چەسپاندنی فیدڕالیزم لە عێراقدا

پاشەكشەی راگەیەنراو و رانەگەیەنراو

لەسەرەتای سەرلەنوێ دامەزراندنەوەی عێراقەوە، لەدوای رووخانی رژێمی سەدام، كورد رۆڵێكی بەرچاو و كاریگەری هەبووە، لەهەڵبژاردن و دیاریكردنی سیستەمێكی نوێی دەسەڵات دابەشكردن لەعێراقی تازەدا، كە ئەویش فیدڕاڵی بووە، بەڵام ئەوەی جێی سەرنجە ئێستا لەسەر ئاستی بەرپرسانی باڵای عێراق، هەست بە پاشەكشەیەكی بە بەرنامە لەپیادەكردنی ئەم سیستەمە دەكرێت و خواستی بنیاتنانەوەی سیستەمێكی دیكتاتۆری بۆ جێگرەوەی سیستەمی فیدڕاڵی دەبینرێت، خواستی بەدیكتاتۆركردنەوەی سیستەمی بەڕێوەبردنی عێراقیش كە زۆر دەوڵەمەندە بە نەوت، ئەو مەترسیە هەستپێكراوەیە كە هەڕەشەیەكی جدییە لەسەر ئایندەی خەڵكی عێراق بەگشتی و كوردستان بەتایبەتی.
هەڕەشەو مەترسییەكان لەسەر ئایندەی سیستەمی بەڕێوەبردنی وڵات لەعێراقدا كە هەڕەشەن لەسەر دەستكەوتە بەدیهاتووەكانی كوردستان لەدەستوری عێراقدا، كە چێك و باڵانسی زۆری دەستوری تێدا دانراوە، ئەو دۆخەی ئەمڕۆشە وادەكات لەهەموو كات زیاتر هەست بەپێویستی یەكگرتن و یەكهەڵوێستی و هۆشیاری لایەنە سیاسیەكانی كوردستان بكرێت، خۆشبەختانە هەستكردن بەم بەرپرسیاریەتیە لەهەناوی جموجۆڵی سیاسی كورددا دەبینرێت و هەرئەوەش بوو سەرۆكی هەرێمی كوردستانی هێنایە دەنگ و هەموو لایەكی دڵنیاكردەوە لەوەی، كە جارێكی تر گەڕانەوە بەرەو دواوە لەعێراقدا قبوڵكراو نیە، هەر بۆیەش لەسەردانە سەرتاسەرییەكەی جەنابی سەرۆكی هەرێم لە١٠-٢٣/٩/٢٠١١ كە لەزاخۆ دەستیپێكرد و تا خانەقین بەردەوام بوو و دواتریش دیداری لەگەڵ بەڕێز نەوشیروان موستەفا، رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان سیگناڵێكی زۆر بەهێز بوون، بۆ ئەوانەی پێیان وایە تا ئەمڕۆ سەردەمی بێدەنگی كورد بوونی ماوە، سەرۆك لەپەیامە زۆر بەهێز و گرنگەكانی بەتایبەتی لەخانەقین، هەموو لایەكی دڵنیاكردەوە لەوەی كە “مەرجی مانەوەی ئیختیاری ئێمە لەعێراقدا رێزگرتنە لەدەستوری پەسەندكراوی دەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵ كە كەمترە لەقوربانیەكانی خەڵكی كوردستان و بەكۆبوونەوەشی لەگەڵ رێزدار نەوشیروان و دیداری لایەنەكانی تری ئۆپۆزسیۆن و لایەنە سیاسییەكانی دیكەی گۆڕەپانی سیاسی كوردستان، هەموولایەكی دڵنیاكردەوە لەوەی كە چیدی پەرتەوازەبوونی ناوماڵی كورد لەبەرانبەر پرسە نەتەوەیی و نیشتیمانییەكان نابینرێت و كورد بەیەك دەنگ و یەك هەڵوێست بەرانبەر بەو پرسانە خەبات دەكات و هەموو پێشێلكارییەكی مافە دەستوریە بنەڕەتییەكانی رەتدەكاتەوە.
بەڵام لەلایەكی تر پێویست دەكات كورد هەست بەوەش بكات، وەك چۆن ئەوەی ئەمڕۆ لەعێراقدا بەدیهاتووە لەشێوازی بەڕێوەبردن و دابەشكردنی دەسەڵات لەسیستەمی وڵات خەباتێكی سەخت و درێژخایەنی ویستووە، بەهێندەی خەباتی بەدەستهێنانەكەش خەباتی سەختی چەسپاندنی گەرەكەو پێویست دەكات كورد چۆن هێزی رەتكردنەوەی هەوڵەكانی پاشەكشە لەو سیستەمە بەیەكڕێزی خۆی گەرەنتی دەكات، ئاواش گەرەنتی پیادەكردنی ئەو سیستەمە لەسەر ئەرزی واقیعی عێراقدا بەهێزی تێگەشتن و وریایی و لێزانی و خۆ تەیاركردنی لەرۆشنبیری و شارەزایی یاسایی لەو سیستەمە، مسۆگەر بكات.
