پاساژێك بۆ تێڕامان لەهەندێك شت
پاساژێك بۆ تێڕامان لەهەندێك شت
نووسینى: یوسف عیزەدینلەنێو زۆرێك لەحیكایەت و ئەفسانەكاندا ئاوێنەیەك هەیە دنیات پیشان دەدات، نەزانراوەكانت پێدەڵێت، ئامۆژگاریت دەكات، سەربارى زۆر شتى تر. ئەمە شتێكى خەیاڵییە، بەڵام ئاخۆ سەیر نییە تەكنەلۆژیا لەمڕۆدا ئەم خەیاڵەى بەچەشن و شێوەیەك كردبێتە واقیع. یان كاتێك دەگەڕێینەوە بۆ زۆرێك لەتێورییەكان، دەبینین چۆن پێشوەخت لەمنداڵدانى یۆتۆپیادا دروست بوون، ئەگەر بمانەوێت لەچەمكى هیترۆتۆپیاكەى "میشێل فۆكۆ" تێبگەین، دەبینین بەتێڕوانینى نێو ئاوێنەیەك دەچێت كەكەسێك بەتێڕوانینى دەگاتە حەقیقەتى بوونى شتەكان و بەڵام لەهەمان كاتیشدا نەبوونیان چونكە ناتوانێت تەجاوزى ئەو خاڵە بكات كە شتەكانى لەوێدا پیشان دەدەن. شێوان و شپرزەییەك هەیە لەزەینى مرۆڤدا، سڕینەوە هەیە، قەناعەتى نامۆ و سەیر هەیە، نازانم ئێمە چەند دەتوانین قەناعەت بەمەسیحییەكى باوەڕدار بكەین كەمەسیح زیندوو نابێتەوە، یان ئەوەى كەلەبارەى قدیسە"ڤیرۆنیكا"ەوە باسدەكرێت راستى نییەو تەنها چیرۆكێكى خەیاڵییە، دیارە ناتوانین چونكە باوەڕیان وایە"ڤیرۆنیكا"ئەو ئافرەتەیە كەبەدەستەسڕەكەى دەمووچاوى مەسیحى سڕیوەو وێنەى دەمووچاوى مەسیح لەسەر دەستەسڕەكەى ماوەتەوە. ئاخۆ ئەمانەو چەندین نموونەى تر، راستین، خەیاڵن، وەهمن، خورافەن، فێڵن. باشە خۆ ئەمانە لەلایەن ئایینەكانەوە بەناوى راستى و حەقیقەتەوە پێشكەشى خەڵكى كراون و خەیاڵێكى ئەدەبى نین، بەڵام لەروویەكەوە خەیاڵێكى ئێستەتیكین بۆ جوانكردنى ئەو جۆرە باوەڕانە و شاردنەوەى ناشرینییەكانیان، ئەمە جگە لەوەى رەنگدانەوەى ئەو جۆرە خەیاڵاتە لەئایینەكاندا بۆ بەرگرتنە لەبیركردنەوەو پرسیاركردنى لۆژیكى، چونكە باوەڕە ئایینى و خورافییەكان لەدنیاى لۆژیكیدا ناتوانن بمێننەوەو تێك دەشكێن، دەبێت لەپشت ئەفسانەو خەیاڵات و خورافاتدا خۆیان بشارنەوە. بەڵام رۆژ بەرۆژ ژمارەى باوەڕدارانى هەموو ئەم شتانە لەزۆر بووندایە، لێرەدا نامەوێت باس لەوحیكمەتە بكەم كەلەپشت ئەم بەرەوپێش چوونەیاندا هەیە، ئەمە شتێكیش نییە تایبەت بێت بەكۆمەڵگە دواكەوتووەكان، بڕوانە گروپى"داودییەكان"ى ئەمریكا، كۆمۆنیتییەكى سەر بەخۆیان هەیە بانگەشە بۆ فرەژنى دەكەن، منداڵانیان بەچەشنێك پەروەردە دەكەن كەهەمیشە بەڕك و كینەوە بڕوانێتە