ژنانی كرێكار و هه‌ڵاواردنی جێنده‌ری (جنسیه‌تی)
به‌رژوه‌ندی ژنانی كرێكار نه ته‌نیا جیا له به‌رژوه‌ندی بزووتنه‌وه‌ی ژنان نییه، به‌ڵكوو خه‌باتی ژنان به تایبه‌ت ژنانی كرێكار له پێوه‌ندی پته‌و له‌گه‌ڵ خه‌باتی ئازادیخوازانه و دژه ئیستبدادی ئێران و له پێوند له‌گه‌ڵ خه‌بات بۆ پاشه‌كشه پێكردن به كۆنه‌په‌ره‌ستی و چه‌وساندنه‌وه‌یه. خه‌باتێك كه هه‌ر ئێستا به به‌رینی و پانتایه‌كی هه‌رچی زۆرتر له ناوچه‌كه درێژه‌ی هه‌یه و له بیر نه‌كه‌ین كه ژنانی خه‌باتكاری ئێران و بزووتنه‌وه‌كه‌ی ئه‌وان ئولگویه‌ك بۆ خه‌باتی مافخوازانه‌ی ژنان له ناوچه‌كه بووه و ده‌بێت.
ژنانی كرێكار ئه‌گه‌رچی شان به شانی پیاوانی كرێكار له بواره جیاجیاكانی كار و به‌رهه‌مهێناندا چالاكی ده‌كه‌ن، به‌ڵام له هه‌لومه‌رجێكی نادادپه‌روه‌رانه‌تر له پیاوانی كرێكار ژیان به سه‌ر ده‌به‌ن. له حه‌قده‌ستی نایه‌كسان له به‌رمبه‌ر كاری یه‌كسانه‌وه بگره تا نابه‌رابه‌ری له دۆزینه‌وه‌ی هه‌لی كار، مه‌زایا، بیمه، خانه‌نشینی و هیتر.
به پێی ئاماره ره‌سمییه‌كان، كرێكارانی ژن نزیكه‌ی ٥ له‌سه‌دی سه‌رجه‌م كرێكاران پێك دێنن. به‌ڵام ئاماری واقیعی ژنانی كرێكار زۆرتر له ئاماری راگه‌یه‌ندراوه. له زۆربه‌ی حاڵه‌ته‌كاندا، كاری ژنان له ژێر پۆششی ئاماره ره‌سمییه‌كاندا ئاماژه‌ی پێ ناكرێت، له‌وانه ژنانی كرێكارێك كه له ماڵه‌وه به‌شێك له كاری كارگاكان و ته‌نانه‌ت كارخانه گه‌وره‌كانیش ئه‌نجام ده‌ده‌ن. له وه‌ها هه‌لومه‌رجێكدا نه ته‌نیا ئه‌و حه‌قده‌سته‌ی كه به ژنان ده‌درێت له‌گه‌ڵ پیاوان یه‌كسان نییه، (سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌یكه له یاسای كاردا حه‌قده‌ستی به‌رابه‌ر له به‌رامبه‌ر كاری به‌رابه‌ردا جه‌خت كراوه‌ته‌وه) هه‌روه‌ها مه‌زایاگه‌لێكی دیكه‌ی وه‌ك ئیزافه‌كاری، پاداشت و ئیمتیازاتێكی دیكه – ئه‌گه‌ر بدرێت – له پله‌ی یه‌كه‌م دا به كرێكارانی پیاو ده‌درێت. ژنان ته‌نانه‌ت له پیشه ساده‌كانیش كه پێویستی به پسپۆڕ بوون نییه، ئه‌و حه‌قده‌سته‌ی كه پێیان ده‌درێت به پێی ئاماره‌كانی ئێستا، ٦٠ تا ٩٠ له‌سه‌د كه‌متر له حه‌قده‌ستی پیاوانه.
