دیكتاتۆرییهتی جههل
-گهر خهڵكی پێشتر سروشتی رابهرو سهركرده سیاسییهكانی خۆیان بناسنو لهوه ئاگادار بن كه ئایا كهسانێكی سادیستن یان نا، ئهودهمه دهتوانن رێ لهكۆستی زۆر گهوره بگرن. ئهریك فرۆم
"لهبهرئهوهی دهسهڵات لهحهقیقهت دهترسێت، ههربۆیه دهبێت سهركوتی بكات" هیوبرت دریفۆس/پل رابینۆ
دیكتاتۆرهكان تهنها دابهشنابن بهسهر پۆلێنكارییهكی ئهكادیمیو كلاسیكیدا كه بریتین له دیكتاتۆری عهسكهری، دیكتاتۆری سیاسیو دیكتاتۆری ئابوریو فهرههنگی یان ئاینیو مهزههبی…تاد، پێكڕا سهرلهبهری جۆرهكانی دیكتاتۆر خاوهن شوناسو كاریگهریو مهعریفهو دنیابینی خۆیانن بۆ داگیركردنو كۆنترۆڵكردنی دهسهڵاتو حكومهتو دامودهزگاو كایهو پێكهاته سیاسیو كۆمهڵایهتیو فهرههنگیو رۆشنبیریو ئابورییهكان. ئهوڕۆكه مۆدێلێكی دیكهی دیكتاتۆرییهت له ئارادایه كه لهم نوسینهدا ناوی دهنێین دیكتاتۆرییهتی جههل.
جههل كاتێك دهبێت به دیكتاتۆر رووه راستهقینهكهی خۆی پیشان دهداتو رووه پهنهانو شاراوهو وههمییهكانی خۆی پهنهانترو شاراوهتر دهكات، دهبێت به حهشارگهیهكی گهوره بۆ بهرههمهێنانی جههلو پهخشكردنی پهروهردهو فهرههنگی جههل لهرێی ئوستاده راستهقینهكانی جههلو لهرێی وهزارهتو قۆنتهراتخانهكانی جههلهوه، دیكتاتۆرهكانی جههل چهند خاوهنی دنیایهك بهرپرسو سهركردهی جاهیلو نهخوێنهوارن، دهئهوهندهش خاوهنی وهزیرو بهڕێوبهرو سهرۆكی جاهیلو تۆقێنهرن بۆ سازكردنی سهرزهمێنێكی گهوره لهبێباكیو بێ عهقڵیو بێ مهعریفهتیو بچوكردنهوهی ئهخلاقو تیرۆركردنی حهقیقهتو سوككردنی ژیاندۆستی.
دیكتاتۆرهكانی جههل خاوهنی دنیابینییهكی كوشندهترن، ئهندازیارێكی به سهلیقهی جههلن بۆ بهرزكردنهوهی تهلارهكانی جههلو بێباكیو جههالهتو بێمهعریفهتیو داخرانی زیاترو زیاتری فهرههنگیو شارستانیو ههڵچنینی دیوارهكانی یهقین به حیكایهتو سهروهرییه تهپتۆزلێنیشتووهكانی رابردوو، خنینی پهنجهرهكانی روانین به ئهرشیفێكی مردوو، داخستنی دهرگاكانی پهیوهندی لهیهكتریو دانانی بهردی بناغهی ناحاڵیبونو سادهكردنهوهی ژیانی شارستانی بۆ كۆمهڵێك غهریزهی ئاژهڵی.
بهرله ههر راڤهكارییهكی ئهكادیمیو رهخنهگرانه، دهبێت ئهو دهرگاو پهنجهره داخراوه كولتوریو مهعریفیو شارستانیو تهقدیسگهرایانه بخهینه سهرپشت كه سهردهمانێكه به قفڵه ژهنگاوییهكانی كولتورو ئهخلاقی عهنتهریاتگهریو زوڕناژهنیو حیكایهتخوازی كڵۆمدراون. دهبێت ئهو شوناسه فهرههنگیو شارستانییه بخهینه بهرباسو راڤهكاری كه تائهوڕكه لهتاكهیهك راڤهكاری كلاسیكیدا ههڵگیراونو لهتاكهیهك باوهڵی پڕ لهحیكایهتو پیرۆزیو سهروهریو موناسهباتی ساختهو بیرهوهری مێگهلێكی بێدهنگدا ههڵگیراون.