مەبەستمە لەم بابەتەدا هەوڵێك بدەم لەو مەترسیانە بدوێم، كە لەپشتەوەی پاشەكشە ئاشكراكان و لەكاتی باسكردنیش لەپابەندبوون بەدەستوری عێراقەوە لەپاشەكشە رانەگەیەنراوەكان لەپیادەكردنی سیستەمی فیدڕاڵی لەعێراقدا بەدیدەكرێت، لەكاتێكدا كە فیدڕالی بەڕۆحی زیندووی دەستوری نوێی ئەو وڵاتە دادەنرێت و بەداخەوە زۆركات كورد بۆخۆشی بێ ئەوەی مەبەستی بێت دەچێتە چوارچێوەی زۆر لەو هەوڵانەوە.

پاشخانی فیدڕالیزم
یەكێك لە شادەستكەوتەكانی ئێمە لەهەرێمی كوردستان، پەسەندكردنی سیستەمی فیدڕاڵییە، كە پەرلەمانی كوردستان لە ٤-١٠-١٩٩٢رایگەیاند و ئۆپۆزیسیۆنی ئەوكاتەی عێراقیش لە ٣١/١٠/١٩٩٢ وەك مۆدێلی داهاتووی لەكۆنگرەی خۆی لەسەڵاحەددین پەسەندی كرد.
تاگەیشتن بەم قۆناغە كۆمەڵێ دروشمی ترمان بەرزكردبووەوە، لەلامەركەزیەوە تاكو ئۆتۆنۆمی راستەقینە لەچێوەی عێراقێكی دیموكراسیدا. بەواتایەكی تر راگەیاندنی جارنامەی فیدڕاڵی هەنگاوێكی گەورەتربوو و دەستكەوتە پراكتیكیەكانیش تا كو ئێستا زۆرن، لەوانە ئەو شێوە حوكمڕانیە پەسەندكراوەی پەڕلەمانی هەرێمی كوردستان كە لەساڵی ١٩٩٢ هەڵیبژارد، لەكاتی داڕشتن و پەسەندكردنی دەستوری عێراق كرایە شێوازی بەڕێوەبردنی عێراق و شەرعیەتی دەستوری پێدرا.
نوێنەرانی كوردستان لەداڕشتنی دەستوری عێراقی فیدڕاڵدا دەستپێشخەری و پێشەنگیەكی زۆر گەورەیان نواندو جگە لەتوانا خۆماڵییەكان پشتیان بەست بەكۆمەڵێك پسپۆڕی نێونەتەوەیی ئەم بوارە، خۆم چەند كەسێكی بلیمەتم لەو بوارەدا بینیوە لەكاتی كاركردنیان و هەر ئەمەش بووە هۆی ئەوەی كە كوردستان دەستپێشخەر و سەركێشێكی پسپۆر بێت لەزۆر بواردا، بۆ گەیشتن بەتەوافوقێك لەدەستوردا كە ترسەكانی رابردوو بڕەوێنێتەوە.
جگە لەوەی لە دیباجەی دەستوری عێراقدا، عێراق بە رژێمێكی كۆماری فیدراڵی دیموكراسی فرەیی پێناسە دەكرێت و پابەندبوون بەو سیستەمەش بە پارێزەری یەكێتی ئازادانەی گەل و خاك و سەروەری عێراق ناو دەبرێت. لەزیاتر لە ٣٠ ماددەی ئەو دەستورەشدا باس لەپێكهاتەی فیدڕاڵی دەوڵەتی عێراق دەكات، كە وەك داوێكی سور لەجەستەی عێراقی تازەدا گوزەر دەكات، بۆ نموونە: سترۆكتۆری فیدڕاڵی دەوڵەتی عێراق، دانپێنانی رەسمی زمانی كوردی و عەرەبی وەك دوو زمانی رەسمی، چۆنیەتی پێكهاتەی هێزەكانی چەكداری عێراق، ئەنجومەنی یاسادانانی فیدڕاڵی، ئەنجومەنی دادوەری باڵا، دادگای فیدڕاڵی، دەستەیەكی گشتی بۆ پاراستنی مافی هەرێمەكان و پارێزگاكان، دەستەیەكی گشتی بۆ تەرخانكردنی داهاتی فیدڕاڵی، ئەنجومەنی گشتی خزمەتی فیدڕاڵ، چۆنیەتی دابەشكردنی نەوت و گازو سامانە سروشتییەكانی تر، دیاریكردنی دەسەڵاتی حكومەتی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێم و لەوانە مافی دەستور بۆ هەرێم.

خۆدزینەوە لەناسنامەی فیدڕاڵی
چۆنیەتی مامەڵەكردنی كورد لەگەڵ سیستەمی فیدڕاڵیزمدا
جەنابی سەرۆكی هەرێم لەم دواییەدا هەم لەسەردانی و هەمیش لەدیداریان لەگەڵ نوێنەرانی وڵاتانی تر و مێدیاكاندا، تیشكی خستووەتە سەر گرنگی پابەندبوونی هەموو لایەك و بەتایبەت حكومەتی فیدڕاڵ بەدەستور و باسیشی كردووە، كە هەر جۆرە نكۆڵی لێكردنێك دەبێتە هۆی كارەساتی گەورە بۆ خەڵكی عێراق، چونكە هۆكاری مانەوەی ئێمە لەگەڵ دەوڵەتی تازەی عێراق مەرجدار بووە بە سیستەمی فیدڕاڵی و بەو ناوەڕۆكەی لەدەستوردا هاتووە.
