ئه‌رێ کوڕ و کچینه قۆچان چه‌س؟
به‌ڵگه نامه و نامه فه‌رمییه‌کانی حکومه‌ته‌کانی هه‌رێمی کوردستان مایه‌ی تێڕامانن له باری زمانه‌وانییه‌وه. هه‌ندێک جار ده‌بنه مایه‌ی پێکه‌نین و هه‌ندێک جاریش ده‌بنه مایه‌ی په‌ژاره و له هه‌مووی ناخۆشتر ئه‌وه‌یه هه‌ندێک جار ده‌بنه هۆی سه‌ر یه‌شه و شه‌رمه‌زاریش. من هه‌تا ئێستا ده‌یان بڕوانامه‌ی له‌دایکبوون و ده‌یان بڕوانامه‌ی ژنومێردایه‌تیم به‌ده‌ست گه‌یشتووه که هیچیان له هیچیان ناچن. هه‌ر نوسیار، دادنوس، فه‌رمانبه‌ر، کارمه‌ند، شار، شارۆچکه، ئیداره‌یه به ئاره‌زووی خۆی کڵێشه ده‌رده‌کات و له‌خۆیه‌وه وشه داده‌تاشێت و ئاگای له‌وی دیکه نییه چی ده‌کات و چی ده‌نووسێت. زۆر له‌و کڵێشانه له کاتێکه‌وه بۆ کاتێکی دیکه ده‌گۆڕێن به‌گوێره‌ی ده‌ستاوده‌ست کردنی پۆسته‌کان و دامه‌زرانی خزمی تازه و مه‌زاجی ئه‌و که‌سه‌ی خوا له‌قای لێخستووه و له‌سه‌ر کۆمپیوته‌ر دانیشتووه.
ئاشکرایه چونکه هه‌رگیز حکومه‌ت و ده‌وڵه‌تی کوردی نه‌بووه نوسینی کوردی ته‌نها تایبه‌ت بووه به شیعر، چیرۆک، ڕۆمان، بابه‌تی سیاسی و بابه‌ته‌کانی خوێندنی خوێندکاران؛ هه‌ر کات ڕێگای پێدرابێت. دوا به‌دوای ڕاپه‌ڕین و دروستبوونی کۆمه‌ڵێک حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان، به‌بێ به‌رنامه‌یه‌کی داڕێژراو و به‌بێ پلاندانان، وه‌ک هه‌میشه، شه‌لم کوێرم ناپارێزم ده‌ستیان کرد به وه‌رگێڕانی به‌ڵگه‌نامه ده‌وڵه‌تییه‌کان. ئه‌وه‌ی فڵان که‌س خان به‌باشی ده‌زانێت کاک فیسار به خراپی داده‌نێت و ئه‌وه‌ش به‌ڕێز هین که فڕی به‌سه‌ر زمانی کوردییه‌وه نییه و نازانێت چوار وشه‌ی کوردی بنوسێت، به‌ڵام وه‌ک مام ئیشه‌ڵا وتی خوا له‌قای لێخستووه، کردی به ڕه‌شنووس ده‌بێت تایپ بکرێت و چاپ بکرێت و مۆرێکی سه‌قه‌تی لێبدرێت و بنێررێت.
ئه‌مانه هێمای سه‌ر شه‌قامه سه‌ره‌کییه‌کان و ناو فڕۆکه‌خانه و فه‌رمانگه سه‌ره‌کییه‌کانیش ده‌گرنه‌وه و به تێگه‌یشتنی من ئه‌وه‌ی ده‌چێت بۆلای خۆشنووس بۆ نووسینی ئه‌و هێما و زانیاریانه ناوه عه‌ره‌بی یان کوردییه‌که‌ی پێیه و کاکی خۆشنووس سه‌رپشک ده‌کات بۆ وه‌رگێڕانی. لێره‌دا نامه‌وێت له پله و پایه‌ی خۆشنووسه‌که که‌مبکه‌مه‌وه، به‌ڵکو ئێستا هه‌موو کارێک هه‌ر به کار داده‌نرێت و ڕێزی خۆی هه‌یه ئیتر هه‌ر چییه‌ک بێت به‌ڵام چۆن منی وه‌رگێڕ ده‌ستخه‌تم له هه‌موو که‌س ناخۆشتره هه‌ر به هه‌مان پێودانگیش پێده‌چێت کاکی خۆشنووس له بواری وه‌رگێڕان و زمانناسیدا ده‌سته‌پاچه بێت. به‌ڵام بۆ ئه‌وه‌ی کاره‌که‌ی په‌کی نه‌که‌وێت یان له‌به‌ر عه‌یبه دان به‌وه‌دا نانێت و له‌سه‌ر شه‌قامی سه‌ره‌کی و له‌وحه‌یه‌کی گه‌وره هه‌ندێک وشه‌ی به مانا سه‌قه‌ت به هێڵی جوان ده‌نوسێت و دوای ئه‌وه‌ش به سلنگ هه‌ڵیده‌واسن.