دنیابینی كوشنده تهنها بریتی نییه لهكۆی ئهو دنیابینییانهی كه تائهوڕۆكه مێژوو تۆماری كردوون، وهك دنیابینی تۆتالیتاری بهلشهفیزمو ستالینیزمو عهقڵیهتی وێرانكردنو كوشتنو جینۆسایدو گرتنو سزادانو سازكردنی گرتوخانه گهورهكانو زاڵكردنی دنیابینییهكی كوشنده، وهك چۆن تهنها دنیابینییه كوشندهكانی دیكتاتۆرهكانی وهك بینۆشێو سهدام حسێنو دهسهڵاته رههاگهراو تاكئاڕاستهو مهزههبگهراو شۆفینیو راسیزمهكان بریتی نیین لهیهكهمینو دوایهمین كوشندهكانی دنیا، بهههمانشێوه لهتهرزی جیاوازو لهچهشنی فهرههنگی جودادا دنیابینییهكانی دیكهش بێبهش نهبوون لهو میراتییه گهورهو گرانهی كه دهسهڵاته دیكتاتۆرو ههژمونگهرو ستهمكارهكان بۆمان بهجێدههێڵن.
كوشندهكانی ئهوڕۆ تهنها بریتی نیین لهو جهلادانهی گرتوخانهكان دروستدهكهنو پڕیان دهكهن لهرۆحو جهستهی زیندوو، زیدانهكان گهوره دهكهنو دیوارهكانیان بهرزدهكهنهوهو پڕیاندهكهن له نهیارو رهخنهگرو ئۆپۆزسیۆنه سیاسیو فهرههنگیو مرۆییهكان، كوشندهكان تهنها ئهوانه نین لهكاتی خۆپیشاندانو ناڕهزاییهكاندا شهقامهكانو كۆڵانهكانی شار خوێنپرژێن دهكهنو به زریپۆشی پڕ لهچهكو تفاقی بێدهنگكردن خۆیان دهكهن به خهونو خهیاڵی مرۆڤهكاندا. بهڵكه لهم سهردهمه نوێیهدا كوشندهكان به كوڵاوجامانهی گهندهڵیهوه، به كهواوسهڵتهی مهزههبگهراییو سهلهفیهتگهراییهوه، به چاكهتو پانتۆڵی ناعهدالهتیو حیزبخواییو عهنتهریاتخۆرییهوه دهبنه هێزگهلێكی كوشنده بهئهندازهیك كوشندهتر لهههر هێزێكی دنیا، ئهگهر دیكتاتۆرهكان كوشندهیهكی راستهقینهی جهستهی مرۆڤو كۆمهڵگهو فهرههنگ بووبن، ئهوا كوشندهكانی ئهمرۆ بكوژێكی بهزهبرو راستهقینهی روحو خهیاڵو خهونو دنیابینییه جیاوازهكانن لهڕێی داگیركردنو كڕینی دنیا، لهڕێی كۆنترۆڵكردنی بازاڕو سهرلهبهری سهرچاوه رۆشنبیریو میدیاییو ئابوریو فهرههنگیو سیاسییهكان.
كوشندهكانی دنیای هاوچهرخ سهربازی راستهقینه نیین، بهڵكه كۆمهڵێك بكوژی وههمیین لهسهرزهمینێكی تهواو واقیعیدا، كۆمهڵێك مافیای راستهقینهن بۆ سازكردنی رووبهرێكی گهورهی تاڵانخۆریو ئهخلاقخۆریو حیكایهتخۆریو سهروهریخۆریو كۆمهڵگهخۆری، رۆشنبیریی خۆریو هونهرخۆریو فهرههنگخۆری.
بهرههمهێنانی دهزگاگهلێكی رۆشنحیزبیو میدیاحیزبیو ئابوریحیزبیو كۆمپانیاحیزبی بۆ بهرپاكردنی پانتاییهكی بهرفراوانی جههلو بێئاگاییو كهمتهرخهمیو مۆنۆپۆلكردنو بێبایهخكردنو نهخوێنهواری، كۆمهڵه ههوڵێكی كوشندهن بۆ بهرپاكردنی فهزایهكی گهورهی كۆنخوازیو شكۆداركردنی جههلو بهرههمهێنانی ماشێنێكی گهورهی بێبایهخكردنو دابهزاندنی ئاستی فیكریو ئهكادیمیو مهعریفی ئهو ئاسته رۆشنبیریو فهرههنگییهی كه ناوهنده رۆشنبیرییه جیدییهكانی دهرهوهی (دهسهڵاتو ناوهندی رهسمی) كاری لهسهر دهكهن كه ههوڵی دهستهبژێرێكی جیاوازو رهخنهگرن بۆ خولقاندنی فهزایهكی بهرفراوانی ململانێی رۆشنبیریو مهعریفی، كه كۆمهڵه ههوڵێكی ئهكادیمیو مهعریفین بۆ سازكردنی كڵێشهسازییهكی دیكهی تێگهیشتنو ههڵوهشاندنهوهو تێكشكاندنی ئهو خهیاڵگه كانزاییهی دهسهڵاته ههژمونگهرو ستهمكارو سهركوتكارهن كه پێكهاتهی فهلسهفهیهكی كۆنزێرڤاتیڤو سهلهفین بۆ ئهبستراكتكردنی جههلو دامهزراندنی كۆنسێپتێكی گهورهی داگیركردنو خامۆشكردنو سستكردنی گۆڕانو داهێنانو جیاوازیو نوێگهری.
