵ بە فیزیاو چەمكى دوالیزمییەتى كۆن درێژ دەكاتەوە. دواجار پێیوایە پایەى زانست لە تەنیشت پایەى مرۆڤایەتى گرنگى بە بنەماى كۆمەڵایەتى دەدەن، نەك واقیعێكى سەربەخۆ. لەسەر ئەو بنەمایەش دەشىَ گەشە بە مەیلى پۆست مۆدێرنەو هەڵوەشانەوەگەرى و ئەوانیدیكە بدەین..
كەواتە با لە دنیاى واقیعى دەرچین و دنیایەك دروست بكەین كە بۆخۆمان دەمانەوێت.. بۆ زێتر بەدواداچوون بڕوانە: جون سیرل، العقل و اللغە و الواقع (الفلسفە فی العالم الواقعی) ترجمە: سعید الغانمی، الدار العربیە للعلوم-منشورات الاختلاف، الجزائر، ڤ1 2006.
– فریگە كاتێك رووبەرووى هەڵەكانى (راسل) دەبێتەوە دەڵێت: كەشفكردنەكانى تۆ بۆ پارادۆكسەكان ئەوەند سەرسامم دەكات وشە ناتوانێت تەعبیرى لێبكات. جون سیرل، العقل و اللغە و الواقع، ه.س.پ، ل12.
– جون سیرل، العقل و اللغە و الواقع، ه.س.پ، ل41،44،45.
– ئەنتۆلۆژیا واتە ئەوەى كە هەیە، بەڵام ئەبستمۆلۆژیا واتە چۆن دەزانیت.
– جون سیرل، ه.س.پ، ل69.
– جون سیرل، ه.س.پ، ل70،71.
– ه.س.پ، ل205.
– ه.س.پ، ل208.
– ه.س.پ. ل212، 218، 219، 222، 225.