دنیاى دەرەوە و ئامادە بێت لەداهاتوودا بەرپەرچى سوپاى بابل بداتەوە كە بەتەسەوورى ئەوان لەهەر ئان و ساتێكدا بۆیان هەیە هێرش بكەنە سەریان، ئەمە جگە لەخۆشەكردنى منداڵان بۆ بەرگەگرتنى لێدان و ئەشكەنجە كەهەر لەمنداڵییەوە لەلایەن باوان و مامۆستا ئایینییەكانەى خۆیانەوە رووبەڕووى دەبنەوە، ئەمەو زۆر شتى تریش سیماى هەوڵدانى ئەو گروپەیە بۆ دووبارەكردنەوەى مێژوو و دروستكردنەوەى توندڕەویى و دەمارگیرییەك بۆ بەگژداچوونى هەموو ئەوەى كە لەدنیادا هەیە، سەربارى خۆچەكداركردن و مەشقكردن. لەكۆتاییەكانى سەدەى پێشوودا پاش پەنجاویەك رۆژ لەبەرگرى باڵێكى سەر بەو گروپە، هێزە حكومییەكانى ئەمریكا توانیان بەرگرییەكەیان دابمركێننەوە ئەویش پاش سوتاندنى ئەو كڵێسایەى كەلەنێویدا بوون و كوژرانى زۆربەیان. باشە ئەگەر دنیاى راستەقینە پڕبێت لەدەیان نموونەى لەو چەشنە، پڕ بێت لەوێنەو پەیكەرى سەركردەو سەرۆكە خوێناوییەكان، پڕ بێت لەو هێمایانەى مرۆڤ زەلیل دەكەن، پڕ بێت لەو گوتار و وەعزانەى رۆح ژەهراوى دەكەن، پڕ بێت لەسەماى سیاسییەكان، وەك"میلان كۆندێرا" لەرۆمانێكیدا لە زمانى"بۆنتۆڤین"ەوە ئاماژەى پێدەدات و باس لەوە دەكات كە سیاسەتچییەكانیش لەپێناو گەیشتنە دەسەڵات سەما دەكەن، ئاشكراشە هەلوەسە و هستیریاى دەسەڵات گرتنە دەست، دنیا وێران دەكات، دەنگ و رەنگى تاكەكانى كۆمەڵ دەگۆڕێت، چەندین داستان و ئەفسانە و حیكایەتى بوونى خۆیمان پێئەزبەرە دەكات، سەدان جار لەناوەوە تێكمان دەشكێنێت. بۆیە ئاخۆ سەبارەت بە خەیاڵى"بۆرخیس"لەچیرۆكى"یۆتۆپیاى پیاوێكى ماندوو"دا، دەتوانین بڵێین فێڵە لەواقیع، كاتێك سەبارەت بەنەمانى دەسەڵات و حكومەتەكان لەزەمەنێكى یۆتۆپیایدا لەزمانى كەسایەتییەكى چیرۆكەكەیەوە، بەرانبەر بەپرسیارى"حكومەتەكان چییان لێبەسەر هات؟"،دەڵێت":(بەرەبەرە پشتگوێخران، حكومەتەكان داواى هەڵبژاردنیان دەكرد، باجیان كۆدەكردەوە، دەستیان بەسەر سامانەكاندا دەگرت، فەرمانى گرتنى خەڵكیان دەردەكرد، سانسۆریان دەسەپاند، ئیدى لەسەر زەوى كەسێك نەما گوێڕایەڵیان بێت، رۆژنامەكان دەستبەردارى بڵاوكردنەوەى هەواڵى كاربەدەستانى حكومەتەكان و وێنەكانیان بوون، هەر بۆیە دەبوو سیاسییەكان ئیشێكى شەریفانە بدۆزنەوە، هەندێكیان بوونە كەسى كۆمیدى و هەندێكى تریشیان بوونە بانگەشەخوازى ئیمانى باش).