كۆنترۆڵكردنو خاوهندارێتیكردنی دهزگا ڕۆشنیرییهكان لهلایهن حیزبو دهسهڵاتهوه، واته داگیركردنی ڕۆشنبیریو هونهر، مانای ئهوهیه كه من خاوهنی ههمووشتێكم تۆ خاوهنی هیچ، من شارهزای هونهرو ڕۆشنبیرییمو تۆی خوێنهوارو رۆشنبیر موحتاجی دهستو مهلحمهتی منی دهسهڵاتی، مانای ئهوهیه دهسهڵات ئیتر بهمهزاجو بێ زهوقی خۆی كتێب بۆ نوسهرهكانی خۆی چاپدهكاتو ئهلبومی مۆزیكو گۆرانی بۆ هونهرمهندهكانی خۆی بهزۆرترین تیراژو ریكلام بڵاودهكاتهوه. هاوكات ئهو دهزگا حیزبییه بهناو ڕۆشنبیریانه سهدانجار دیوانه شیعری پڕ لهستایشو پڕ لهپیاههڵدان بۆ شاعیرهكانی خۆیان چاپدهكهن، بهڵام هیچ شاعیرێكی تر بۆی نیه دێرێك لهشیعرهكانی بكات بهكتێب لهدهزگاكهی ئهودا.
هاوكات ئهم دهزگایانه پڕ دهكرێن لهدیكتاتۆری بچوكو خنجیلانه بۆ كۆنترۆڵكردنو بێبایهخكردنی رۆشنبیریو هونهر، دهسهڵات لهم فهرههنگه ههژارهدا ههڵدهستێت بهدیاریكردنو دهستنیشانكردنی جۆرێك لهنوسهرو هونهرمهند كه بێئهندازه ستایشكارو هوتافكێشو دهربارن، دهبێت بێسنور گوێرایهڵو بێدهنگ بن، پێویسته گهورهترین قسهنكهرو بچوكترین گوێگربن.
دیكتاتۆرهكانی جههل چێژ لهرۆتینو داگیركردنو خاوهندارێتی دهبینن، چێژ لهوێرانكردنی هونهرو رۆشنبیری دهبینن، شاگهشكه دهبن كاتێك دهزگا رۆشنبیریو هونهرییهكان دهكهن به بارهگایهكی حیزبی، تاسهرئێسك شهیدا دهبن به كردنهوهی سهدان مزگهوتو كهنیسهو بارهگای حیزبی، ئهتریقێنهوه بهوهی كه زانكۆكانو پهیمانگاكانو قوتابخانهكانو دائیره حكومییهكان پڕبكهن لهدۆستو ئهحبابی حیزب.
دیكتاتۆرهكانی جههل تاسهرئێسك دژایهتی ئازادی رادهربڕینو ئازادی نوسینو رۆژنامهنوسانو رهخنهگرو نوسهره جیدییهكان دهكهن، پێكڕا دهبنه هێزگهلێكی كوشنده بۆ كوشتنی پڕۆژهی جیدیی رۆشنبیریو فهرههنگی جیاوازو دهبنه سهركوتكارێكی راستهقینه بۆ كوشتنو تیرۆركردنو رفاندنو تێههڵدانو ههڕهشهكردن لهرۆژنامهنوسانو رهخنهگرانو جهنگاوهره راستهقینهكانی میدیای ئازاد.
لهكۆتاییدا دیكتاتۆرهكانی جههل دهبن به قۆنتهراتچی بۆ راكێشانی شهقامی جههل تا قیامهتی گهندهڵی، بۆ دروستكردنی پرد لهنێوان ناعهدالهتیو بێ مهعریفهتی، بۆ دروستكردنی زێرابی بۆكس لهنێوان وهزارهته جیاجیاكانی جههلو دامهزراوه راستهقینهكانی بێ مهعریفهتیو بچوكبوونهوهی ئهخلاق تا ئهوپهڕی فاحیشهی فهرههنگی.