بێگومان گۆڕینی سیستەمێكی سادەی حكومەتی بۆ سیستەمی فیدڕاڵی بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی هەندێك دامەزراوەی تازە و چەمكی تازە لەگەڵ خۆی دا هێناوەو دەهێنێت، وەك لەپاراگرافی پێشتر دەردەكەوێت. باسكردن لەسیستەمی فیدڕاڵی و هەوڵی دروستكردنی رۆشنبیری و شارەزایی لەو بوارە پرسێكی زۆرگرنگ و شایەن بەكار لەسەركردنە هەم لەئاستی هەرێم و هەمیش لەئاستی گشتی عێراقدا، چونكە فیدڕاڵیزم وەك كۆنتراكتێكی هاوبەشە كە ماف و ئەركی هەیە.
لەم نوسینەدا رووی قسەم زیاتر لەلایەنی كوردستانییە. زۆر جار و لەسەر ئاستی رەسمیش ئەگەرچی خواستمان فیدڕاڵییە، بەڵام بەكارهێنانی چەمكی هەڵە بۆكۆنسێپتی فیدڕاڵی بەبێ ئەوەی مەبەستمان بێت دەمانخاتە خزمەتی هەوڵەكانی چەسپاندنی سیستەمێكی سەنترالیستی بەدیل بۆ فیدڕاڵی لەعێراقدا.
لەڕاگەیاندنی عەرەبی و ناوچەیی بەمەبەست و بەئامانجێكی دیار، یان وەك گەیاندنی پەیامێك كە لەو وڵاتە و لەناوچەكە بڕوایان بەسیستەمی فیدڕاڵی لەعێراقدا نیەو خوازیاری ئەوەش نین وەها سیستەمێك لەدایك بێت و گەشە بكات، هەرگیز خۆیان لەوە نادەن عێراق بەوڵاتێكی فیدڕاڵ ناو ببەن و خۆیان لەناسنامە دەستورییەكەی عێراق دەدزنەوە، بەڵام ئەوەی جێی داخە لەناو كوردیش زۆركات لەسەر ئاستی بەرزدا هەمان شتی ئەوان دووبارە دەكەنەوە، ئەوەندەی عێراق بەدەوڵەت و حكومەتێكی سەنترالیستی دەناسێنن، ئەوەندە خۆیان لەناسنامە فیدڕاڵییەكەی عێراق نادەن، هەڵبەت ئەم شێوە بیركردنەوە وامان لێدەكات، كە هەست بەڕۆڵی خۆمان وەكو هەرێمێك بەباشی نەكەین و بێ ئەوەی مەبەستیش بێت، خۆمان بكەینە بەشێك لەو هەوڵانەی كە كاردانەوەی نێگەتیڤی راستەوخۆی هەیە لەسەر مەودای تێگەیشتنی خەڵكی خۆمان بۆ سەركەوتنەكان و ئەنجامیش كاریگەری نەخوازراوی دەبێت لەچەسپاندنی سیستەمی فیدڕاڵی لەعێراقدا.
ئەوەی بۆ كوردو دامودەزگاكانی كورد گرنگە، ئەوەیە كە لەهەوڵی ناوهێنان و ناساندنی عێراق بەناوێكی جیا لەناسنامە فیدڕاڵییەكەی و دەرهاوێشتە مەودادرێژەكانی بەوردی تێبگەین، بۆ ئەوەی بەبێ مەبەست خۆمان نەكەینە بەشێك لەم هەوڵە، بەڵكو هەوڵی رەتكردنەوەی پسپۆڕانە بدەین.
بەڵام دەتوانم بڵێم جێی داخە یەكێك لەهۆكارەكانی پشتگوێخستنی ناسنامە فیدڕاڵییەكەی عێراق لەراگەیاندن و ناوهێنانی عێراق لای بەشێك لەخودی خۆشمان بەحكومەتی مەركەزی و دووركەوتنەوەمان لەناوهێنانی فیدڕاڵی، تێنەگەیشتن و نەخوێندنەوەی وردمانە لەودیوی ناوهێنانەكان، هەستنەكردنمانە بەو حەساسیەتانەی كە ناوی فیدڕاڵی عێراق لای شۆڤێنیستەكان دروستی دەكات، وەك ئەوەی كە تێنەگەیشتنمانە لەئەركی خۆمان بۆ چەسپاندنی فیدڕاڵیزم.
