قەیران لە راستگۆیی وبازاڕێکی بێ متمانە….

 
لە هەموو جیهاندا، بازاڕی کڕین وفرۆشتن، بازاڕێکە لە سەر بنچینەی پەیوەندی یەکی دوو سەرەی تۆکمەی ئالوگۆری خواست وبەرژەوەندیەکی راستگۆی نێوان کڕیارو فرۆشیارە، بەڵام هاوکێشەی ئەو پەیوەندی وبەرژەوەندی یە، ئەو کاتە رەوا بوون وتەبا بوونێکی دوو سەرەی هاوسەنگ لە تای تەرازوودا، دینێتە کایەوە کە رەگەزی منمانە (ثقە)، لە ناو پڕۆسەو کارو هەڵسوکەوتی کڕین وفرۆشتنەکە رۆلی دیاری هەبێت، بەمە ئەو کاتە (بازاڕ) ناوو ناتۆرەی پەسەندو رەسەنی خۆی پەیدا ئەکات، جا لە بڕی ئەوەی ببێتە گۆڕەپانێکی پڕ لە مامەلەو سەودای دەست بڕین ودەستخەرۆ کردن وشیش لێدان، دەبێتە شوێنگەیەکی کارو بەرهەم ونان وگوزەران پەیدا کردنی ئاسایی. هەروەها مەکۆیەکی رەوا بۆ ئاڵوگۆڕی بازرگانی وساغ کردنەوەو بێنەو بەردەی کاڵاکان…..
 ئەو هاوکێشەیە تا ئەو کاتە هاوسەنگیەکەی رێک ئەبێت وئاراستەکانش رێچکەی ئاسایی خۆیان ئەبڕن، کە هەردوولا مامەلەی کاریان بە شێوەیەکی راستگۆیانەو سەر راستانە لەگەل یەکتر جێ بەجێ کرد، هیچ کاتێک رەزامەندی ولەیەکتر رازی بوون وماقولیەت لە بەرامبەر یەکدی، بە هەولی یەک لاو یەک لایەن، نایەتەتەدی ئەگەر هەر یەکێک بە گوێرەی خواست وئارەووەکانی دەستکاری سەنگی تەرازووەکە بکات ولە پێناو قازانجی خۆی “هیشک وتەڕ بسوتێنێت”، ئەوا وەکو کورد گۆتەنی (کەر بازاڕیەکە) دێتە کایەوە، ئەگەر وانەبێت چەمکی بازاڕ بە گوێرەی پێناسە ئابوریەکەی، لە پانتایی کارو بەرهەمەوە ئەگۆڕێت بۆ بازاڕێکی رەق وتەقی پاشاگەردانی وگەڕەلاوژێیەکی بێ سەروبەر کە لە سەر چیلەو بنچینەی ئاکاری خۆخۆری وگەندەڵی وقۆڵبڕین هەڵدەچێت، هەموو بەها وچەمکە مرۆییەکانی راستگۆیی کاڵ دەبنەوەو دەروویەکی خێریش بە سەر سیماو خەسلەتە زیندووەکانی مرۆڤ کە خۆیان لە ویژدان وسۆزو بەزەیی وهەست دەبیننەوە، ناکرێتەوە……………..
ئەوەی لە (کوردستان) ئەبینرێت ئەو بازاڕە ئازادە سپی وئارام وراستگۆیە نی یە، کە کڕیار بۆ دەستکەوتنی کاڵاو پێداویستیەک، بێ گیرفان بڕان وقۆڵ لە دەست دان، خواستەکەی بۆ دابین ببێت، بەمە نەک گیرفان لەبەردەم هەڕەشەی قەلۆش بوون وخۆ لە دەست چوون وناسەلامەتی دەناڵێنێت، بەڵکو ژیان وگوزەرانی ئابووری تاکیش دەکەوێتە هەناسە سواری وریسوا بوون وقات وقڕی…..
 نرخ هەمیشە لە گۆڕانەو شێوەیەک لە سەقام گیری وراوەستانێکی ئاسایی بە خۆیەوە نابینێت، هەمیشە لە زیاد بوونەو دابەزینی بۆنیە، هەر یەکە بە هەوەسی قازانجی خۆی کەل وپەلەکانی ساغ دەکاتەوە، وەکو ئەوەی تۆ لە بازاڕێکی ئازادی رەشی نا یاسایی وقاچاغ وشاری بێ حاکم گوزەر بکەیت، بەڵام خۆ لە هەموو ئەو وڵاتانەی کە بازاڕی رەش وسپیان تێدا هەیە، نابێت لە بازاڕە رەشەکە نرخی شتەکان گرانتر بێت، لەبەر ئەوەی کۆمەڵێک (رسومات)و باج هەیە لەو بازاڕە نادرێت، هەروەها لۆ ئەوەی رەواجی شتەکانیش زیاتر بێت، دەبێت نرخ لەوێ لە دابەزین دابێت بەڵام لای ئێمە دیارە هەموو شتەکان ئاوەژوون وبە سەرەولێژ لە دایک دەبن….