دهزگا كوشندهكان
بهرههمهێنانی جههل.. پیشهسازییهكی راستهقینهعهلی حهرب دهڵێت: "مللانێی نێوان رۆشنبیرو سیاسی، یان لهنێوان قهشهو حاكم،..بهتهنیا مللانێ نییه لهنێوان (مهعریفه)و (دهسهڵات)دا، بهڵكو ململانێیه لهسهر رهوایی، واته لهسهر مۆنۆپۆلكردنی ههق بۆ دركاندنی راستییهكان."
جهلادهكانی جههل كه شهڕی ناوخۆ بهرپادهكهنو ههزاران مرۆڤ خهڵتانی خوێن دهكهن، بهڵگهیهكی ئیداریو یاسایی بۆ دهدۆزنهوه، گهندهڵهكانو تاڵانخۆرهكان كه كۆمهڵگه تاڵاندهكهنو قهپاڵ لهژیانی هاوڵاتیان دهگرن، شهوانه به چاكهتو بۆینباخی ملهوهنهوه دێنه سهر تهلهفیزیۆنو باس لهنهزاههتو راستگۆییو سواڵكهری خۆیان دهكهن، جهلادهكانی حیزب كاتێك رۆژنامهنوسێك دهكوژن یان دهفڕێنن یان فهلاقهی دهكهنو گوێ له چاودێرهكانی مافی مرۆڤو رێكخراوه جیهانییهكان ناگرن، دهمودهست خۆیان دهكهن به فریشته، حكومهته گهندهڵو بازرگانهكانی جههلیش كاتێك تیرۆری ئازادی رادهربڕینو رهخنهكان دهكهن، بهڵگهیهكی ئیداریو یاسایی بۆ دهدۆزنهوه.
جههل پیشهسازییهكی راستهقینهیه بۆ بهرههمهێنانی روانینو دنیابینی كوشنده، جههل تهنها بریتی نیه له نهزانینو بێ مهعریفهتیو بێ عهقڵیو بێباكی، بهڵكه زۆرجار جههل كارخانهیهكی گهورهیه بۆ بهرههمهێنانی عهقڵی ههژارو بێبهرههمو بێ شارستانیو بهرههمهێنانی دنیابینیو روانینی كوشندهو داگیركردنی سهرلهبهری ئهو پانتاییه زیندوانهی كه پهیوهندییهكی راستهوخۆیان ههیه به دنیای مۆدێرنو گۆڕانكاریو ئاستی شارستانیو فهرههنگی كۆمهڵگهو تاكهكهسهوه. جههل ناكهوێته كۆتبهندی پۆلێنكارییهكی سنوردارو داخراوهوه، بهڵكه بێئهندازه دابهشدهبێت بهسهر زیاد لهپانتاییهكو بێ شومار شوناسو ناسنامهی جیاوازدا.
بهواتایهك چۆن جههلی رۆشنبیریو فهرههنگیو شارستانی دهبنه هێزگهلێكی راستهقینهو وههمی بۆ كوشتنی كرانهوهی شارستانیو وهرچهرخانی كولتوریو فهرههنگی، هاوكات جههلی سیاسیو مهعریفیو هونهریو ئهدهبیو دامودهزگایی جههلگهلێكی كوشندهن بۆ بهرههمهێنانی كارائهكتهرو ئۆستادی گهورهی جههلو دهبنه میراتگری ئهو پیشهسازییه راستهقینهیه.
تهنها جهلادهكان نین دهبنه خاوهنی ئهو میراته گهورهیهی كوشندهییو كوشندهگهرایی، هاوكات چۆن ستهمكارو دیكتاتۆرو دهرهبهگه مۆدێرنهكان هێزگهلێكی كوشندهن بۆ بهخیۆكردنی جههلو بهرههمهێنانو خولقاندنی دنیابینییه كوشندهو وێرانهكان، به ئهندازهیهك كهمتر یان زیاتر ههر مرۆڤێك دهتوانێت ببێته خاوهنی كوشندهترین روانینو خوێناویترین دنیابینی.
تهنها تیرۆریستهكان نیین كه خاوهنی تاقانهترینو كوشندهترین دنیابینیو خوێناویترین بیركردنهوهن، ههموو هێزێك لهدنیادا لهوپهڕی دیكتاتۆریهتهوه تا قوڵایی ستهمكاری، لهوپهڕی چهپهوه تائهوپهڕی راستهڕهوی، لهوپهڕی جههلو سهلهفیهتهوه تا ناوجهرگی دیموكراسی، پێكڕا هێزگهلێكی ئامادهباشن بۆ بهرههمهێنانو سازكردنی دنیابینی كوشنده.
