به‌دۆعا* ئه‌ی بولبله خۆشخوێنه‌که‌ی گه‌رمێن و کوێستان
“کوردستانه کوردستانه هه‌م گه‌رمیانه و هه‌م کوێستانه”
دێرێک له شێعری گۆرانیه‌کی کۆنی حه‌مه‌جه‌زا
سه‌رله‌به‌یانیی رۆژی هه‌ینیی ڕابردوو(یه‌کی ئوکتوبری 2010) کاکه حه‌مه‌جه‌زا عه‌لی، ده‌نگخۆش و هونه‌رمه‌ندی ناودار و خاوه‌ن هه‌لوێستی گه‌له‌که‌مان ،پاش ده‌ستوپه‌نجه‌نه‌رمکردن له‌گه‌ڵ نه‌خۆشیی شیرپه‌نجه، سه‌ره‌نجام بۆ هه‌میشه مالئاوایی له ژیان کرد. ئه‌گه‌رجی کاکه جه‌زا به له‌ش نیشتمان و نه‌ته‌وه‌که‌ی به‌جێهێست، به‌ڵام به‌دڵنیاییه‌وه ناو و ده‌نگه گه‌رم و به‌سۆزه‌که‌ی و به‌تایبه‌ت سرووده هه‌میشه زیندوه‌کانی ، وه‌ک به‌رهه‌م و زمانحاڵی نه‌ته‌وه‌یه‌ک که هاواری ئازادی و یه‌کسانی کردوه، ده‌مێننه‌وه و ناوی حه‌مه‌جه‌زا له ریزه‌کانی سه‌ره‌وه‌ی ئه‌و ناوانه جێگه‌ی ده‌گرێ که بۆ ئامانجه‌کانی گه‌ل تێکۆشاون و، رۆژێک دێت که موزه‌خانه‌ی خه‌باتی رزگاریخوازانه‌ی نه‌ته‌وه‌ی کورد به په‌یکه‌ری حه‌مه‌جه‌زاش وه‌ک پێشمه‌رگه و ده‌نگخۆش و هونه‌رمه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی ده‌ڕازێته‌وه.
پێموانی‌یه حه‌مه‌جه‌زا پێویستی به ناساندنی من بێت، له‌به‌ر ئه‌وه هونه‌ره‌که‌ی و هه‌ڵوێستی شۆرشگێرانه و به‌تایبه‌ت مه‌قام و ئاوازه پڕ بایه‌خه‌کانی له شێعری شاعیرانی پایه‌به‌رزی کورد (به‌تایبه‌ت مامۆستا قانێع و مامۆستا هێمن)، ئه‌وه‌نده له‌نێو دڵی جه‌ماوه‌ردا جێگه‌یان هه‌یه که کاکه جه‌زای وه‌ک گه‌وره هونه‌رمه‌ندێکی جه‌ماوه‌ری له‌نێو گه‌له‌که‌یدا ناساندبێت. بۆیه ته‌نیا به گه‌ڕانه‌وه‌ی یه‌ک دوو بیره‌وه‌ری و ئاماژه به ده‌وری شۆڕشگێرانه‌ی له بزاڤی هونه‌ری و هه‌ڵوێستی شوڕشگێڕانه‌ی، قه‌ناعه‌ت ده‌که‌م.
یه‌که‌مجار که دیتم له مه‌ریوان بوو، پێموابێ ساڵی 50-51 (1971) بوو. هاوڕێه‌کی ئه‌و سه‌رده‌مه‌م(ئه . م) گوتی ده‌زانی حه‌مه‌جه‌زا لێره‌یه، وتم با بچین چاومان پێ بکه‌وێت. له دوکانی “… کانی میرانی” له جاده‌ی بایه‌وه بوو. که چوین له سه‌ر کڕینی “زه‌بت سه‌وت”(دهنگههڵگر) ێک باس و قسه‌یان بوو. که ئیمه چوین مه‌عامله‌که‌یان له‌سه‌ر ئهوهی که خاوه‌ن دوکان داوی پاره‌یه‌کی ده‌کرد که ئه‌م نه‌یبوو،سه‌ری نه‌گرت. له‌به‌ر ئهوهی ئه‌وکات ئه‌وه‌نده پوولمان نه‌بوو که بتوانین یارمه‌تی بده‌ین که ته‌سجیله‌‌که بکرێت، هه‌ستمان به شه‌رمه‌زاری و خه‌جاڵه‌ت ده‌کرد، بۆیه ئیتر سه‌ره‌ڕای ئه‌وه به‌ئاوات بووم له‌گه‌ڵی قسه بکه‌م،به‌لام له به‌ر ئهوهی نه‌مده‌توانی کۆمه‌کی بکه‌م ، بێ هیج قسه و باس و به حه‌سره‌ت خواردنه‌وه به‌جێمان هێشت. به‌ڵام گه‌نجێکی 20 ساڵانم ده‌هاته‌پێش چاو که وه‌ک پێشمه‌رگه خۆی هه‌ڵپێچابوو و تۆز و خوڵ و جێی وشکه‌وه بووی عاره‌قه به ناوشان و سینه‌‌ی جلو به‌رگه‌که‌یه‌وه دیار بوو.
