وێنه له رۆماندا ، وێنه له سینه‌مادا ….. حه‌سه‌ن حسێن
له دوو سه‌ده‌ی رابردوودا رۆمان به‌سه‌ر هه‌موو ژانره‌كانی دیكه‌ی ئه‌ده‌بدا هه‌ژمووندار بوو. كاتێك سینه‌ما سه‌ریهه‌ڵدا، ئه‌ویش بێ به‌ش نه‌بوو له‌و هه‌ژموونه‌ی رۆمان، سینه‌ماش به‌پێی خۆی كاریگه‌ری له‌سه‌ر رۆمان دانا به‌تایبه‌ت له مۆنتاژدا. بۆیه ده‌بینین رۆمان‌و سینه‌ما چه‌ندین توخمی هاوبه‌ش كۆی كردوونه‌ته‌وه، وه‌كو گێڕانه‌وه، وێنه، رووداو، كات‌و شوێن، جگه‌له فه‌زا‌و ئه‌تمۆسفێری ناوه‌وه‌ی هه‌ریه‌كه له‌و دوانه، بۆ نمونه هه‌ندێكجار بینینی كارێكی سینه‌مایی وه‌ك خوێندنه‌وه‌ی داستانێك وایه‌‌و به‌پێچه‌وانه‌یشه‌وه فه‌زای ناوه‌وه‌ی هه‌ندێك كاری ئه‌ده‌بی هێنده پڕ وێنه‌‌و جووڵه‌یه كه له شاكارێكی سینه‌مایی ده‌چێت. كه‌وایه ده‌كرێت بڵێین ئه‌م دوو شێوازه‌ی ده‌ربڕین هه‌م له‌یه‌ك ده‌چن‌و هه‌م جیاوازیشن، هۆكاری سه‌ره‌كی ئه‌م موفاره‌قه‌یه‌ش وێنه‌یه.
له هه‌شتاكاندا كه خوێندنه‌وه‌ی چیرۆكێك یا رۆمانێك سه‌رسامی ده‌كردم له دڵه‌وه خۆزگه‌م ده‌خواست ئه‌و كاره ئه‌ده‌بییه بكرێته فیلم. هه‌ڵبه‌ته ئه‌و ده‌مه باسێك له سینه‌ما‌و فیلمی كوردی له ئارادا نه‌بوو، ئه‌و زانیاریانه‌ش كه له‌سه‌ر سینه‌ما هه‌مبوون ته‌نها له ڕٍێگه‌ی سه‌یركردنی فیلم‌و چوونه سینه‌ما‌و كه‌ڵكه‌ڵه‌ی هه‌واڵی سینه‌ماكارانه‌وه به‌ده‌ستم هێنابوون، بۆیه ئه‌و كاته زۆر بۆم روون نه‌بوو كه چ شتێك وا ده‌كات حه‌زبكه‌م كارێكی ئه‌ده‌بی جیا له‌كارێكی دیكه به‌فیلم ببینم. به‌ڵام دواتر بۆم روون بووه‌وه، ئه‌وه وێنه‌‌و دیمه‌نه له نێوكارێكی ئه‌ده‌بیدا كه نزیكی ده‌كاته‌وه له‌كارێكی سینه‌مایی یا لایه‌نی كه‌م توخمێكی گرنگه بۆ ئه‌وه‌ی چانسێكی بداتێ تا ئاماده‌بكرێت(Adaptation) بۆ سینه‌ما.