ئهمجۆره لهدنیابینی، تهنها بریتی نییه لهكوشتنو جینۆسایدو تهعزیبخانهو بهندیخانهو تیرۆر، لهسێدارهدانو سهركوتكردنی نهیارو ئۆپۆزسیۆنو دوژمنهكان، وهكچۆن هاوماناكانی ئهمجۆره لهروانین تهنها ئهو ریزبهنده كڵێشهسازییه نییه كه لهجهنگهوه دهستپێدهكات تاقوڵایی دوژمن، كه لهمهرگهوه دهستپێدهكات تا كهنارهكانی قهدهغهو حهرامو گوناهباری.
چهند گرینگه بزانین تازهگهریو نوێخوازیو چهمكه ههره زیندووهكان چ ماناو كاریگهرییو پهیوهندییهكان ههیه به مرۆڤی هاوچهرخهوه، ده ئهوهندهش گرینگه رهههندو ستراكچهرهكانی كۆنخوازیو كۆنهپهرستی بناسینهوه، هاوكات بێئهندازه روانینو هزرفراوانییه ئهگهر مرۆڤ خاوهنی عهقڵیهتێكی شیكاریو راڤهكاری بێت بۆ تێگهیشتن لهدنیای شارستانیو كهڵچهری خۆیو تهباییو پهیوهندی لهتهك بونهوهره زیندووهكانی ترو شارستانییهكانی دیكهدا، ههروهها بێئهندازهش جێی بایهخێكی شارستانیو مهعریفییه ئهگهر ههمان ئهو مرۆڤه روانینو دنیابینییهكی رهخنهگرانهی ههبێت بۆ شیكردنهوهو لهبهریهكههڵوهشاندنهوهی دنیای كۆنكرێتیو وهستاوی داخرانی شارستانیو كۆمهڵایهتیو كولتوری، هاوكات توانای رهخنهگرتنو فشاردروستكردنی ههبێت دهرههق به كولتوری دهرهبگخوازیی ترادسیۆنیو عهنتهریاتخۆریی دهستهو تاقمه مافیاگهرهكانی حیزبو بهرماوهخۆرهكانی حكومهتو دهسهڵاتو دامهزراوه كوشندهكانو رهخنهگرتن لهههژموونی بێقهیدوشهرتی حیزبسالاریو گهندهڵسالاریو مهسئولسالاریو حیكایهتسالاری.
دهزگا كوشندهكانی جههل
لیرَهدا كه باس لهدهزگا یان دامودهزگا دهكهین، مهبهستمان ئهو ستراكچهره بینراوه نییه كه لهسهر بونیادێكی دیاریكراو و سنوردار بینادهكرێت، هاوكات باس لهو ههیكهله كارگێڕیو راژهسازییه ناكهین كه كۆی كارێكی دیاریكراو له سیستامێكی بهرجهستهدا وێنادهكات. نهخێر دهزگا كوشندهكان سهرلهبهری ئهو دهزگایانه دهگرێتهوه كه بهرههمهێنهر جههل یان زهبروزهنگی كولتوری یان فهرههنگی یان نهتهوهیی یان حیزبی یان ئاینیین.
دهزگا كوشندهكان تهنها بریتی نیین لهكۆی ئهو دامهزراوه سیاسیو عهسكهرییو ئهمنییانهی كه دهبنه هێزگهلێكی كوشندهو كاریگهر بۆ داگیركردنو كۆنترۆڵكردنو سازكردنی جهبهروتێكی گهورهی زهبروزهنگو كاولكاریی شارستانیو كۆمهڵایهتیو ئینسانی، نهخێر دهزگا كوشندهكان ئهو دهزگایهنهش دهگرێتهوه كه دهبنه زمانحاڵی فهرمی رۆشنبیریو هونهریو بهڵام دهزگاگهلێكن بۆ سوككردنو بێبایهخكردنی رۆشنبیریو فهرههنگی زیندوو، هێزگهلێكشن بۆ بچوككردنهوهی روانینو بهرههمهێنانیو جههلو دژایهتیكردنی جیاوازیو ههمهڕهنگیو سهربهخۆیی. دهرهنجام دهزگاگهلێكن بۆ گهندهڵكردنو بێبایهخكرنی فهرههنگو رۆشنبیریی.
