دیمانه له‌گه‌ڵ به‌رزان هه‌ورامی
به‌رزان هه‌ورامی:
وه‌زاره‌تی نه‌وت نه‌ك گرنگی هه‌یه به‌ڵكو له پێشه‌وه‌ی وه‌زاره‌ته سیادییه‌كانی تره
دیمانه:ستیڤان شه‌مزینانی
*پێویسته كه‌مته‌رخه‌مییه‌كانی حكوومه‌تی هه‌رێم و نه‌بوونی شه‌فافییه‌ت نه‌كه‌ینه پاساو بۆ ئاوكردن به‌ئاشی شه‌هرستانی و هاوشێوه‌كانیدا
*وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق تائێستا كار به‌یاسا كۆنه‌كه‌ی زه‌مانی به‌عس ده‌كات له ئه‌نجامدانی پرۆسێسه نه‌وتییه‌كاندا
به‌رزان هه‌ورامی، په‌رله‌مانتاری پێشووی ئه‌نجوومه‌نی نیشتمانیی كوردستان له لیژنه‌ی سامانه سروشتییه‌كان و پسپۆر و شاره‌زا له بواری نه‌وت و سامانه سروشتییه‌كان، له رێی ئه‌م دیمانه تایبه‌ته‌وه تیشك ده‌خاته سه‌ر كێشه‌ی نه‌وت له‌نێوان حكوومه‌تی هه‌رێم و به‌غداد و گرنگیی وه‌رگرتنی وه‌زاره‌تی نه‌وت له‌لایه‌ن كورده‌وه ده‌خاته روو.
ستیڤان:فایلی نه‌وت یه‌كێك بووه له‌و فایلانه‌ی كه كێشه و ئاڵۆزیی زۆری له‌نێوان حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و حكوومه‌تی ناوه‌ندییی عێراق دروستكردووه. به‌درێژایی چوار ساڵی رابردوو وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق دژایه‌تی ده‌رهێنان و هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی كردووه له‌لایه‌ن حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه. ئایا پێشبینی ئه‌وه ده‌كه‌ن حكوومه‌تی داهاتووی عێراق كه بڕیاره ئه‌م هه‌فته‌یه رابگه‌یه‌نرێ كۆتایی به‌و كێشه‌یه بهێنێت له‌گه‌ڵ كوردستان؟.
به‌رزان هه‌ورامی: گه‌رچی بوونی سه‌رچاوه‌ی سروشتی وه‌ك “نه‌وت و كانزاكانی تر” له‌هه‌ر وڵاتێكدا رۆڵێكی گرنگ ده‌گێڕێت له‌گه‌شه‌كردن و پێشكه‌وتنی ئابووریدا، له‌هه‌مان كاتدا فاكته‌رێكی گرنگی پاراستنی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتمانی ئه‌و وڵاتانه‌شه. به‌ڵام به‌داخه‌وه پاش كۆتاییهاتنی جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م و دروستبوونی ده‌وڵه‌تی عێراق له‌بیسته‌كانی سه‌ده‌ی رابردوودا، دۆزینه‌وه‌ی نه‌وت له كوردستان بووه سه‌رچاوه‌ی نه‌هامه‌تی و كاولكارییه‌كان له “جینۆساید، كیمیاباران، ئه‌نفال …”، كه له ئێستا و ئاینده‌یه‌كی دووریشدا زۆر ئه‌سته‌مه بتوانرێت به‌ئاسانی ئاسه‌واره سلبییه‌كانی له‌سه‌ر ژیانی تاكه‌كانی ئه‌م كۆمه‌ڵگایه بسڕێته‌وه، پاشان گه‌له‌كه‌مان پارچه‌پارچه و دابه‌شكرا و كرایه قوربانی سات و سه‌ودای سیاسه‌ت و به‌رژه‌وه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان.