هه‌روه‌ها ژنان شانسێكی كه‌متریان بۆ دامه‌زران له كارخانه گه‌وره‌كانی هه‌یه كه ته‌نانه‌ت ئه‌م ئیمكانه سنوورداره‌ش به سیاسه‌ته‌كانی “ته‌عدیلی ئابووری” كه به‌ستنی قه‌رارداده كاتییه پیشه‌ییه‌كان یه‌كێك له نموونه به‌رچاوه‌كانیه، دووباره زیاتر له پێشتر به‌رو دابه‌زین ده‌ڕوات.
كاری ژنان بۆ خاوه‌ن كارخانه گه‌وره‌كان به زیاتر له ده كرێكار به قازانج نییه، چونكه ئه‌م كارخانه‌گه‌له له ژێر چاوه‌دێری یاسای كار دان و هه‌زینه‌ی مه‌ره‌خه‌سی كاتی منداڵ بوون و باخچه‌ی ساوایان (مهد كودك) به پێی یاسای كار له ئه‌سۆتی خاوه‌نكاره.
كارگا و به‌رهه‌مهێنانه بچووكه‌كان كه كه‌متر له ١٠ كرێكارییان هه‌یه، یاسای كار نایانگرێته‌وه، له هێزی كاری ژنان به هۆی دانی حه‌قده‌ستی كه‌متر، بۆ چه‌وساندنه‌وه‌ی هه‌ر چی زیاتری كرێكاران كه‌ڵك وه‌رده‌گرن. به‌م هۆیه‌وه، به پێی ئاماره‌كانی ئێستا، زیاتر له ٤٠ له‌سه‌دی هێزی كاری ئێران له یه‌ك ملیۆن و ٨٠٠ هزار كارگای بچووكدا، به‌كار گیراون.
له كارگاكانی قاڵیبافی دا تا شیركه‌ته په‌یمانكارییه‌كان كه زۆربه‌ی كرێكاره‌كانی، ژنان و منداڵانن (بۆ نموونه كاری خاوێن كردنه‌وه ئه‌نجام ده‌ده‌ن)، حه‌قده‌ستی ئه‌وان له تا رێژه‌ی ٥٠ له‌سه‌د كه‌متر له حه‌قده‌ستی ئاسایی كرێكارانی پیاوه و نیوه‌ی دیكه‌ی حه‌قده‌سته‌كه‌یان ده‌ڕواته گیرفاتی شیركه‌تی په‌یمانكار. شیاوی باسه كه حه‌قده‌ستی پیاوانی كرێكاریش، وڵامده‌ره‌وه‌ی هه‌زینه‌كانی ستاندارد له ئێستای ئێران نییه. كرێكارانی ژنێك كه له ماڵه‌كاندا كار ده‌كه‌ن (بۆ نموونه سه‌وزه وشك ده‌كه‌نه‌وه) یان به‌شێك له كاری كارخانه گه‌وره‌كان له ماڵدا ئه‌نجام ده‌ه‌ن و یان ماڵی خه‌ڵكی خاوێن ده‌كه‌نه‌وه، حه‌قده‌ستێكی زۆر كه‌میان پێده‌درێت و كاره‌كانیان له هیچ ئامارێكی كرێكاری ئاماژه‌ی پێنه‌كراوه و نابینرێت. له‌م پێوه‌نده‌دا هه‌واڵنێری “ئیلنا” له رێكه‌وتی ١٨ مانگی ره‌زبه‌ری ٨٨ رایگه‌یاند:
له ساڵانی رابردوودا له سه‌ر كێشه و گرفته‌كانی ژنان زۆر باس كراوه، یه‌كێك له‌و ته‌وه‌رانه، مه‌سه‌له‌ی كرێكارانی ژنه. ئینسانگه‌لێكی زه‌حمه‌تكێش كه زۆرینه‌یان له رووی ناچاری هه‌لومه‌رجی ئابووری زاڵ به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگا و بنه‌ماڵه كار ده‌كه‌ن و به بۆنه‌ی هه‌ر ئه‌م پێویستیه كه كۆمه‌ڵگا پێكی دێنێت، حه‌قده‌سته‌كانیان له‌چاو كارێك كه ئه‌نجامی ده‌ده‌ن زۆر كه‌مه. كێشه یه‌ك و دوو نییه… له زۆربه‌ی ناوه‌نده كرێكارییه‌كان مه‌ره‌خه‌سی كاتی منداڵ بوون به ژنان نادرێت. ژماره‌یه‌ك له كرێكارانی ژن پاش منداڵ بوون به هه‌زار خۆزگه و ئاوات ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ سه‌ر كاره‌كانیان، به‌ڵام ئیتر هیچ خه‌به‌رێك له كار نییه و بێكار كراون.