لایەكی تر بەدەر لەلاوازی تێگەشتنمان بۆ گرنگی ناسنامەی نوێی عێراق، نەخوێندنەوەی وردمان بۆ ئەو ماف و دەستكەوتە مەزنانەی لەدەستوری عێراقی فیدڕاڵیدا چەسپێنراون و هەڵنەگرتنی هەنگاومان بەپێی ئەو دەستورە، زۆر دەستكەوتی كردەیی لەدەست داوین، كە بێگومانم لەوەی ئەگەر بمانتوانیبا بەتێگەشتن و شیكردنەوە لەئەرك و مافی خۆمان لەدەستوردا مامەڵەی بە بەرنامەترمان بكردایە، دەستكەوتەكانمان لەئاستێكی بەرزتردا دەبوو، ئەوەی زیاتر من بێگومان دەكات لەوەی كە ئەگەر بەحسابكردن بۆ مافەدەستورییەكانمان هەنگاومان هەڵگرتایە دەستكەوتەكان لەئاستێكی تردا دەبوون، هەڵسوكەوتی ئێمەو هەنگاوەكانمانە بەپێی مافە دەستورییەكانمان لەدەستوری عێراقدا، لەو كاتەی كە لەوەزارەتی وەرزش و لاوان كارمان دەكرد، توانیمان بەو بنەماكردنەی مافی دەستوری خۆمان بۆ هەنگاوی كارەكانمان، دەستكەوتگەلێكی باش دەست بخەین، وەك پرۆتۆكۆلێك لەنێوان هەردوو وەزارەتی هەرێم و فیدڕاڵ و پەسەندكردنی لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستانەوە، هەروەها پەیوەندی باشمان لەگەڵ فیدراسیۆنی وەرزشی ژنانی جیهانی ئیسلامی و مۆركردنی پرۆتۆكۆلێكی راستەوخۆ لەگەڵیان و پەیوەندی زۆر باشمان لەگەڵ ئەنجومەنی وەرزشی هەرێمی وێلز لەبەریتانیا و بۆ یەكەم جار بەشداریكردنی تیمی هەڵبژاردەی كوردستان لەژێر ئاڵای كوردستان لەجامی ڤیڤای فۆتباڵ، كە ئەوانە لەچوارچێوەی كاری خۆماندا پراكتیزەكردنی مافی دەستوریمان بوو لەعێراقدا و زادەی ئەو تێگەیشتنەبوون لەمافی دەستوریمان و ستراتیژێكی سیاسی بوون، نەك دەستكەوتێكی هەڕەمەكی، كە بەدڵنیاییەوە ئەگەر تێگەیشتنمان بۆ فیدڕاڵی و چوارچێوەی مافەكانمان لەدەستوری فیدڕاڵی نەبایە، رەنگە رێگری گەورە لەبەردەم ئەو كارانە دروستبكرایە، ئەوە جیا لەوەی لەبواری لاوانیشدا سەركەوتنی باشمان تۆمار كردو پەیوەندیەكی باشمان دروستكرد لەگەڵ ژمارەیەك لەوڵاتان و هەروەها رێكخراوی یۆ.ئێن. ئێف.پی.ئای.
هەنگاوێكی مەزنی دیكەی كورد كە بەپشتیوانی بەمافە دەستورییەكانی لەعێراقدا هەڵیگرت، ئەو شەڕە قورس و ستراتیژییەی رێزدار نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ئەو كاتەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بوو، لەمەسەلەی سامانە سروشتییەكان، ئەو توانی بە پشتبەستن بەكۆمەڵی پسپۆڕی نێونەتەوەیی و دانانی ستراتیژێكی ڕوون و ئاشكرا لە ١/٦/٢٠٠٩ بە ئامادەبونی هەردوو فەخامەتی سەرۆك نمایشی كردنەوەی ناردنی بۆڕی نەوتی كوردستان بۆ یەكەم جار لەمێژووی كورددا بۆ دەرەوە بكات، بەوەش كوردستان بخاتە سەر نەخشەی وزەی جیهان، كە بەدڵنیاییەوە پەیامێكی ئابوری زۆر بەهێزی هەرێمی كوردستان بوو، بۆ گشت لایەك و پێگەی هەرێمی كوردستانی گەیاندە ئاستێكی زۆر باڵا. ئەوانەو كۆمەڵێ دەستكەوتی گرنگی تر هەن، كە دەرفەت نیە لەم گوتارەمدا ئاماژەیان پێ بكەم، دەكرێت هەمووشیان بە هەنگاوی سەركەوتوو و سەرچاوەگرتوو لەتێگەیشتن و بەكارهێنانی مافەدەستورییەكانمان لەقەڵەمبدرێن، بەشێوەیەك كە هەرچی هێزی دژە فیدڕالییە لەعێراقدا لەهەوڵدان بۆ تانەلێدانی و ڕێگرتن لەو هەنگاوە مەزنانە، بەڵام مادام بە عەقڵ و هەنگاوی مەنتق لەچوارچێوەی مافە دەستورییەكان كاریان بۆكراوە، هێزەكانی دژە فیدڕاڵی هەرچەند بن، توانای دروستكردنی رێگری نیە.

بە یاسایی و دامەزراوەییكردنی سیستەمی فیدڕاڵی
لەسەرەوە باسی ناسنامە فیدڕاڵییەكەو هونەری تێگەیشتنم لەماف و ئەركەكانی كوردستان لەدەستوردا كرد، بۆ ئەوەی لەناو گەمەكانی خۆدزینەوە لەپیادەكردنی فیدڕاڵی لەعێراقدا بتوانین مافەكانی خۆمان دەستبخەین و یاریزانتربین لەوانەی یارییەكانی خۆدزینەوەیان لەزەوتكردن یان خۆدزینەوەیان لەمافە دەستوورییەكانی كورد هیچ بنەمایەكی دەستوری و یاسایی نیە، بەڵام ئەو یاری و گەمەكردنی خۆدزینەوانەی ئەوان و تێگەیشتنی ئێمە لەو گەمانەو كاركردنمان بۆ ڕەواندنەوەیان، تا ئەو كات پێویست دەبێت كە سیستمەی فیدێڕالی بەدامەزراوەیی دەكرێت، كە ئەوە كرا ئەوكات كارەكان بەپێی سیستەم بەڕێوە دەبرێن و یاسا چاودێری و بەداچوون و بەپلانی زانستی گەرەنتی جێبەجێبوونیان دەكات، بۆیە ئەو هەوڵانەی سەرەوە ئاماژەم پێدا، پێویستن تا بە دامەزراوەییكردنی سیستەمەكە.