له کوردستان چونکه ته‌نها سیاسه‌ت، دیاره سیاسه‌تی سه‌قه‌ت، پاره ده‌کات هه‌ر بۆیه که‌س نایه‌ت سه‌ری خۆی به زمانه‌وه بیه‌شێنێت و له‌باتی ئه‌وه یان دێت شانامه به که‌سێکدا هه‌ڵده‌دات یان به یه‌کێکی دیکه‌دا دێته خواره‌وه و له‌م نێوه‌دا گه‌لێک خاوه‌ن پیشه‌ی کارامه له پێناوی ‘خزمه‌تکردنی گه‌له‌که‌یان’ دا بواری پیشه‌ی خۆیان جێهێشتووه و کاتێکیش باسی زمان ده‌که‌یت ده‌ڵێن ‘کوره ئه‌وه که‌ی کێشه‌یه جارێ کاتی ئه‌وه نه‌هاتووه’. له‌م ماوه‌یه‌دا له‌گه‌ڵ هاوڕێیه‌کی خۆشه‌ویستم له‌و باره‌یه‌وه سکاڵام کرد و ئه‌ویش وتی: ‘که‌س گوێ له زمانناس و پسپۆڕانی بواری زمان ناگرێت’. ئه‌سڵه‌ن وه‌ها دیاره که‌س ئاماده نییه پاره‌ی خۆی له مووچه‌ی که‌سێکدا به هه‌ده‌ر بدات که بیه‌وێت خزمه‌تی زمانێک بکات که پێی ده‌ڵێن کوردی و موڵکی هیچ حزبێک نییه و موڵکی گشتییه؛ موڵکی گشتیش زیاتر به موڵکی شڕه‌خۆران ده‌زانرێت وه‌ک له‌وه‌ی وه‌ک موڵکی هه‌موان له‌لایه‌ن هه‌موانه‌وه ڕێزی لێبگیرێت.
ئاشکرایه ئه‌سڵی به‌ڵگه نامه‌کان عه‌ره‌بین و له هه‌ندێک باردا، به‌تایبه‌تی به‌ڵگه نامه یاساییه‌کان، ئه‌سڵی عه‌ره‌‌بیه‌که‌شیان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ فه‌ڕه‌نسی یان ئینگلیزی. وه‌رگێڕانی ئه‌و به‌ڵگه‌نامانه بۆ سه‌ر زمانی کوردی پێویستی به لیژنه‌یه‌کی تایبه‌تی پسپۆڕ ده‌کرد له زمانناس و شاره‌زایان و له هه‌ر شوێنێک وشه داتاشرێت ڕونکردنه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ بنوسرێت و له هه‌ندێک شوێنی دیکه وشه‌ی بێگانه قبوڵ بکرێت ئیتر عه‌ره‌بی بێت یان فارسی یان ئینگلیزی و لاتین. ده‌بوایه شانبه‌شانی ئه‌وه فه‌رهه‌نگێکی کوردی- کوردی بنوسرایه که هه‌موو وشه‌و ده‌سته‌واژه نوێ و کۆنه‌کانی له خۆ بگرتایه‌و له‌ژێر چاودێری ئه‌و لیژنه‌یه‌دا بوایه که هیوادارین به‌مزوانه به شه‌مه‌نه‌فه‌ر بگه‌نه سلێمانی پایته‌ختی ڕۆشنبیری هه‌ر هه‌موو حکومه‌ته‌کانی تاکه هه‌رێمی کوردستان.
له‌م ماوه‌یه‌دا دوو به‌ڵگه‌نامه‌م به‌رده‌ست که‌وت که له دووشاری ژێر یه‌ک ئیداره‌ی یه‌کێک له حکومه‌ته‌کانی کوردستان
ده‌رچووبوون وه په‌یوه‌نییان به مه‌سه‌له‌ی خاوه‌ندارێتی زه‌وییه‌وه هه‌بوو. ئه‌گه‌رچی به حساب کڵێشه‌کان وه‌رگێڕرابوون
بۆ کوردی به‌ڵام جه‌نابی کارمه‌ندی به‌رز، ماڵی ئاوابێت، وشه‌کانی وه‌ک (ملک صرف) و (عرصة) ی وه‌رنه‌گێڕابوو
یان بڵێین سه‌قه‌ت نه‌کردبوو. له‌وێ باسی قه‌واڵه کرابوو که هه‌رچۆن بوو دۆزیمه‌وه که مه‌به‌ستیان سه‌نه‌د بووه.
ئه‌گه‌رچی له ڕێزمانی ڕسته‌که‌شدا هه‌مدیس هه‌ر به هه‌ڵه‌دا چووه و ده‌بوایه بنوسێت: قه‌واڵه‌ی کاتیی بۆ مامه‌ڵه کاتییه‌کان
نه‌ک ‘قه‌واڵه‌ی کاتیی بۆ مامه‌ڵه‌کانی کاتیی’. به‌ڵام له هه‌مووی قه‌باعه‌ت تر له خواره‌وه نوسرابوو:
“تۆمارگەی خانووبەرەی دهوک ئەم قەواڵە کاتیەی دایە: المالکین
تا قۆچانی بۆ دەردەچێت.”