جاردوه‌م ساڵی 1984 له گوندی قزله‌ر(باشووری کوردستان) دیتم . ئه‌و ده‌م هه‌ردووکمان پێشمه‌رگه بوین، له‌و کاته‌دا کاکه جه‌زا له‌گه‌ڵ تیپی موسیقای “شه‌هیدکارزان” به سه‌رپه‌رستی هونه‌رمه‌ند کاک دلێر ئیبراهیم کاری ده‌کرد. به‌هۆی ئهوهی له‌و کاته‌دا مه‌قه‌ڕی ئێمه‌ش له دۆڵی جافایه‌تی بوو، چه‌ند جارێکی دیکه‌ش چاوم پێکه‌وت
****
بۆمن حه‌مه‌جه‌زا یه‌کێک له سه‌ره‌تاییترین هونه‌رمه‌ندانی باشووری کوردستان بوو که ناو وناوبانگی نه‌له رادیۆی کوردی به‌غدا(ئێراق)، به‌ڵکه له رێگه‌ی شۆڕشی ئه‌یلووله‌وه هاته رۆژهه‌ڵاتی کوردستان. ئه‌گه‌رچی پێشتر به‌هۆی ڕادیوی کوردی به‌غدا، یا رادیوی کوردی تاران(پاشتر کرماشان) گۆرانی بێژانێک وه‌ک عه‌لی مه‌ردان، تاهیر ته‌وفیق، ره‌سوول گه‌ردی، شه‌مال سائب،مه‌ریه‌مخان، گوڵبه‌هار، عارف جه‌زراوی، عیسا به‌رواری و…ناویان گه‌یشتبوه رۆژهه‌ڵات و خه‌ڵک ده‌یناسین، به‌ڵام کاکه جه‌زا له رێگه‌ی ته‌سجیل(دهنگههڵگر) و به یه‌که‌م کاسێتی که له شۆڕشدا تۆماری کردبوو، ده‌نگی هاته رۆژهه‌ڵات و به‌تایبه‌ت کاتیك له یه‌که‌م کاسێتی خۆیدا ، له گۆرانیه‌کی له سه‌ر مه‌رگی مامۆستای گۆرانی، حه‌سه‌ن زیره‌ک چریبو. له‌به‌ر ئهوهی که حه‌سه‌ن زیره‌ک وه‌ک نه‌ته‌وه بێ که‌سه‌که‌ی، له‌و په‌ڕه‌ی بێ‌که‌سیدا سه‌ری نایه‌وه و کاکه حه‌مه‌جه‌زا یه‌که‌م که‌س بوو که ئه‌و بێکه‌سی‌یه هاوار کرد:
ئه‌ی گوڵ ئه‌یگوڵ تۆم به گوڵ زانی
له دوای تۆ “زیره‌ک” گیان کێ بڵی گۆرانی
ئه‌م گۆرانی‌یه له کاتی خۆیدا بۆ من که تازه لاوێک بوم و مه‌رگی غه‌ریبانه‌ی حه‌سه‌ن زیره‌ک خه‌فه‌تباری کردبووم،سه‌ره‌ڕای ئه‌وه هیچ ئورکستێکی ئه‌وتۆی له‌گه‌ڵ نه‌بووو و وه‌ک ده‌ڵین به “ته‌پڵ و دووزه‌له”یه‌ک تۆمار کرابوو، سه‌رنجی ڕاکێشام و وای لێکردم شوێنگری خاوه‌نی ده‌نگه‌ی بم.