خۆشبه‌ختانه پاش رووخاندنی رژێمی به‌عس له‌ساڵی 2003دا هه‌لومه‌رجێكی سیاسیی نێوخۆیی و نێوده‌وڵه‌تی نوێ هاته كایه‌وه، بواری بۆ كۆمه‌ڵگه‌كه‌مان ره‌خساند كه بتوانێت به‌هاوكاریی دۆسته‌كانمان بنه‌ماكانی ده‌وڵه‌تی عێراقی نوێ به‌شێوه‌یه‌ك دابڕِێژێته‌وه رێز له لانیكه‌می ئیراده‌ی گه‌له‌كه‌مان بگرێت. لێره‌دا ناكرێت رۆڵی جوامێرانه‌ی سه‌ركردایه‌تی سیاسیی كوردستان له‌دیاریكردنی ماف و ده‌سه‌ڵاته‌كانی هه‌رێمی كوردستان سه‌باره‌ت به پرسی نه‌وت له‌ده‌ستووری هه‌میشه‌یی عێراقدا نادیده بگرین، هه‌روه‌ك ناشكرێت ده‌ستخۆشی و ستایشی حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان نه‌كه‌ین كه بۆ یه‌كه‌مینجار له‌مێژووی گه‌له‌كه‌ماندا پشت به‌ستوو به‌مافه ده‌ستوورییه‌كان، ئه‌و هه‌له‌ی له‌كات و شوێنی گونجاوی خۆیدا قۆسته‌وه و توانی له رێگه‌ی داڕشتن و پیاده‌كردنی سیاسه‌تێكی نه‌وتی ژیرانه‌وه ئه‌و ترس و دڵه‌ڕاوكێیه له‌ناخی هه‌مووماندا بڕه‌وێنێته‌وه كه چیتر نه‌وتی كوردستان نه‌ك هه‌ر سه‌رچاوه‌ی هه‌ڕه‌شه نییه بۆ گه‌له‌كه‌مان به‌ڵكو فاكته‌ری سه‌ره‌كیی پاراستنی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی و گه‌شه‌ی ئابووری و خۆشگوزه‌رانی نه‌وه‌كانی ئێستا و ئاینده‌شه، گه‌ر به وریایی و ژیرانه مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا بكرێت.
مه‌به‌ست له‌م پیاهه‌ڵدان و ستایشه ئه‌وه نییه كه هیچ ره‌خنه و تێبینی و سه‌رنجێك نه‌بێت له‌سه‌ر ورده‌كاریی و شێوازی ئه‌نجامدانی پرۆسێسه نه‌وتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان، هه‌ر له‌نه‌بوونی شه‌فافییه‌تی پێویست و پێشێلكاریی یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێم و ..هتد. به‌ڵام ناكرێت و نه‌گونجاوه كه پرسی شه‌فافییه‌ت و گه‌نده‌ڵی و هتد. ببه‌سترێته‌وه به پرسێكه‌وه كه كرۆكی كێشه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی گه‌لی كوردستان پێكده‌هێنێت و چه‌ندین ره‌هه‌ندی نێوخۆیی و ئه‌قلیمی و نێوده‌وڵه‌تی له‌خۆ ده‌گرێت كه ئه‌ویش پرسی نه‌وته. بۆیه زۆر گرنگه هه‌موو لایه‌كمان به “ده‌سه‌ڵات و ئۆپۆزیسیۆن” و تاكه‌كانی ئه‌م كۆمه‌ڵگایه‌شه‌وه به‌تایبه‌ت توێژی رۆشنبیران به‌وپه‌ڕی ئاستی به‌رزی لێپرسراوێتییه‌وه زۆر به وریایی و ژیرانه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌م پرسه‌دا بكه‌ن و داكۆكیكاری سه‌رسه‌ختی مافه ده‌ستوورییه‌كانی گه‌له‌كه‌مان بن و كه‌مته‌رخه‌مییه‌كانی حكوومه‌تی هه‌رێم و نه‌بوونی شه‌فافییه‌ت نه‌كه‌نه پاساو بۆ ئاوكردن به‌ئاشی شه‌هرستانی و هاوشێوه‌كانیدا. چوونكه بیرمان نه‌چێت ئه‌گه‌ر لێپرسراوانه هه‌ڵسوكه‌وت نه‌كه‌ین هه‌روه‌ك چۆن له رابردوودا نه‌وت ببووه سه‌رچاوه‌ی نه‌هامه‌تییه‌كانی گه‌له‌كه‌مان دوورنییه مێژوو جارێكی تر به‌دیوه تراژیدییه‌كه‌یدا خۆی دووباره بكاته‌وه، چوونكه هه‌مان عه‌قڵییه‌ت و هه‌مان به‌رژه‌وه‌ندیی نێوده‌وڵه‌تی جاران له ئارادان و ده‌بێت ئاگاداربین.