زمانی وێنه له رۆماندا وشه‌یه، وشه‌ش خۆی شتێكی ئه‌بستراكته‌و ئه‌ركێكی ده‌لالیی هه‌یه، واته وشه‌كان وه‌كو هێما دێنه ناو خه‌یاڵا‌و ئه‌ندێشه‌ی خوێنه‌ره‌وه، ئه‌ویش له مێشكیدا ده‌یانگۆڕێت به‌وێنه‌‌و دیمه‌نیان لێ به‌رهه‌م ده‌هێنێت. ئه‌وه‌ش كه یاریده‌ی پرۆسیسی به‌رهه‌مهێنانی وێنه‌‌و دیمه‌نه‌كان ده‌دات، ئه‌و وه‌سفانه‌یه نوسه‌ر به‌كاریان ده‌هێنێت، كه زیاتر له كێشانی سكێچێك یا دروست كردنی هێڵه سه‌ره‌كییه‌كانی چه‌ند فیگه‌رێك ده‌چن كه ئه‌ركی ته‌واوكردنییان به‌خوێنه‌ر بسپێردرێت، له‌م نێوه‌دا نووسه‌ر‌و خوێنه‌ر دوو جه‌مسه‌ری ته‌واوكه‌ری یه‌كترن، ئه‌م ئاڵ‌وگۆڕ پێكردنه‌ی به‌رهه‌مهێنانی وێنه‌ییش له‌نێوان نوسه‌ر‌و خوێنه‌ردا، وا ده‌كات كه خوێنه‌ر راده‌یه‌ك ئازادی هه‌بێت له‌و وێنانه‌ی كه بۆ كاره‌كته‌ره‌كانی ده‌كێشێت. ئه‌مه‌ش له خوێنه‌رێكه‌وه بۆ خوێنه‌رێكی دیكه ده‌گۆڕێت، چونكه پرۆسیسی خوێندنه‌وه زیهنییه‌‌و پێویستیی به ئه‌ندێشه‌‌و خه‌یاڵی خوێنه‌ر هه‌یه‌‌و ئینجا لێكدانه‌وه یاخود راڤه‌كردن، نابێت ئه‌وه‌شمان له‌بیر بچێت كه خوێندنه‌وه‌ش خۆی كارێكی تاكگه‌راییانه‌یه به‌پێچه‌وانه‌ی ته‌ماشاكردنی فیلمه‌وه كه به‌كۆمه‌ڵا ئه‌نجام ده‌درێت. له یه‌ك رسته‌دا وێنه له رۆماندا پشت به ئه‌ندێشه‌كردن ده‌به‌ستێت‌و نوسه‌ر له‌رێگه‌ی وشه‌وه وێنه دروست ده‌كات.
به‌ڵام له سینه‌مادا وێنه به‌هۆی كامێراوه ده‌رده‌بڕدرێت، واته پرۆسه‌یه‌كی میكانیكییه، وێنه‌‌و دیمه‌نه‌كان خه‌سڵه‌تێكی به‌رجه‌سته‌یان هه‌یه‌‌و له ڕێگه‌ی هه‌ستی بینینه‌وه، پاشان هه‌ستی بیستن، ده‌گه‌نه وه‌رگر یاخود بینه‌ر. به‌رجه‌سته بوونی وێنه‌یكارێكته‌ر‌و لۆكه‌یشنه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی واقیعی، نه‌ك له‌ڕێگه‌ی ئه‌ندێشه‌كردنه‌وه، ئه‌و تواناییه‌ی كامێرا نیشان ده‌دات له‌وه‌ی كه چۆن وێنه‌ی خه‌یاڵ‌و فه‌نتازیای مرۆڤ بگرێت‌و نمایشیان بكات. له‌م رووه‌وه نوسه‌ر‌و ده‌رهێنه‌ری فه‌ره‌نسی” ئابیل جانس” له‌و په‌ڕی سه‌رسامی خۆیدا به‌رامبه‌ر به وێنه ده‌ڵێت: ( ئیدی سه‌رده‌می وێنه هات.. هه‌موو خورافه‌كان، ئه‌فسانه، دامه‌زرێنه‌ری ئایینه‌كان‌و خودی ئایینه‌كانیش، هه‌موو كه‌سایه‌تییه مه‌زنه‌كانی مێژوو،… چاوه‌ڕوانی ناردنی ئه‌و تیشكه‌ن، هه‌رچی پاڵه‌وانه‌كانیشه له‌به‌رده‌م ده‌رگاكانماندا