ئه‌و کاسێته که ئه‌گه‌ر بیرم هه‌له‌ی نه‌کردبێ له ساڵی 9 یا 50 ی هه‌تاوی واتا 1970 ی زایینی ده‌رکه‌وت، له رۆژهه‌لاتی کوردستان به‌تایبه‌ت ناوچه سنووریه‌کان و له نێو روناکبیراندا ده‌نگی دایه‌وه. به شوێگرتنێک که گرتم هێندێک زانیاریم له گۆرانی‌بێژه‌که‌ی(حه‌مه‌جه‌زا) ده‌ست که‌وت. زانیم که له بنه‌ماله‌یه‌کی نیشتمانپه‌روه‌ر و ده‌ست رۆیشتووی سلێمانی‌یه، به‌ڵام بنه‌ماڵه، به‌تایبه‌ت باوکی به‌رگری گۆرانی گوتنی‌یه و گۆرانی بێژی پێ شایه‌ره. له‌وه‌ش سه‌یرتر ئه‌وه بوو که بۆم ده‌رکه‌وت “تیپی مۆسیقای سلێمانی”ش به‌تاوانی ئهوهی که حه‌مه‌جه‌زا به‌قه‌ولی ئه‌وان “شه‌عبی” ده‌خوێنێ، نه هاوکارییان کردوه و نه به‌ته‌مان سه‌ره‌ڕای ئهوهی هه‌موویان له شۆڕشدان، گۆرانیی له‌گه‌ڵ تۆمار بکه‌ن. ئه‌وه‌بوو کاتێک ئه‌و تیپی مۆسیقایه هاتنه سنه و به‌رنامه‌یه‌کی ته‌له‌فزیونیان تۆمارکرد(که پێشوازییه‌کی که‌م وێنه‌ی له لایه‌ن خه‌ڵکه‌وه لێکرا، به‌شێوه‌یه‌ک ده‌یان هه‌زار-دووپاتی ده‌که‌مه‌وه ده‌یان هه‌زار داخوز نامه بۆ دووپات و سێ پات کردنه‌وه‌ی ره‌وانه‌ی ته‌له‌فزیون کرا).کاکه جه‌زایان له‌گه‌ڵ نه‌بوو. ئه‌ڵبه‌ت هونه‌رمه‌ندانی دیکه‌ی خۆشناو و به‌ناوبانگی دیکه‌ی وه‌ک حه‌سه‌ن گه‌رمیانی و سه‌لاح مه‌جیدیش هه‌بوون که‌له شۆڕش دا بوون و له‌و به‌رنامه به‌شدار نه‌بوون، به‌ڵام هۆی به‌شدار نه‌بوونیان چتی دیکه وه‌ک نه‌بوونی کات یا له‌به‌رده‌سدا نه‌بوون بوو، به‌ڵام نه‌بوونی کاکه جه‌زا له‌و شێوه روانینه‌وه سه‌رچاوه‌ی ده‌گرت که باسم کرد.
هاوکاری نه‌کردنی تیپی سلێمانی و ته‌نانه‌ت تیپه‌کانی دیکه‌ی سلێمانی وه‌ک تیپی مه‌وله‌وی،له‌گه‌ڵ حه‌مه جه‌زا پاش ئاشبه‌تاڵی شۆڕشی ئه‌یلوول و گه‌ڕانه‌وه‌ی خه‌ڵک بۆ سه‌ر ماڵ و حاڵیان، درێژه‌ی کێشا. ئه‌و هه‌ڵوێسته هه‌ڵه‌یه به‌شێوه‌یه‌ک کاکه جه‌زای ئازار دا که ته‌رکی سلێمانی کرد و له هه‌ولێر گیرسایه‌وه. به‌پێچه‌وانه‌ی سلێمانی،له هه‌ولێر پێشوازیه‌کی باش له حه‌مه‌جه‌زا کرا و تا سه‌ره‌تای هه‌شتاکان که کاکه جه‌زا ته‌حه‌مولی ده‌سه‌ڵاتی به‌عسی پێنه‌ده‌کرا و به شۆڕشی نوێی کوردستان به رێبه‌ریی یه‌کێتی نیشتمانی په‌یوه‌ست بوو، چه‌ند کاری پربایه‌خ و به‌پیزیان بۆ تۆمار کرد.