ئەگەر سەرنج بدەین دەبینین هەموو ئەو ناوهێنان و چەمك و زاراوە و ناوانەى كەلەگڤتوگۆكەماندا بەكارمانهێنا، پێش ئەوەى هەر شتێك بن ناون، جا دەبێت پرسیار لەوە بكەین ئاخۆ ناو چەند لەنێو واقیعدایە یان لەدەرەوەى واقیع و دەبێت واقیعیش بۆ خۆى چیبێت. "هانیباڵ" و"كارتاجە" دوو ناون كەلەدووتوێى كتێبەكانى مێژوودا تێكەڵ بە كۆمەڵێك رووداو تائێستا ماونەتەوە. بەڵام چۆن ناوێك، ناوێك بەخۆكوشتن و ونبوونى هانیباڵ لەچیاكانى ئاڵپ_دا و رووخاندن و وێرانكردن و سڕینەوەى هەموو سیمایەكى ژیارى و كولتووریى"كارتاجە"بەدەستى رۆمانییەكان هەیەو ماوە. نەمانى"هانیباڵ"و سڕینەوەى تەواوى سیماى شارێكى وەك"كارتاجە" بەچەشنێك كەسەربازە رۆمانییەكان یەك ساڵى رەبەق خەریكى دەرهێنانى هەر بەرد و دارێك بوون كەپێشتر لەو شارەدا هەبوو، هۆكارى مانەوەى ئەفسووناوییانەى ئەو دوو ناوەن جیاواز لەهەر ناوێكى تر. بەڵام ئەمە تێڕوانینێكى سەرپێییانەو رووكەشیانەیە، كاتێك بتەوێت بیانهێنیتە نێو دنیاى ئەدەبەوەو تەوزیفیان بكەیت. بەبىَ تەجاوزكردنى تەلیسمى ئەو دوو ناوە وەك ئەوەى هەن، ناكرێت كار بۆ بینینى دیوێكى دیكەى شتەكان بكەیت. هەروەك چۆن بەبىَ تەجاوزكردنى ناوى ژانرە ئەدەبییەكان، ناتوانین لەماهیەت و خەسڵەتەكانى تێبگەین، خۆزگە هەموو ئەوەى لەدنیاى ئەدەبیاتدا دەگوزەرىَ بێناو بووایە. كاتێك لەمابەینى دوو ناوى وەك چیرۆك و واقیعدا قەتیس دەبین، ناكرێت نەشڵەژێین، بەتایبەت كەپرسیارێكمان رووبەڕِوودەكرێتەوە، چونكە هەر یەك لەئێمە وەك خۆى دەیان پرسیارى هەیە، نووسینى ئەدەبى هێندەى تێڕامان و بیركردنەوەیە، زۆر لەوە زیاتریش بینینە، روانینە، كەشفكردن و گەڕانە. تەنانەت ئەمە نەك هەر لەئەدەبیاتدا بەڵكو لە هەندىَ لەبوارەكانى ترى نووسینیشدا هەر وایە، بەتایبەت بوارى سایكۆلۆژى، بۆنموونە ئەوداڵبوونى هەندێك لە سایكۆلۆژیستە غەیرە رۆژهەڵاتییەكان بۆ دۆزینەوەى هێزو سیحرى ئەو دێڕەى"تاریقى كوڕى زیاد" كەتوانى لەمیانەى گوتنییەوە ئیسپانیا داگیربكات سەرسامى كردم، ئەمە گەڕانەوەیەكى جوانە بۆ دۆزینەوەى پەنهان و نهێییەكانى شكستى خۆرئاوا لەزەمەنێكدا، جا ئەم پیاوە پێش گوتنى ئەو دێڕە سیحرییەى گرەوى جەنگى پێبردەوە، شتێكى ترى كرد، شتێكى بێوێنە ئەویش سووتاندنى