رێزدار نێچیرڤان بارزانی نوێنەری هێژا مەسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، لەكۆنگرەی هەڵسەنگاندنی بارودۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا لەئیتاڵیا، لەوتارێكدا لە ٥-٧-٢٠١١ دەربارەی سیستەمی فیدڕاڵی نیگەرانی هەرێمی كوردستانی نەشاردەوەو گوتی “پێویستە عێراق سیستەمی فیدراڵی بەدامەزراوەیی بكات، هەر وەكو لەدەستووردا ئاماژەی پێكراوە، كە تاڕادەیەك دەسەڵاتێكی گرنگ نەك بێ سنوری خۆبەڕێوەبردن بە هەرێمە فیدراڵەكان دەبەخشرێت، كوردەكانی عێراق سوور بوون و سووریش دەبن لەسەر بونیاتنانی وڵاتێك كە سیستەمێكی فیدراڵ و فرەحیزبی و دیموكرات بێت، كە مافی هەموو نەتەوەو كۆمەڵە جیاوازەكان دەپارێزێت لەمەترسیەكانی حكومەتی ناوەند، سیستەمی فیدراڵیزم و بەخشینی دەسەڵاتی سیاسی بەهەرێمەكان رێگایەكە كە لە ئەوروپا و باكووری ئەمریكا و ئاسیا و سەرتاسەری جیهان پەیڕەو دەكرێت، بۆیە هیچ بەهانەیەك نیە بۆ ئەوەی بڵێن ئەم سیستمە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەركەوتوو نابێت”.
بەدامەزراوەییكردنی سیستەمی فیدڕاڵی، ئەوەی رێزدار بارزانی باسی كرد، خاڵی گرنگ و رزگاركردنی عێراقە لەو گەمەی خۆدزینەوانە كە بە بەرنامە لەمافە دەستورییەكان پەیڕەو دەكرێت، بەدامەزراوەیی نەكردنی فیدڕاڵیش سەقامگیربوونی سیستەمی عێراقێكی دیموكراتی فێدڕاڵ مەحاڵ دەكات، كە مەرجی پێكەوەژیانێكی ئاشتیخوازانە بووە لەعێراقی دوای سەددام دا.

ئاگایی لەسیستەمی فیدڕاڵی
لەو سەروبەندەدا پرسیارگەلێك هەن، كە گرنگە ئێمە لەخۆمانی بكەین، خۆمان بەواتای گشت دامەزراوە پەیوەنددارەكان بەمێدیا و كۆمەڵگای مەدەنیشەوە لەهەرێمی كوردستان. وەك ئەوەی گەر ئێمە فیدرالیزم وەك پرۆژێكتێكی چەسپاندنی ئاشتی و دابەشكردنی دەسەڵات و سامانە سروشتیەكان لەنێوان ناوەندی فیدڕاڵی و هەرێمەكان وەك لەدەستوردا هاتوە تەماشا بكەین و وەك كۆنتراكتێكی هاوبەش لێی بڕوانین، كە گرنگە هەردوو لای كۆنتراكتە پەیڕەوی لێی بكەن، كە سنۆرێك دادەنێت بۆ قەیرانە سیاسیە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق، لەسەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی دەستكردی تازەی عێراق، لەساڵی ١٩١٨دا، ئەوا پێویست بەوە دەكات بزانین تاچ ڕاددەیەك ئامادەسازی و مۆبلیزەی میللیمان كردووە بۆ تێگەشتن لەناوەڕۆكی چەمكی فێدرالیزم و چۆنیەتی دابەشكردنی دەسەڵات و ئۆرگانە پەیوەنددارەكان بەدەسەڵات و هەروەها دەستوری عێراق، كە خاڵی گەشی زۆری تێدایە تایبەتمەندیەكی تایبەت بەفیدڕاڵی عێراق دەدات، یان بزانین تاچەند ئاگاییمان هەیەو تاچەند كارمان بۆكردووە؟
ئایا خۆمان و نوێنەرانمان كارێكی بەبەرنامەمان كردووە بۆ ئەم مەبەستە؟ ئایا پرۆگرامێكی خوێندنمان هەیە لەكوردستان، كە بە زمانێكی گونجاو بۆ تەمەن و پلەی جیاوازی خوێندن ئامادەكرابن؟ تا چ راددەیەك زانكۆكانی ئێمە لێكۆڵینەوەی وردیان كردووەو بۆ تۆژینەوە خوێندكارانی زانكۆیان ڕاسپاردووە تا قۆڵتر ببنەوە لەماف و ئەركەكان لەسیستەمی فیدڕاڵیدا؟ بەڕاست پێویست نیە ئەمڕۆ زانكۆكانی ئێمە لەبوارە ستراتیژیەكاندا سەركێشی زانستی كۆمەڵگا بكەن بۆ ئەوەی لەو هەلومەرجەی ڕۆژانە بەرۆكمان دەگریت رێنیشاندەری زانستیمان و قوتابخانەی فكریمان بن؟، ئایا رۆژنامەنووسی پسپۆرمان هەیە كە پسپۆری تایبەتیان هەبێت لەم بوارەدا؟ میدیاكانی كوردستان تا چ ئاستێك تەییار كراون لەم بارەیەوە؟ چۆن دەتوانین ئەو كەلێنە پڕ بكەینەوە؟ ئایا نوێنەرانی هەڵبژاردەمان لەئاست و بوارە جیاوازەكاندا جگە لەچەمكە گشتیەكان، تێڕاونینێكی هاوبەشیان هەیە بۆ ئەم كۆنسێپتە؟ ئایا دامەزراوە فەرمییەكانی كوردستان ڕاهێنراون لەم بارەیەوە، یان لای وان فیدڕاڵی تەنها چەمكێكی دەستورییە و لوتكەی دەسەڵاتی كوردستان لێی بەئاگایەو زیاتر وەكو وشەیەك بۆ سیستەمێك بەكاردەهێنرێت؟ ئەرێ چەند لەپسپۆرەكانی كوردستان لەناو ئەو ٧٠ پرۆفیسۆرە زانستە سیاسییەی عێراق بوون، كە لەساڵی ٢٠٠٤ بەدواوە راهێنراون لەسەر سیستەمی فیدڕاڵی لەلایەن فۆڕۆمی(مۆنتەدا)ی فیدڕاڵی لەكەنەدا؟
بێگومان وەڵامی هەموو ئەو پرسیارانەش رەنگە جێی دڵخۆشی نەبن. بۆیە پێویستە ئێمە وەك هەرێمی كوردستان بە رەنگێكی زانستی لەسەر چەسپاندنی ئەم مافانە بووەستین، مافە دەستورییەكان لای هەموومان رۆشن بێت و رۆئیایەكی یەكگرتوومان هەبێت بۆ مافی دامەزراوەیی فیدڕاڵی، ستراتیژمان هەبێت بۆ كاركردن لەسەر دەستكەوتە دەستورییەكان و پلانی دارێژراو خشتەی دیاریكراومان هەبێت بۆئەوەی گشت ئەكتۆرەكان هەریەك بەگوێرەی پسپۆری خۆی و بەهاوئاهەنگی پێویست كار بكەن بۆ چەسپاندنی دەستكەوتە دەستورییەكان، وێستگەی گەیشتن بەم قۆناغانە و خشتەی كاتمان دیاریكراو بێت، بۆ گەیشتن بەو ئامانجانەی كە رێكەوتنمان لەسەر كردووە، هەڵسەنگاندنمان بۆ ئەدای كارمان كردبێت.

نەخشەرێی دەستوری بۆ پیادەكردنی سیستەمی فیدڕاڵی
ئەو گومانەی كە لەوەڵامی پرسیارەكان پێیان دەگەین، ناچارمان دەكات بەدوای چارەشدا بڕۆین، كە بۆ دۆزینەوەی رێگاچارەش بەڕای من، باشترین رێگا پەنا بردنە بۆ پێوەرە زانستیەكان لەدیاریكردنی كەموكوڕییەكان و دواتریش بەكارهێنانی هەمان پێوەر بۆ دۆزینەوەی ڕێچارە.
بۆیە لێرەوە هەوڵ دەدەم بەپێی ئەو پلانە شیكاری خۆم بكەم، بەو هیوایەی ئەم گوتارەم ببێتە هۆی كردنەوەی دەرگای گفتۆگۆیەكی سازندەی زانستی ئامانجدار لەساڵیادی ١٩ مینی راگەیاندنی جاڕنامەی فیدڕاڵی لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە. كە وەك باسمانكرد دەستكەوتی دەستوری زۆر باشمان هەیەو قۆناغی باشمان بڕیوەو دەكرێت خاڵە گەشەكان دیار بكەین و دەست بخەینە سەر خاڵە لاوازەكان و هەنگاوە پێویستەكان و مەترسی رێی هەنگاوەكان لەپێناو باشتركردنی باشەكان و هەوڵی چارەكردنی گرفتەكان :

خاڵە بەهێزەكانی هەرێمی كوردستان
• مافەكانی هەرێمی كوردستان لەدەستوردا دانیپێنراوە.
• بۆیەكەم جارە هەست بەوە دەكەین هاوڵاتی پلە دوو و سێ نین لەعێراقدا.
• سەرۆكایەتی هەرێممان هەیە كە ڕۆڵێكی دیارو هەستپێكراوی هەیە.
• پێشوازییەكی رەسمی سەرۆكی هەرێم دەكرێت لەوڵاتانی تر.
• حكومەتی هەرێممان هەیە لەساڵی ١٩٩٢ تاكو ئێستا.
• پەرلەمانی كوردستانمان هەیە لەساڵی ١٩٩٢ تا ئێستا.
• دەستوری عێراق بڕیارەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانی تاكو ١٥/١٠/٢٠٠٥ پەسەندكردووە.
• سوپاس بۆ هێزە ئەمنیەكان هەرێمی كوردستان ئارامە.
• ئاشتی بەرقەرارە.
• هەرێمی كوردستان گەشەسەندنێكی بەرچاوی ئابوری و ئاوەدانی بەخۆیەوە بینیوە.
• ئۆپۆزیسیۆنێكی هەڵبژێردراوی كارامان هەیە.
• هەبوونێكی دیپلۆماسی بەهێز لەپایتەختی هەرێم هەیە.
• ئازادی چاپەمەنی بەرقەرارە.
• ژمارەیەكی بەرچاو میدیامان هەیە.