هه‌ر له‌م سه‌رده‌مه‌دا بوێرانه له گه‌ڵ هونه‌رمه‌ندی گه‌وره‌ی نه‌ته‌وه‌که‌مان مامۆستا ناسری ره‌زازی، یه‌کێک له شێعره دوور و درێژ و پر بایه‌خ و ناوه‌ره‌ۆکه‌کانی مامۆستا هێمن (ناڵه‌ی جودایی) یان له کاسێتێکدا به‌شێوه‌یه‌کی وه‌ستایانه تۆمار کرد.
پاش په‌یوه‌ست بوون به شۆڕش گه‌رچی به‌هۆی نه‌بوونی ئیمکان، توانای تۆمارکردنی گۆرانیی که‌م بوو، به‌ڵام کاکه جه‌زا ته‌سلیمی بێ ده‌ره‌تانی نه‌بوو و خۆی به‌بێ موسیقا، ئه‌و گۆرانیانه‌ی که له‌سه‌ر شێعره شۆڕشگێرانه‌کان دایده‌نا تۆمار ده‌کرد و له رێگه‌ی رێکخستنه نهێنی‌یه‌کانه‌وه، له شاره‌کانی باشوور بڵاو ده‌کرایه‌وه. که به‌جورعه‌ته‌وه ده‌توانم ئیدیعا بکه‌م، ده‌ورێکی بایه‌خداریان له به‌رز راگرتنی وره‌ی خۆڕاگری و شۆڕشگێرانه‌ی خه‌ڵک، به‌تایبه‌ت لاوان ده‌گێرا.
پاش ڕاپه‌رین و پێکهاتنی حکوومه‌تی هه‌رێم، کاکه جه‌زا ئیتر ئه‌و گۆرانی‌بێژه “شه‌عبی”یه نه‌بوو که تیپی موسیقای سلێمانی یا تیپێکی دیکه سڵی لێ بکه‌نه‌وه، به‌لکوو ئه‌و هونه‌رمه‌نده شۆڕشگێڕه بوو که ده‌چووه هه‌ر شوێنێک رێز و حورمه‌ت و پێشوازیی جه‌ماوه‌ر، فرمێسکی خۆشیی له چاوی لایه‌نگرانی سه‌رده‌می شاخی ده‌زاند. ئه‌و هونه‌رمه‌نده بوو که ئیتر هه‌ر تیپێکی موسیقا به شانازییی ده‌زانی که هاوکاریان بکات و گۆرانی بۆ تۆمار بکه‌ن. جێگه‌ی سه‌رنج ئه‌وه‌یه که کاکه جه‌زا ئه‌و که‌م لوتفیانه‌ی ڕابردووی قه‌ت به‌چاودا نه‌دانه‌وه و به دڵێکی ئاواڵه‌وه هاوکاریی کردن.
ئهوهی که ده‌بێ له کۆتاییدا ئیشاره‌ی پێ بکه‌م ئه‌وه‌یه که کاکه جه‌زا به‌شێوه‌یه‌ک له کاره‌که‌یدا خاراو بوو که به‌بێ ئه‌وه کلاسی مۆسیقا و ئاواز دانانی دیتبێ، ئاوازی زۆربه‌ی گۆرانی و سرووده‌کانی خۆی داناوه و هه‌روه‌ها شێعری بۆ هێندێک له گۆرانی‌یه‌کانی هۆنیوه‌ته‌وه. که ئه‌وه‌ش نیشان له باوه‌ڕ به‌کاره‌که‌ی ده‌سه‌لمێنی. که ته‌نانه‌ت له سه‌خڵه‌ت‌ترین کاته‌کاندا، بۆ خۆ په‌روه‌رده‌کردن و باشتر کردنی بواری کاره‌که‌ی هه‌دای نه‌داوه.
یادی حه‌مه‌جه‌زا به‌رز و رێگای پڕ له شانازیی(شۆڕش و هونه‌ر) پڕ رێبوار بێت
خه‌لیلی غه‌زه‌ڵی
khalil.ghazali@gmail.com
* – له ناوچه‌ی پێنجوین و شارباژێر له باتی ماڵئاوایی و خوداحافیزیی زۆر جار له وشه‌ی “به‌دۆعا” که‌ڵک وه‌رده‌گرن. ئه‌گه‌رچی ئه‌م وشه‌یه له واتادا مانای به “دۆعا” سپاردن ده‌دات، به‌ڵام به‌گشتی بۆ ماڵئاوایی به‌کاردێت و مه‌به‌ستی من لێره ته‌نیا مانای مالئاوایی کردنه.