سه‌باره‌ت به‌دژایه‌تیكردنی پرۆسێسه نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراقه‌وه، روون و ئاشكرایه له سه‌ره‌تای دروستبوونی ده‌وڵه‌تی عێراقه‌وه تا ئه‌مڕۆ، رژێمه یه‌ك له‌دوای یه‌كه‌كانی عێراق هه‌وڵیانداوه ئابووری هه‌رێمی كوردستان وه‌ك هه‌میشه به‌پاشكۆی ناوه‌ند بمێنێته‌وه و به‌رده‌وام له قه‌یراندا بێت. هه‌ر بۆیه هیچ پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیجی گرنگیان له‌هه‌رێمی كوردستان ئه‌نجام نه‌داوه، كه كاریگه‌ریی هه‌بێت بۆ بووژاندنه‌وه‌ی ژێرخانی ئابووری. زۆرجاریش ئه‌م پاشكۆیه‌تییه‌یان وه‌ك كارتێكی فشاری سیاسیی به‌كارهێناوه له‌به‌رامبه‌ر وه‌فدی دانوستانكاری كوردیدا به‌مه‌به‌ستی پاشه‌كشه‌پێكردنیان له داخوازییه ره‌واره‌كانی گه‌له‌كه‌مان. به‌داخه‌وه ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێت تا ئه‌ندازه‌یه‌ك له‌م سیاسه‌ته‌دا سه‌ركه‌وتوو بوون. دژایه‌تیكردنی پرۆسێسه نه‌وتییه‌كانی هه‌رێمیش له ئێستادا وه‌ك نه‌ریتێكی رژێمه‌كانی پێشوو بۆ هه‌مان مه‌به‌ست و به‌هه‌مان عه‌قڵییه‌ت و رۆحییه‌تی شۆڤێنییانه‌ی جارانه‌وه‌یه، چوونكه زۆر چاك ده‌زانن كه ئه‌نجامدانی ئه‌و پرۆسێسه نه‌وتیانه هه‌نگاوێكی عه‌مه‌لی و ده‌ستووریی و ژیرانه‌ی حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه بۆ ده‌ربازكردنی ئابووری هه‌رێم له‌دۆخی پاشكۆییه‌وه بۆ ئابوورییه‌كی سه‌ربه‌خۆ كه دواجار زه‌مینه‌ی “عه‌قڵی سه‌ربه‌خۆ، سیاسه‌تی سه‌ربه‌خۆ، ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ، هه‌موو شته سه‌ربه‌خۆكان بۆ هه‌رێم فه‌راهه‌م ده‌كات”. كه ئه‌مه‌ش له‌گه‌ڵ خواست و ئاره‌زووی شۆڤێنییانه و ره‌گه‌زپه‌رستانه‌ی ئه‌وان یه‌ك ناگرێته‌وه.