• نوێنەرایەتیەكی بەرفراوانی هەیە لەبەغدا. چ وەك ئاستی حكومەتی یان پەرلەمانی.
• كۆمەڵگایەكی مەدەنی بەرچاو هەیە.
• یاساكانی هەرێم لەهەندێك بواردا بەتایبەتی خێزانی، زۆر پێشترە لەبەغدا.
• توانایەكی باشی داراییمان هەیە.
• پۆتانسیێلێكی بەهێزی كوردستانیانی دیاسپۆرامان هەیە، كە سازە بۆئەوەی سوودی لێوەربگیرێت.
• كەناڵی گەییشتن بەناوەندەكانی بڕیار لەئاستی جیهانی هەیە.
• ژمارەیەكی باشی كوردستانیەكان باڵوێزێ عێراقی تازەن لەوڵاتانی تر، كە شانازی دەكەن كوردن و نوێنەرایەتی عێراق دەكەن و تەنانەت رۆژێكی میللی وەك نەورۆزیش بەناوی عێراق پیرۆز دەكەن.
خاڵە لاوازەكان
• رۆئیایەكی گشتگیری زۆر رۆشنمان نیە بۆ شائامانجەكانمان لەئاستی هەرێم، عێراق و ناوچەو نێونەتەوەیی.
• وەك پێویست نەبوونی دامەزراوەیی فكری بۆ هاوكاریكردنی سەركردایەتی سیاسی كوردستان لەگشت ئاستەكاندا.
• وەك پێویست نەبوونی دامەزراوەی زانستی چەسپاو كە لەدەرەوەی مەكینەی حكومەت كاری زانستی بكەن بۆ پشتگیریكردنی وەزارەتەكان و پۆستە سیاسیەكانی تر.
• وەك پێویست نەبوونی تواناسازییەكی ئامانجداری بەردەوام لەزۆربەی هەرە زۆری بوارەكاندا.
• وەك پێویست سەربەخۆنەبوونی ئابوری خۆماڵی.
• نەبوونی ئەكادیمیایەكی حكومەتی بۆ پێگەیاندنی كادری سیاسی و ئیداری، كۆمەڵایەتی و ئابوری لەگشت پلەكاندا لەدەرەوەی خوێندنی فۆرمەڵ.
• وەك پێویست نەبونی چاودێری و هەڵسەنگاندنی سیستەماتیكی بۆ چۆنیەتی پیادەكردنی پلانەكان بە رەنگێكی زۆر باش.
• وەك پێویست نەبوونی هاوئاهەنگی لەنێوان ئەكتۆرەكانی هەرێمی كوردستان بۆ كاركردن بەرەو شا ئامانجەكان.
• وەك پێویست نەبوونی ریفۆرمێكی هەنگاو بەهەنگاوی ریشەیی بۆ كاراكردنی مەكینەی بیرۆكراسی حكومەتی، كە هۆكارێكی گەورەو سەرەكییە لەچەقبەستنی كێشەكان و دروستكردنی ناڕەزایەتی لای هاوڵاتیان. پارتە سیاسیەكان، سیاسەتمەداران دەبێت لەم بوارەدا پێشەنگیی باشتر بكەن.
• لەشكرێكی كارمەندی حكومەتیمان هەیە، كە پێویستی بەچاوخشاندن و ریفۆرم هەیە. بە هەڵڵایەكی دامەزراندنی حكومەتی ئەم كێشەیە بەشێوەیەكی ریشەیی چارەسەرناكرێت! ئەمە پێی دەوترێت حەبی موسەككن!.
• وەك پێویست نەبوونی سیستەمی خانەنشینی هاوسەنگ و هاوتا كە كەرتی تایبەتیش بگرێتەوە. هەرێم گرنگە پسپۆری تایبەت لەدەرەوە بهێنێت بۆ كاركردن لەسەر ئەم پرسە ستراتیژیكەو تێكەڵاوی توانای پسپۆری كوردستانیان بكات، بۆئەوەی لەم بنبەستە و تۆنێلە تاریكە رزگار ببین!.
• وەك پێویست دانەنانی كادری پسپۆری باش لەگشت جومگەكانی دەوڵەتی عێراق، لەلایەن هەرێمەوە.
درەنگە بەڵام هێشتا دەكرێت هەنگاو بنێن
•دەستوری عێراق دەرگای زۆری بۆ هەرێمی كوردستانی كردووەتەوە، گرنگە بەئاگاتر بین لەو مافانە و بەكاری بێنین.
•دەتوانین دەستكەوتی باشترمان هەبێت لەو خاڵانەی كە كەمتر ناكۆكیمان هەیە لەسەریان لەگەڵ بەغدا.
•دەرفەتی كاری زۆرتر بە دەستبخەین، بە رێگەی كاراكردنی دامەزراوەكانی فیدڕاڵی كە لەسەرەوە ئاماژەم پێكرد.
•داوا لە كۆمەڵگای نێونەتەوەیی بكرێت لەهەردوو ئاستی هەرێم و فیدڕاڵدا بۆ هاوكاری و كردنی دامەزراوە فیدڕاڵیەكان و ڕاهێزانی ستافی پێویست.
•لەپرسە نەرمەكانەوە بۆ پرسە گرنگەكان هەنگاو بنێین.
•دەكرێت كاری باشتر لەسەر ڕای بەرامبەر بكرێت.