هەموو كەشتییەكان بوو، هەر ئەمەش بوو چەكدارەكانى "تاریقى كوڕى زیاد"ى سەرەتا شڵەژاند و دواتر پاش زانینى ئەو راستیەى كەلەیەك رێگاچارە زیاتریان لەبەردەستدا نییە ئەویش سەركەوتنە،سەركەوتن. دەبینین چۆن ئەو جۆرە ئەقڵیەتانە دەیانەوێت، سەرەداوى بێهێزى و تێكشكانى خۆیان لەزەمەنێكدا لەكاریگەرى دێڕێكەوە یان كردارێكەوە بەدەست بهێنن و زۆر بەجدییەتەوە كار بۆ كەشفكردنى ئەو هێزە شاراوەیە دەكەن، كە زۆر لەژمارەى چەكدارەكانى "تاریقى كوڕى زیاد " زیاتر و لەباڵایان بەرزتر و لەقەڵافەتیشیان گەورەتر بووە. ئەدەب بەبىَ خوڵقاندنى فانتازیاو ئەتمۆسفێرێكى تایبەت ئاستەمە جوان بێت و تواناى راكێشانى خوێنەرى هەبێت، گرنگى فانتازیاش لەوەدایە ئەو جیهانەى كەدەیخووڵقێنێت وەك دنیایەكى راستەقینە و هەبوو دەیهێنێتە پێشچاومان، لەگەڵ ئەوەى جودایە لەلۆژیك و یاسا سروشتییەكان، چونكە فانتازیا وەك رەگەزێكى گرنگى ژانرە ئەدەبییەكان لۆژیك و یاساى خۆى هەیە. "ئەپتەر" دەڵێت:(لەقوڵایى فانتازیاى گێڕانەوەى نوێدا، گومانێك لە شوێنى ئەو دنیایە هەیە كەحیكایەت بەرجەستەى دەكات، ئاخۆ ئەم دنیایەیە یان دنیایەكى تر، هەر ئەم پرسیارەشە وا لەهاملێت دەكات سەبارەت بەتارمایییەكە نەزانێت، ئاخۆ وەهمە یان شەیتانە یاخود فریشتە، یان باوكە مردووەكەیەتى).
خوێندنەوەى ئەدەبیاتى فانتازى موجازەفەى خوێنەرى دەوێت، بۆ خۆدان لە پاساژ و میتافۆرەكان و گریمانە سەیر وسەمەرەكان و وەدووكەوتنى ئەوەى كەلەپانتایى پەرەگراف و دێڕەكاندا ئەندێشەكراوە و هاتۆتە بوون. دیارە دەبێت ئەندێشەكردن و وەهمیش جیا بكەینەوە، "كۆلردج" یەكێكە لەوانەى وەهماندن و ئەندێشەكردنى جیاكردۆتەوە، چونكە تۆ تەنها لەرێى ئەندێشەكردنەوە دەتوانیت دەقێكى ئەدەبى بخوڵقێنیت."دانتى" فانتازیاى بەخەونى ئەقڵ شوبهاندووە، خەون سەرچاوەیەكى بێكۆتایە، لەخەوندا تەجاوزى سیستەم و یاسا و رێساكان دەكرێت، هەروەك چۆن لەئەدەبیاتى جوان و جدیدا تەجاوزكردن تەوەرەى سەرەكییە. لەخەوندا ناشوێن و نازەمەن هەیە، بێباوەڕى هەیە، ترسان هەیە، دەنگ و سەداو دەنگدانەوە هەیە، سەفەرى بێكۆتاو ركى بێسنوور و خۆشەویستى سەیر و سەمەرەى تارادەى تواندنەوە و سووتان و فەنابوون هەیە، خەونە كەئێمە دەباتە نێو وێڵگەكانەوە و ونمان دەكات."