پاڵه‌په‌ستۆیانه بۆ ئه‌وه‌ی بێنه ژووره‌وه، هه‌موو خه‌ونه‌كانی ژیان‌و سه‌رجه‌م ژیانی خه‌ونه‌كان، ئاماده‌ن به‌سه‌ر ئه‌و شریته هه‌ستیاره‌دا گوزه‌ر بكه‌ن، وڕێنه ناكه‌م گه‌ر بڵێم هۆمیرۆس لێیده‌وشایه‌وه كه ( ئیلیاده)و بگره(ئۆدیسا)كه‌یشی له‌سه‌ر ئه‌م شریتی فیلمه چاپ بكات، ئه‌مه‌یه هه‌قیقه‌تی سینه‌ما). ئه‌م بۆچوونه‌ی جانس نه‌ختێك زیاده‌ڕه‌وی‌و پێوه‌نانی تێدایه، چونكه هه‌رچه‌نده وێنه‌ی سینه‌مایی، له ده‌ربڕیندا هه‌ندێك جار وێنه‌ی ئه‌ده‌بی یا رۆمان تێده په‌ڕینێت، بۆ نمونه چیرۆك نووسێك ره‌نگه پێویستی به چه‌ند لاپه‌ڕه‌یه‌ك هه‌بێت بۆ وه‌سف كردنی جوانیی سیمایه‌ك یا باس كردنی شوێنیك، له‌كاتێكدا كامێرا ده‌توانێت ئه‌و وه‌سفه به گرته‌یه‌ك نیشان بدات. به‌ڵام هه‌ندێكجاریش ده‌ربڕینی وێنه‌ی سینه‌مایی ناگاته‌وه به رۆمان‌و كورت ده‌هێنێت. بۆنمونه رۆمان ده‌توانێت له باس كردنی باری ده‌روونی كاره‌كته‌ره‌كانیدا قوڵا به‌ناخ‌و ده‌رونییاندا رۆبچێت، به‌ڵام كامێرا ته‌نها ئه‌وه‌نده ده‌توانێت كه وێنه‌ی ده‌ره‌وه‌ی روخساری كاره‌كته‌ره‌كه نیشان بدات‌و ده‌ربڕینه‌كانی ده‌م‌و چاو‌و روخساری ده‌ربخات. هه‌روه‌ها سه‌ره‌ڕای ئه‌و ئیستاتیكایه‌ی وێنه‌یه‌كی سینه‌مایی هه‌یه‌تی‌و ئه‌و كاریگه‌رییه‌ی كه له‌سه‌ر هه‌ست‌و چێژی بینه‌ر دایده‌نێت، به‌ڵام به‌رجه‌سته بوونی وێنه‌كان له شه‌خسیه‌تی راسته‌قینه‌‌و مرۆییدا، ئه‌و ئازادییه له وه‌رگر ده‌سه‌نێته‌وه كه، له رۆماندا هه‌یه‌تی، له ئه‌ندێشه‌ی خۆیدا سیمای كارێكته‌ر‌و شوێنه‌كان بكێشێت.
لێره‌وه پرسیاری ئه‌وه‌ی كه ئایا رۆژێك دادێت سینه‌ما جێگه‌ی رۆمان بگرێته‌وه؟ ره‌نگه ناماقوڵا‌و نه‌شیاو بێته به‌رچاو، چونكه ئه‌و وه‌زیفه‌یه‌ی كه رۆمان له نێو كه‌لتووردا هه‌یه‌تی، سینه‌ما ناتوانێت پڕا‌و پڕ ئه‌نجامی بدات. ته‌نانه‌ت گه‌لێك ره‌خنه‌گر‌و خاوه‌ن رێبازی سینه‌ماییش ئه‌وه ره‌ت ده‌كه‌نه‌وه كه ئه‌ركێكی رۆشنبیریی له راده‌به‌ده‌ر بسپێردرێت به سینه‌ما، هه‌ر وه‌ك ئه‌وه‌ی له سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی بیستدا هه‌وڵه‌كانی ده‌رهێنه‌ری روسی ئایزنشتاین، سه‌ره‌ڕای ئه‌و داهێنانه‌ی له بواری مۆنتاژی سینه‌ماییدا ئه‌نجامیدا، به‌ڵام رووبه‌ڕووی ره‌خنه‌ی ره‌خنه‌گران‌و بیرمه‌ندانی بواری سینه‌مایی بووه‌وه.
حه‌سه‌ن حسێن