بۆ نموونە نرخ لە بازاڕی (هەولێر) بەگشتی، وەکو چەمکێک (مفهوم)ێکی بازاڕی وئابووری یەک ماناو شێوازی نیە، بەڵکو لە (شێخەللا)، نرخێکەو لە دوکانەکانی سەر شەقام وناو ماڵانیش نرخێکی دیکەن، هەروەها لە (سوپەر مارکێتەکان)یش نرخێکی زۆر جیاوازترە، دیارە لەو بازاڕە کاڵاو شتومەک لە هەموو بازاڕەکانی دیکە گرانترن، کەچی لە وڵاتانی دەرەوەی وەکو (ئەوروپا)دا، نرخ بە گشتی جێگیرە،هەروەها لە (مارکێتەکان)یش نرخی شتەکان زۆر هەرزانترن لە شوێنەکانی تر….
کێشەو قەیرانی بازاڕی ئێمە بە تەنیا لەوە سەری هەڵ نەگرتووە کە شتومەک گرانبەهان لە رووی نرخەکەیانەوە، بەلکو لە رووی جۆرو چۆنایەتیش نمونەیەکی ئەوتۆی باش نین، یاخود بەدیلێکی باش تریان نیە کە ناچار نەبیت هەر ئەوە بکڕیت وبە دوای شتێکی باشتر وگرانتر بگەڕێیت،خۆشی بێت یان ترشی شتەکان هەر ئەوەن کە لە بازاڕ دەبینرێن یان (چینی) و(کۆری)ن، یان (سوری)و(تورکی)ن، هەروەها ئەگەر بۆ راستی وخێریش قسەیەک بکەین، بازاڕەکەمان وەکو عارەب گۆتەنی هێشتا (بخیر)، ئەگەر بە بازاڕی دەوروبەرو تەنانەت (ئەوروپا)ش بەراورد بکەین، نرخی شتومەک بە گشتی لە بازاڕەکەی خۆمان هێشتا زۆر هەرزانترە لە رووی بەها مادییەکەیەوە، بەڵام لای خۆمان پارەکە (رەسید)ێکی ئەوتۆی نیە، ئەوەش من لەوەی ئەبینمەوە کە دەستمایە (دخل)ی تاک، لە (ئەوروپا)بەهاو ئەززشی (قیمة) ی خۆی هەیە، بۆ نموونە ١٠٠ ئیرۆ پارەیەکی ئەوتۆی باشە بۆ دەستکەوتنی پێداویستیەکانی ماڵ (مسواگ) ێک، بەڵام بە هەمان پارە بازاڕێکی لەو چەشنەت لە کوردستان پێ ئەنجام نادرێت، هەروەها لەوێ شتومەکەکان بە گوێرەی پارەکەت جۆرو باشیان دیاری ئەکرێت،بەڵام لێرە هیچ چارەیەکمان لە هەڵبژاردن وگۆرین وگەڕان بە دوای شتێکی باشترنیە، جگە لەوەی شتە هەرزانەکە لە رووی پێکهاتەو کاکلیشەوە شتێکی هەرزانی بەهاو وپەڕپووت وبودەلەیە… 
دیاردەیەکی دیکە هەیە کە رێگا بۆ هەرزانی بوونی نرخی کەلوپەلاکانی بازاڕ خۆش ئەکات، بەلام لێرە کەمتر هەستی پێ دەکرێ هەر کە پێ دەخەیتە دەرەوەی سنووری (هەرێمی کوردستان) هەر لە (تورکیا)وە، دیاردەیەک هەیە کە بە (هەفتە بازاڕ) ناوزەد دەکرێت،لەوێدا بۆ دەست کەوتنی پێداویستیەکانت ئەتوانی بە نرخێکی هەرزان شتەکان بکڕیت، تایبەتی مێوەجات وسەوزەو خواردن، تەنانەت جلوبەرگیش،ئەشێت بۆ دابەزاندنی نرخی گرانی هەندێک شتومەک سوود لە (هەفتە بازاڕ)، وەرگیرێت، بۆیە پێویستمان بە کردنەوەی زۆری ئەو بازاڕەیە……
ئەوەی ئەمڕۆکە پێویستە بکرێت، گەڕانەوەی متمان(ثقە)ەیە بۆ ئەهلی بازاڕ، ئەویش متمانەی نێوان (کڕیار)و (فرۆشیار)ە بەیەکتر، بۆیە ئەرکی (حکومەتە) هەول بدات ئەو متمانەیە لە نوێ داڕێژێتەوەو بۆ هەردوولاش بیگەڕێنێتەوە ، لە لایەک کڕیار متمانەی بە فرۆشیار ببێتەوە کە فێڵی لی ناکات ومتمانەی خۆیشی لە بەرامبەر شتەکانی ئەو هەبێت کە بە گوێرەی بەهای پارەکەی، شتێکی بەهاداری دەست کەوێت ونەچێتە خانەی دەست بڕین ودرۆ کردن، هەروەها فرۆشیارە گچکەکانیش متمانەیان بە فرۆشیارە گەورەکان ( جوملەچییەکان) هەبێت کە ئەوانیش نرخێکی ناماقووڵ لە سەر شتومەکەکانیان دانەنێن ….   