بۆرخیس"دەڵێت:(خەون داهێنانە، هەروەك چۆن بێداریش داهێنانە،بەڵام خەون هەمووى لەخودەوە دێت، لەكاتێكدا بێدارى زۆرى لەدەرەوە دێت و سەرچاوەكەى خود نییە، هەربۆیە جیاوازى جەوهەریى خەون و بێدارى لەوەدایە، ئەزموونى خەون دەتوانیت خۆت بیخووڵقێنیت و دایبهێنیت چونكە لەخودەوە دروست دەبێت). كاریگەرى واقیع لەسەر ئەدەب، تەنانەت ئەگەر جۆرە ئەدەبێك هەوڵیش بدات واقیع وەك خۆى بخاتە روو، بەڵام دواجار واقیعێكى گریمانكراوە، مەگەر لەهەندىَ قوتابخانەى ئەدەبیدا كتوومت خۆى بێت. كاتێك"گریگۆر سامسا" دەبێتە قالۆنچە بۆ ئەوە نییە خوێنەر باوەڕبكات كە بەڕاستى ئەو بۆتە قالۆنچە. "كافكا" ئەم بنەما ناماقوڵە لۆژیكییەى بۆ كەشفكردنى دنیاى ناوەوەى پاڵەوانەكە خستۆتە گەڕ، ئەگینا بوونى"گریگۆر سامسا" بە قالۆنچە بەبىَ خستنە رووى ئەوەى پێشتر بەسەریدا هاتووەو ئەوەى دواتر بەسەریدا دێت هیچ مانایەكى نییە، لەكاتێكدا لەگۆڕانیدا هەموو یاسا سروشتییەكان پشت گوێدەخرێت كەچى ناتباتە نێو دنیایەكى ئەفسانەیى یان سیحریى بەڵكو لەم دنیایەدا دەتهێڵێتەوە، خۆى گرنگى ئەو دەقەش لەوەدایە.
"ژاك دریدا" گوتەیەكى جوانى هەیە سەبارەت بەنووسین كە دەڵێت:(دواجار هەموو ئەوەى كەنووسیوومانە ئیدى هى ئێمە نییەو لەئێمە بەدەرەو بەدەر لەویست و خواستى ئێمە دەكەوێتە جووڵەو دەبزوىَ…پاش نووسینى كتێبێك دەبمە تارمایى و هەروەك ئەوەى كەوون بوووبێتم، چونكە شوێنەوارێكم بۆ داهاتوو جێهێشتووە كەمن تێیدا مردووم). هەر لەم بۆچوونەى دریدا-وە دەگەینە ئەو راستییەى كەنووسەر پاش نووسین، بۆ خۆى بوونەوەرێكى ونبووە، تارماییە و چەشنى پێوەندى لەگەڵ تێكستدا دەگۆڕێت. پێم سەیرە هەن دەتوانن بەدوورودرێژى باس لەكەسایەتى و رووداوەكانى نێو دەقەكانیان بكەن و تەنانەت بەرگریش لەكەسایەتى و رووداوەكانى نێو نووسینەكانیان بكەن و رەتى ئەوانە بدەنەوە كەبەپێچەوانەى تێڕوانینى ئەوان لەدەقەكانیان حاڵى بوون. من ناڵێم نووسەر بۆى نییە هیچ لەبارەى دەقێكى خۆیەوە بڵىَ، بەڵام نەك ئەو چەشنە گوتنەى كەتارادەیەك لەئەدەبیاتى كوردیدا باوە، لەنووكەوە هەموو ئەوەى كەنووسیوویەتى وەك خۆى بۆت دەگێڕێتەوە، ئیدى شتێك لەباس و خواس و حیكایەتى چۆنیەتى نووسین و گینگڵدان و بگرەو بەرە