له كارگا بچووكه‌كاندا به ئاشكرا هاوسه‌رگیری كچان و ژنانی كرێكار قه‌ده‌غه‌یه، یه‌عنی ته‌نیا ژنانی كرێكارێك كه هاوسه‌رگیریان نه‌كردووه داده‌مه‌زرێنن و ئه‌گه‌ر دابمه‌زرێن و پاشان هاوسه‌رگیری بكه‌ن، له‌سه‌ر كار ده‌رده‌كرێن و بێكار ده‌كرێن.
بارودۆخی ژنانی سه‌رپه‌رستی بنه‌ماڵه وه‌ك ژنانی كرێكاری سه‌رپه‌ره‌ستی بنه‌ماڵه زۆر ناله‌بارتر و دڵته‌زێنتره. به پێی ئاماره ره‌سمییه‌كان، زیاتر له یه‌ك ملیۆن و ٣٠٠ هه‌زار ژنی سه‌رپه‌ره‌ستی بنه‌ماڵه له ئێران به هه‌ژاری و ته‌نگده‌ستی، ده‌ست و په‌نجه نه‌رم ده‌كه‌ن و به لابردن و هه‌ده‌فمه‌ند كردنی یارانه‌كان كه به‌رهه‌می سیاسه‌ته‌كانی بانكی جیهانی و سندووقی نێونه‌ته‌وه‌ی دراوه، جگه له په‌ره‌سه‌ندنی هه‌ژاری و ده‌ستكورتی، شتێك به كرێكاران ناگات. بۆ نموونه ده‌توانین ئاماژه به راگه‌یاندنی ساڵی “جیهادی ئابووری” له لایه‌ن وه‌لی فه‌قیه له ساڵی “١٣٩٠” بكه‌ین. كه نیشانه‌ی خراپتر بوونی هه‌لومه‌رجی بژیوی كرێكاران و زه‌حمه‌تكێشان له چاو ساڵی رابردووه و له راگه‌یاندنه‌كانی خۆیان له ژێر ناوی “مودیریه‌تی ئابووری بنه‌ماڵه له لایه‌ن ژنان” ئه‌م گوشاره له‌ڕاده‌به‌ده‌ره ده‌خه‌نه سه‌ر شانی ژنان كه له سه‌ر زاری ده‌ست و پێوه‌نده حكومه‌تییه‌كانه‌وه به پاساوی ئه‌وه‌یكه گوایه به‌م شێوه “ژنان ده‌بێ كۆنتڕۆڵی خه‌رج و مه‌خارجی بنه‌ماڵه بكه‌ن و سه‌ربه‌خۆیی ئابووری بۆ بنه‌كاڵه‌كانیان ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن” (هه‌واڵنێری فارس ٢٤ی خاكه‌لێوه‌ی ١٣٩٠).