دیاردەیەکی خراپی دیکەی فرۆشیاری بازاڕی ئێمە ئەوەیە، ئاراستەی فرۆشیارەکان لە ئان وساتی فرۆشتنی کاڵاکانیان، شێوازێکی خراپەو ئامانجێکی خراپتری لە پشتدایە، ئەوان لە پێناو ساغ کردنەوەی شتەمەکەکانیان بەرەو ئاقارێکی دیکەی زۆر دوورت دەبەن، سەر لە کریار ئەشێوێنن تا دەستخەڕۆی دەکەن…
 بەلای ئەوانەوە گرنگ ئەوەیە شتەکانیان بفرۆشن، کەسی بەرامبەریان زەرەرمەند دەبێت یان نا ئەوە کێشەی ئەوان نیە، ئەم دیاردەیەش لە سەرتاسەری وڵاتە (موسڵمان) ئایینزاکان ورۆژهەڵات شتێکی ئاساییە، مامەلەی بازاڕ شتێکی (حەلال) ورەوایە، بەڵام پێویستیشە هەندێک سیماو بەهای مرۆیی بەناوی کارو نان پەیدا کردن بە هەرزان لەگەل کاڵاکان مەزاد نەکرێن، بەڵام لە وڵاتانی پێشکەوتووی وەکو (ئەوروپا) رێک پێچەوانەی ئەوەیە، بە تایبەتیش لە (هۆلەندە) کە من خۆم لەوێ ئەژیم، خودان بازاڕ بە تەنیا ئامانجی سەرەکی ساغ کردنەوەی کەلوپەلەکانی نیە، بەلکو لەگەل مامەلەی کارو بەرهەم هێنانیدا بیر لە قازانج ولە خۆڕا بە فیڕۆ چوونی پارەی بەرامبەری ناکاتەوە، ئەگەر لە نرخ وجۆری شتەکەی خۆیشی کەم بکاتەوە راستیەکە دەلێت، لە بەرامبەر نادڵنیایی وپرسیاری کڕیاریش سێو دووی لێ ناکات، بە راستگۆیی باسی لایەنەکانی شتەکەی دەکات وشتەکەی خۆی پێت نافرۆشێت، ئەگەر بزانێت ئەوە نیە کە تۆ بە دوای دەگەڕێیی، ئەوا ئاسایی پێت رادەگەیەنێت، بە تایبەتی ئەو کەسانەی بە رەگەز (هۆلەندە)ین، هاوکات مامەلەی ئەوانەی (هۆلەند)ی ئەسل نین بێگانە و(ئیسلام)ن، رێک پێچەوانەیە، دیارە ئەوەش خۆی لە دوو عەقلیەت و دوو کەلتووری جیاواز دەبینێتەوە …
(هۆلەندە)یەکان بە هیچ شێوەیەک لە پێناو ساغ کردنەوەی شتەکانیان راستی وخراپی شتەکانیان ناشارنەوە، هەولیش نادەن لە کارەکەیان بەو شێوەی لای خۆمان فێل وساختە بکەن، بۆ ئەوەی شتەکانیان ساغ بکەنەوە، هەول نادەن بەهاو ناوەڕۆکی شتەکانیان لەبەر چاوی کڕیار بە تەواوی بگۆرن، لە هەمان کات ئەوان قسەیەکی باویان هەیە کە لە سەر زاریان هەمیشە دووبارە دەبێتەوە کە دەلێن “کلانت کۆنینگ ” یانی کڕیار پادشایەکە بۆ خۆی ، کەوابوو کریار هەمیشە خاوەن هەقە، نەک بە پێچەوانە……
بۆیە پێویستە هەموو لایەک ئاوڕێک لە بازاڕەکەمان بدەینەوە، بەتایبەتی (حکومەتی هەرێم)، دەبێت چیتر رۆلی تەماشاکار نەبینێت، بۆیە هەولی گەڕانەوەی متمانە وسیما پاک و جوان وراستگۆیەکەی دیاردە رەنگینەکانی بازاڕی خۆماڵی وکۆمەڵی کوردەواری، ئەرکێکی نیشتمانییە لە سەر شانی هەموومان، ئەوساکە ژیانی نوێمان جارێکی دیکە بەرەو سیمایەکی بۆنخۆش وتازەتر دەگۆڕێت وشیوەیەک لە هێمنی ئاسوودەیش باڵ بە سەر کۆمەڵەکەمان دادەگرێت، بەمانە دەتواین خۆمان بە وڵاتە پێشکەوتووەکان بەراورد بکەین، نەک تەنیا بە تەکنەلۆجیاکی خاڵی لە عەقڵ وشتە جوانەکانی مرۆڤایەتی…

شوان عوسمان
پاییزی ٢٠١٠
کوردستان-هەولێر