رۆحییەكانى خۆشى تێكەڵ دەكات، شێلگیرانە داكۆكى لەهەموو ئەوە دەكات كەنووسیوویەتى، بەچەشنێك هەست ناكەیت باس لەدەقێكى ئەدەبى دەكات، دەقێك كەهەرچییەكى لەسەر بگوترێت ئاساییە، چۆن بخوێنرێتەوە رەوایە. هەندىَ لەوچەشنە بەرگریانە بەرگرى خاوەن موڵكێكت بیر دەخاتەوە لەموڵكەكەى، بەرگرى بازرگانێكت بیر دەخاتەوە لە بارەكەى، بەرگرى سیاسییەكەت بیردەخاتەوە لەحیزبەكەى. من خۆم وەك خوێنەرێك ئازادم لەوەى دەقێك چۆن دەبینم، ئەگەر گیرۆدەى خوێندنەوەیم نەكات، كێشم نەكات، چێژم پێنەبەخشێت، وەك سەرەتایەك بۆ بەدواداچوونى مەگەر بەناچارى و بەزۆر بیخوێنمەوە، ئەگینا هیچ وام لێناكات خۆم نغرۆى خوێندنەوەى بكەم. من وەك خوێنەرێك سەربەستم بۆ نموونە چۆن دیوانەكەى "مەحوى" دەخوێنمەوە، یان بۆ هەموو شیعرەكانى بەهى ئەو نازانم، بۆ نموونە ناكرێت باوەڕ بكەم، شیعرى"ستایشى خودا"و"پاڕانەوە لەخودا" یەك شاعیر نووسیبێتى، یان بۆ گاڵتەجاڕییە بەلامەوە كەسێك بەناوى"حاجى میرزا عەبدوڵڵا كۆیى" لە جێى "مەحوى"وەك ئەوەى شتێكى گرنگى كردبێت هەڵسابێت و پاش مەرگى"پاڕانەوە لەخودا" نیوە ناچڵەكەى ئەوى تەواو كردبێت، ئەو كەسە بەخۆى بزانێت و نەزانێت بۆ هەتا هەتایە ئەو شیعرەى مراند، كێدەزانىَ مەحوى بۆ تەواوى نەكردووە یان رەنگە تەواوى كردبێت و ونبووبێت، یان رەنگە پەشیمان بووبێتەوە لەنووسینى، چەندین گریمان و ئەگەر لەو شیعرە نیوەناچڵەدا پەنهانە، دەیان پرسیار هەن كە بەتەوانەبوونى ئەو شیعرە دەورووژان، كەچى وەرە تۆ هەموو ئەمانە بكوژە و لەجێى ئەو تەواوى بكە. هەروەك ئەوەى "مەحوى" پێش مردنى ناوبراوى كردبێتە وەكیلى خۆى و وەسیەتى بۆكردبێت و گوتبێتى توخوا ئەگەر مردم ئەم شیعرەم بۆ تەواو بكە، دیارە شتى واش لەئەدەبدا نەبووە و نابێت. دیارە ئەو كەسە پێى وابووە چاكەیەكى زۆر گەورە لەگەڵ"مەحوى"دەكات، هەروەك چۆن پاش مردنى كەسێكى ناسیاو هەن ئەگەر ئەو زاتە قەرزێكى هەبێت بۆى دەدەنەوە، یان كارێكى بەنیوەناچڵى بەجێهێشتبێت بۆى تەواو دەكەن و زۆر نموونەى دیكەى لەو چەشنە، ئیدى نامەوێت لێرەدا لەوە زیاتر لەسەر ئەو جۆرە ئەقڵیەتانە قسە بكەم، كەهەر شتێك بن ئەقڵیەتى ئەدەبى نین و ئەو جۆرە كەسانەش ئەدیب نین و ئەدەبیاتى كوردیش تابینە قاقاى پڕە لەوجۆرە ناوانە.