بۆیه ئه‌ركێكی نه‌ته‌وه‌یی زۆر گه‌وره له‌ئه‌ستۆی نوێنه‌رانی گه‌لی كوردستاندایه له به‌غداد كه جێبه‌جێكردن و چه‌سپاندنی به‌رنامه‌ی 19 خاڵییه‌كه‌یان كه به‌شێكی گرنگی ماف و داخوازییه ره‌واكانی گه‌له‌كه‌مان له‌خۆ ده‌گرێ له‌به‌رنامه‌ی كاری حكوومه‌تی ئاینده‌ی عێراقدا بكه‌نه پێشمه‌رجی به‌شداریكردنیان له‌حكوومه‌تدا. گه‌رچی به‌شێكی زۆری ئه‌و خاڵانه بڕگه و مادده‌ی ده‌ستووریین و حكوومه‌تی ئاینده و هه‌ر حكوومه‌تێكی دوای ئه‌ویش پابه‌ند و مه‌حكوومه به‌جێبه‌جێكردنیان به‌ڵام هه‌وڵی به‌رده‌وام و خه‌باتی شێلگیرانه و یه‌كڕیزیی و یه‌كهه‌ڵوێستی هه‌موو لایه‌كی پێویسته و ده‌بێت لایه‌نه عێراقییه‌كانیش ئه‌و راستییه بزانن له حاڵه‌تی پابه‌ندنه‌بوونیان به جێبه‌جێكردنی هه‌ندێك له‌و داواكارییانه‌ی وه‌ك “پرسی نه‌وت، مادده‌ی 140، پێشمه‌رگه …” كه بڕگه و مادده‌ی ده‌ستووریین هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی گه‌وره بۆ یه‌كێتی گه‌ل و خاكی عێراق دێته ئاراوه، هه‌روه‌ك له‌دیباجه‌ی ده‌ستووردا ئاماژه‌ی بۆ كراوه.
ستیڤان:وه‌رگرتنی پۆستی وه‌زاره‌تی نه‌وت له‌كابینه‌ی نوێی حكوومه‌تی عێراقدا له‌یه‌ن كورده‌وه تاچه‌ند ده‌توانێت رۆڵی هه‌بێت له‌كۆتاییهێنان به‌كێشه‌ی نێوان هه‌رێم و به‌غداد له‌مه‌ڕ فایلی نه‌وت؟. به‌كورتی وه‌رگرتنی وه‌زاره‌تی نه‌وت بۆ كورد چی گرنگییه‌كی هه‌یه؟.
به‌رزان هه‌ورامی: هه‌روه‌ك هه‌موولایه‌ك ده‌زانین له‌قۆناغی ئێستادا ئابووری عێراق به‌پله‌ی یه‌كه‌م و به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی پشت به‌داهاته نه‌وتییه‌كان ده‌به‌ستێت. واته نه‌وت وه‌ك ره‌گه‌زێكی سه‌ره‌كیی رۆڵی گه‌وره و كاریگه‌ریی هه‌یه له بوژاندنه‌وه‌ی ژێرخان و گه‌شه‌پێدانی ئابووری و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی وڵاتدا. هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ش سه‌رخستن و جێبه‌جێكردنی به‌رنامه و پلانه ستراتیجییه هه‌نووكه‌یی و دوور مه‌وداكانی بنیاتنانه‌وه‌ی ئه‌م وڵاته پشت به‌داهاته نه‌وتییه‌كان ده‌به‌ستێت. وه‌زاره‌تی نه‌وتیش وه‌ك تاكه لایه‌نێكی یاسایی و ده‌ستووری رێگه‌پێدراو و راسپێردراو له جێبه‌جێكردن و داڕشتنی سیاسه‌تی ستراتیجی نه‌وت و غازدا، گرنگییه‌كی ئێجگار گه‌وره‌ی هه‌یه. گه‌رچی به‌داخه‌وه له‌ماوه‌ی چوار ساڵی رابردوودا ئه‌م وه‌زاره‌ته و وه‌زیره‌كه‌ی “شه‌هرستانی” به‌تایبه‌تی سه‌ره‌ڕای خه‌رجكردنی زیاتر له چه‌ندین ملیار دۆلار به‌مه‌به‌ستی گه‌شه‌پێدان و بوژاندنه‌وه‌ی پیشه‌سازیی نه‌وت و زیادكردنی هه‌نارده‌كردن و دابینكردنی پێداویستییه‌كاتی هاووڵاتیانی عێراق هه‌رێمی كوردستانیشه‌وه له به‌رهه‌مه نه‌وتییه‌كانی وه‌ك “نه‌وتی سپی و به‌نزین و غازی شل …”. نه‌ك هه‌ر سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو به‌ڵكو ده‌توانم بڵێم رێگرێكی سه‌ره‌كیش بوو له ئاڵۆزكردنی كێشه‌كان و هێشتنه‌وه‌ی ئاستی به‌رهه‌مهێنان و هه‌نارده‌كردن به‌و نزمییه‌ی ئێستا كه تێكڕای رۆژانه‌ی له دوو ملیۆن به‌رمیل نه‌ك هه‌ر تێپه‌ڕ ناكات بگره زۆرجاریش كه‌متره.
ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه‌كی روون و ئاشكرای شكستی ئه‌و مۆدیلی سیاسه‌ته نه‌وتییه‌یه كه وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق له رابردوودا په‌یڕه‌وی كردووه و هۆكاره‌كه‌شی هه‌روه‌ك چاودێرانی ئابووری ئاماژه‌ی بۆ ده‌كه‌ن ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ نه‌بوونی یاسای نه‌وت و غازی فیدراڵ، كه هاوچه‌رخانه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ كۆمپانیاكانی بواری نه‌وت و هه‌رێم و پارێزگاكان بكات، به‌ره‌چاوكردنی بنه‌ما ده‌ستوورییه‌كان و هه‌لومه‌رجی ئابووری نێوده‌ڵه‌وتی بۆ درێژه‌پێدان به پرۆسێسه نه‌وتییه‌كان له‌سه‌رتاسه‌ری عێراقی فیدراڵیدا. له‌مپه‌ری سه‌ره‌كیش له‌به‌رده‌م په‌سه‌ندكردنی یاسای نه‌وت و غازی فیدراڵ، وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق و وه‌زیره‌كه‌یه‌تی كه تائێستاش كار به‌یاسا كۆنه‌كه‌ی زه‌مانی به‌عس ده‌كات له ئه‌نجامدانی پرۆسێسه نه‌وتییه‌كاندا. ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ی ده‌ستووری هه‌میشه‌یی و ره‌چاونه‌كردنی ئه‌و هه‌لومه‌رجه سیاسیی و ئابوورییه نوێیه‌یه كه عێراقی نوێی له‌سه‌ر بنیات نراوه. پاڵنه‌ری سه‌ره‌كیی بۆ ئه‌م جۆره مامه‌ڵه‌كردنه‌ی شه‌هرستانی به‌وشێوه‌یه “ئه‌نتقائی”یه له‌گه‌ڵ ده‌ستووردا، جگه له‌و رۆحییه‌ت و عه‌قڵییه‌ته شۆڤێنییه‌ی له‌وه‌ڵامی پرسیاری یه‌كه‌مدا ئاماژه‌م پیدا چیتر نییه.
بۆیه به‌رای من له‌هه‌لومه‌رجێكی ئابووری وه‌ك ئه‌مڕۆی عێراقدا، وه‌زاره‌تی نه‌وت نه‌ك هه‌ر گرنگی هه‌یه به‌ڵكو له پێشه‌وه‌ی وه‌زاره‌ته سیادییه‌كانی تره‌وه‌یه. “پاراستنی وه‌زاره‌تی نه‌وت” به‌ته‌نیا له‌ناو ته‌واوی ده‌زگاو دامه‌زراوه و وه‌زاره‌ته‌كانی پێشووی عێراقدا له‌لایه‌ن هاوپه‌یمانانه‌وه له سه‌ره‌تای پرۆسه‌ی رزگاركردنی عێراقدا به‌ڵگه‌ی حاشاهه‌ڵنه‌گری گرنگی ئه‌و وه‌زاره‌ته‌یه. وه‌رگرتنی پۆستی وه‌زاره‌تی نه‌وت له‌لایه‌ن هاوپه‌یمانیی كوردستانه‌وه “گه‌رچی من به‌ش به‌حاڵی خۆم به‌دووری ده‌زانم” كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی ده‌بێت له چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غداد، سه‌باره‌ت به پرسی نه‌وت و هه‌روه‌ها له په‌سه‌ندكردنی یاسای نه‌وت و غازی فیدراڵ و یاسای دابه‌شكردنی داهاته‌كاندا. بێگوومان به‌چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م پرسانه‌ش ئابووری عێراق به هه‌رێمی كوردستانیشه‌وه گه‌شه‌ی به‌رچاو و خێرا به‌خۆیه‌وه ده‌بینێت.