قۆچ واته تێهه‌ڵدانی گا به شاخه‌کانی، لێره‌دا ده‌کرێت قۆچان کۆی قۆچ بێت وه‌ک له هه‌ندێک ناوچه شته‌کان به‌و جۆره کۆده‌که‌ن و ده‌ڵێن: ماچ ماچان، نان نانان، که‌لانه که‌لانان و مه‌ڕ مه‌ڕان، شه‌ق شه‌قان و قۆچ قۆچان و مه‌به‌ست ئه‌وه بێت هه‌تا ئه‌و کاته‌ی که کابرای خاوه‌ن موڵک ده‌ده‌نه به‌ر قۆچ و ده‌ریده‌په‌ڕێنن له‌سه‌ر که‌سێکی دیکه‌ی تاپۆ ده‌که‌ن. له گۆرانی ڕه‌شید خانیشدا کچه گۆرانیبێژی ئێرانی ده‌ڵێت: “های های ڕه‌شید خان سه‌رداری کوللی قۆچان”. نازانم له‌وێ مه‌به‌ست ناوچه‌ی قۆچانه یان هه‌موو ئه‌وانه‌یه که قنجن. هه‌تا ئێرا قۆچان هیچ په‌یوه‌ندییه‌کی به تاپۆ و خاوه‌ندارێتی زه‌وی و زاره‌وه نییه.
ئه‌م مه‌سه‌له‌یه به‌و جۆره بڕوات نه‌ک هه‌ر زمانی کوردی نامێنیت که ئێستاش له لیستی زمانه‌کانی دنیادا هه‌ر که‌ناره به‌ڵکو ئه‌و تۆزه زمانی نوسینه‌‌ش که به‌رهه‌می ڕه‌نجی سه‌دان ساڵی خه‌باتی ئه‌م میلله‌ته‌یه ده‌بێت به زمانی به‌لبه‌له. ته‌وارت باسی ئه‌وه ده‌کات که خوا ته‌نها یه‌ک زمانی ناردووه بۆ مرۆڤ ئه‌ویش زمانی عیبرییه به‌ڵام کاتێک که خه‌ڵکی نه‌ته‌وه جیاوازه‌کان له بابل کۆبوونه‌وه و هه‌ر که‌سه به ئاوازی خۆی خوێندی بوو به به‌لبه‌له و گوایه ناوی بابلیش له‌وه‌وه هاتووه!
له به‌رنامه‌یه‌کی ته‌له‌فیزیۆنیدا له‌سه‌ر سنوری حه‌مرین یه‌کێک له مامۆستایانی زانکۆ زۆر سوور بوو له‌سه‌ر بۆچوونه‌که‌ی خۆی و به له‌سه‌دا سه‌دی ده‌زانی. به‌ڵگه‌ی ئه‌ویش ئه‌وه بوو که کابرایه‌کی ئینگلیزی گه‌ڕیده‌ی داماو که که‌مترین شاره‌زایی له ناوچه‌که‌دا هه‌بوو وه‌های وتووه. به هه‌مان پێودانگ هیوادارم که‌سێکی بیانی بێت و سنور و ئاسته‌کانی زمانی کوردیمان بۆ دیاری بکات ئه‌گینا به‌و خوایه به خۆمان ناکرێت و ئه‌گه‌ر بکرایه هەتا ئێستا زۆر شتی تریشمان ئه‌نجام ده‌دا.
له ئینگلته‌ره کاتێک هه‌ستیان کرد له هه‌ندێک نامه و بڵاوکراوه‌ی فه‌رمیدا هه‌ڵه‌ی تێدا به‌دیکراوه زۆربه‌ی داموده‌زگاکان که‌سێکی زمانناسیان دامه‌زراندووه بۆ ئه‌وه‌ی به‌رپرسیاربێت له هه‌موو نامه، بڵاڤۆک، نامیلکه‌یه‌ک که له‌و شوێنه ده‌رده‌چێت و به‌پێی پێویست بژاری بکات. خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌و که‌سه‌شیان نه‌بێت ئه‌وا که‌سانی تایبه‌تمه‌ندی بواری بژارکردنی زمان هه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی به‌رانبه‌ر به هه‌قێکی تایبه‌ت به‌و نامه و بڵاوکراوانه‌دا بچنه‌وه. بۆ ئەو مەبەستەش لە سالی ١٩٧٩ ەوە هەڵمەتی ئینگلیزی ڕەوان دامەزرا و زۆربەی بەڵگەنامە ڕەسمییەکان ئارمی ئەو هەڵمەتەیان لەخۆگرتووە.
ئه‌گه‌رچی من هێشتاش هه‌ر نازانم قۆچان چه‌س به‌ڵام داوا له په‌روه‌ردگار ده‌که‌م ئه‌وانه‌ی که ئه‌م زمانه به‌و ده‌رده ده‌به‌ن بخاته به‌ر قۆچی گای هاری ڕۆژگار.