هه‌واڵنێری “ئیلنا” له رێكه‌وتی ٣٠ مانگی به‌فرانباری ساڵی رابردوو له زاری به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی ده‌فته‌ری “به‌ره‌نگار بوونه‌وه‌ی كێشه كۆمه‌ڵاتییه‌كانی بێهزیستی ئێران” رایگه‌یاند: ٢٥ هه‌زار ژنی سه‌رپه‌ره‌ستی بنه‌ماڵه هیچ چه‌شنه پشتیوانیه‌كیان لێناكرێت و به ته‌نهایی ده‌بێ بژیوی خۆیان و منداڵه‌كانیان دابین بكه‌ن. ژنانی سه‌رپه‌رستی بنه‌ماڵه له پێوندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیان و به‌شداری له كۆبوونه‌وه‌كان، له‌گه‌ڵ كێشه و گرفتگه‌لێكی جۆربه‌جۆر به‌ره‌وڕوو ده‌بنه‌وه. نابه‌رابه‌ری بۆ ده‌ستپێڕاگه‌یشتن به فێربوونی پیشه‌یه‌ك، نه‌بوونی ده‌رفه‌تێك بۆ به‌ده‌ستهێنانی پسپۆڕی و شاره‌زایی پیشه‌یی، نابه‌رابه‌ری بۆ دۆزینه‌وه‌ی كارێكی گونجاو بۆ (ئه‌م توێژه)، ژنانی له توانایی پێویست بۆ كه‌م كردنه‌وه‌ی ئاستی هه‌ژاری بێ به‌ری كردووه…”
بێ هۆ نییه كه هه‌ڵسووڕاوانی ژن له ئێران ئه‌م پرسیاره گرینگه دێنه گۆڕێ كه بۆ چی و چلۆن ده‌وڵه‌ت تا ئێستا به‌رنامه‌یه‌كی بۆ نه‌هێشتنی كێشه و گرفته‌كانی ژنانی سه‌رپه‌ره‌ستی بنه‌ماڵه دانه‌ڕشتووه و پێشكه‌شی نه‌كردووه، به‌ڵام به هه‌موو هێز و توانایه‌وه، یاسا كۆنه‌په‌ره‌ستانه‌كانی وه‌ك “لایحه‌ی دژه بنه‌ماڵه، گه‌ڵاله‌گه‌لێك وه‌كوو حیجاب و عیفاف و جیا كردنه‌وه‌ی جنسیه‌تی به‌سه‌ر ژناندا داده‌سه‌پێنێت؟!
ژنانی كرێكار وێڕای پشتیوانی له ویست و داخوازییه‌كانی كۆمه‌ڵگای كرێكاری وه‌ك هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی قه‌رارداده كاتییه‌كانی كار، مافی رێكخراوی سه‌ربه‌خۆ، مافی مانگرتن، دیاری كردن و زیاد كردنی حه‌قده‌سته‌كان به پێ رێژه‌ی واقیعی ته‌وه‌ڕۆم و راگرتنی خسووسی سازی… داوای ویست و داخوازییه ره‌واكانی خۆیان وه‌ك:
• دیاری كردنی لانیكه‌می حه‌قده‌ستی عادڵانه و یه‌كسان له‌گه‌ڵ پیاوان له به‌رامبه‌ر كاری یه‌كسان.
• به‌هره‌مه‌ند بوون له یه‌كساڵ كار به پێداویستییه سه‌ره‌كییه‌كان پاش مه‌ره‌خه‌سی زایمان (ده‌بێ به ژنانی كرێكار له ماوه‌ی سه‌عاتی كاردا، بۆ شیردان به كۆرپه‌كانیان كات بدرێت و ئه‌م ماوه‌یه‌ش ده‌بێ وه‌ك سه‌عات كاری بۆیان حیساب بكرێت).
• دروست كردنی باخچه‌ی ساوایان بۆ راگرتنی منداڵانی كرێكاران له گۆشه‌ی كارگا و كارخانه‌كان.
• پاراستنی كاری ژنانی كرێكار پاش گه‌ڕانه‌وه‌یان له مه‌ره‌خه‌سی منداڵ بوون.
• قه‌ده‌غه كردنی دامه‌زراندنی ژنان له كاری دژوار و زیانبه‌خش (دیاریكراو به پێی پێوه‌ره نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان).
• دانی بیمه‌ی ده‌رمانی و كۆمه‌ڵایه‌تی به كرێكارانی ژن له كرێكاری كاتیه‌وه تا كرێكاری دائێم.
• هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی هه‌ر چه‌شنه هه‌ڵاواردنێكی جێنده‌ری، ئابووری و سیاسی له شوێنی كار.
• هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ده‌ستبه‌جێی هه‌ر چه‌شنه حیجابێكی زۆره‌ملێ و پۆششێك كه ده‌بێته هۆی رێژه‌ی زیاد بوونی رووداوی شوێنی كار، به له‌به‌رچاو گرتنی داخوازی و رای ژنانی كرێكار.
• زه‌مانه‌ت كردنی چاوه‌دێری كردنی كارناسی پزیشكی به سه‌ر نه‌خۆشییه پیشه‌ییه‌كانی تایبه‌ت به ژنان.
• به‌رز كردنی ئاستی فێر كردن و راهێنان و شاره‌زایی و پسپۆڕی فه‌ننی ژنانی كرێكار هه‌ر وه‌ك كرێكارانی پیاو.
• خه‌بات له دژی توندوتیژی جێنده‌ری له شوێنی كار و كرێكارێك كه شاراوه و نیوه شاراوه له لایه‌ن خاوه‌نكارانه‌وه به شێوه‌ی سوكایه‌تی، توانجی جنسی و له هه‌ندێك حاڵه‌تیشدا ده‌ستدرێژی جنسیان ده‌كرێته سه‌ر و یان به پێچه‌وانه‌وه ملكه‌چ نه‌بوونی ژنان به‌و ویست و داخوازییه نامرۆڤانه و بێ ئه‌خلاقانه‌یه‌ی خاوه‌نكار، ده‌توانێت ببێته هۆی له دست دانی حه‌قده‌ست و مه‌زایا و یان به‌رز كردنه‌وه‌ی پله‌ی پیشه‌یی كرێكارێكی ژن.
• سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌یكه له یاسا كرێكارییه‌كانی ئێراندا هیچ چه‌شنه رێكخراوێكی سه‌ربه‌خۆ بۆ ژنانی كرێكار پێش بینی نه‌كراوه، به‌ڵام پێكهێنانی ئه‌و رێكخراوه‌یه، یه‌كێك له رێگاكانی خه‌بات له دژی نابه‌رابه‌ری جێنده‌ری له كارخانه و كارگاكانه.
ئه‌م هه‌ڵاواردنانه جگه له هه‌ڵاواردنگه‌لێكن كه ژنانی كرێكار وه‌ك ژن له كۆمه‌ڵگا و له یاسای مه‌ده‌نییه‌كان و بنه‌ماڵه له‌گه‌ڵیدا به‌ره‌وڕوون و به شێوه‌یه‌كی سروشتی سه‌نگه‌رێكی تر له هه‌وڵ و كۆششی ژنان له دژی نابه‌رابه‌ری چینایه‌تی، كۆمه‌ڵایه‌تی و جنسیه‌تی پێك دێنێت.
به‌م شێوه‌یه، به‌رژوه‌ندی ژنانی كرێكار نه ته‌نیا جیا له به‌رژه‌وه‌ندی بزووتنه‌وه‌ی ژنان نییه، به‌ڵكوو خه‌باتی ژنان به تایبه‌ت ژنانی كرێكار له پێوه‌ندیه‌كی پته‌وتردا له‌گه‌ڵ خه‌باتی ئازادیخوازانه و دژه ئیستبدادی ئێران و له درێژه‌ی خه‌بات بۆ پاشه‌كشه پێكردن به كۆنه‌په‌ره‌ستی و دواكه‌وتوویی له جه‌ریان دایه. خه‌باتێك كه هه‌ر ئێستا به گڕ و تینێكی به‌رچاوه‌وه له ناوچه‌كه‌دا درێژه‌ی هه‌یه و له بیر نه‌كه‌ین كه ژنانی خه‌باتكاری ئێران و بزووتنه‌وه‌كه‌یان، به‌رده‌وام نموونه‌یه‌كی كاریگه‌ر بۆ خه‌باتی مافخوازانه‌ی ژنان له ناوچه‌كه‌دا بووه و ده‌بێت.
سه‌رچاوه: ماڵپه‌ڕی “ما زه‌نان”