•گرفتەكانی سیستەمە سەنترالیستیەكانی ناوچە ئەتمۆسفەڕێكی تری دروست كردووە لەزۆر بوارداو رەوشی ئێستا هاوكارە بۆ تێگەییشتنێكی باشتر.
•تەكنۆلۆژیای راگەیاندن و مێدیای سۆسیال دەرفەتی زیاتری داوە بۆ دروستكردنی كاریگەری لەسەر ڕای گشتی.
•باسی لایەنە گەشەكانی فیدڕالیزم بكەین بۆ باڵادەستكردنی لایەنە گەشەكان لەسەر لایەنە كەمترگەشەكانی، كە رای گشتی عەرەبی پێی ئاودەدرێت لەدەیان كەناڵی مێدیایی و رەسمی و سیاسی و.. بۆ نمونە شارەزایەكی وەزارەتی وەرزش و لاوان توانی ئەوە بسەلمێنێت كە دەستكەوتی وەرزشی لەوڵاتانی فیدڕاڵی لەكێبڕكێی وەرزشی جیهانیدا زیاترن لەوڵاتانی تر.

لەمپەرەکان.
•لاوازی باوەڕ بەسیستەمی فیدڕاڵی لەلوتكەی دەسەڵاتی عەرەبی عێراقدا، یا خود بیركردنەوەیەكی سەنترالیستی بەهێز لەئاستی حكومەتی و شەعبیدا!.
•لەمپەر دروستكردن لەلایەن لوتكەی حوكمڕانی عێراق، دژی پیادەكردنێكی راستەقینەی سیستەمی فیدراڵی. بۆ نمونە دانانی كەسێكی دژ بەدیدی فیدڕالسیتی وەك بەڕێز حسێن شەهرستانی لەسەرەتا وەك وەزیری نەوت و پاشان وەك جێگری سەرەكوەزیران بۆ كاروباری وزە.
•باڵادەستبوونی لۆژیكی كۆنی حكومەتی مەركەزی لەخاڵە هەستیارەكاندا، كە پێشتر رێكەوتنی لەسەر كراوە.
•دراوسێكانی عێراق كە پارچەكانی كوردستانیان بەسەر دابەشكراوە، سیستەمی فیدڕاڵیان نیەو مەترسی بەدۆمینەبوونی سیستەمی فیدڕاڵیان هەیە، بەواتایەكی تر مەترسیان هەیە لەتەشەنەكردنی سیستەمی فیدڕالی بۆ وڵاتی خۆیان.
•رەوشی جیۆپۆلیتیكی ناوچە تاكو ئێستا رێخۆشكەر نییە.
•نەبوونی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان لەدابینكردنی خۆراك.
•نوێنەرانی كوردستان بەڕەنگێكی یەكگرتوو لەبەغدا ناجوڵێنەوە، ئەمە رۆڵی كوردستانی بەهێز نەكردووە.
•بەگوێرەی ژمارەیەك لەنوێنەرانی هاوپەیمانی كوردستان لەبەغدا تەنانەت گۆرج و گۆڵ نیەو كۆبۆنەوەش ناكات لەسەر پرسە هەستیارەكان! كە ئەمە گەر وابێت خەلەل و مەترسییەكی زۆر گەورەیە.
بەو پێوەرانەو دیاریكردنی ئەو لایەنانەی كە ئاماژەكرا، دەكرێت بەدوای رێچارەی دروست بگەڕێیت و هەمان ئەو پێوەرانەش كە خاڵی بەهێز و لاواز و هەڕەشەت بۆ دیاری دەكات، دەتگەیەنێتە سەر ئەو ڕێگای كە نزیكترت دەكات لەچارەسەرییەكان.
بەڵام وێڕای دیاریكردنی ئەو لایەنانە، دەبێت ئێمە باسی سترۆكتۆر یا خود پێكهاتەی مەكینەی رێكخستنی كارمان بكەین، باسی ئەو سسیتەمانە بكەین، كە زانیاری بە رەنگێكی رێكوپێك پێی كۆدەكەینەوەو ڕاپۆرت دەكەین و دەیكەینە بنەمای بڕیار. بۆیە دەكرێت لەگەڵ هەبوونی نوێنەرایەتی هەرێمی كوردستان لەبەغدا ئەم پرسیارانە بكەین، كە ئایا لەگەڵ نوێنەرەكان چ مەكینەیەكی رێكخستن و چی میكانیزمێكی پێویستی كاركردنمان هەیە، كە ناسراوە بۆ هەموومان و كاری پێ دەكەین؟.
بەواتایەكی تر دەبێت چاندنی رۆشنبیری فیدڕاڵی لەسەر بنەمای دەستور لەناو گشت كایەكانی پەیوەندیداری هەرێمی كوردستان، ببێتە بەشێك لەپێگەیاندنی زانستی بەردەوام. بڕیارێكی وەك ئەوەی لەچەشنی كردنەوەی ئاكادیمیەكی تواناسازی دادوەران پێویستە. كە جەنابی سەرۆكی هەرێم پێش ماوەیەك بڕیاری لەسەردا، پێویستە بۆ تواناسازی زانستی فیدڕاڵی كە ببێتە مەرج بۆ پەرلەمانتەر و وەزیر و راوێژكار و باڵوێز و بەڕێوەبەری گشتی و گشت ئەو كەسانەی لەسەر پشكی هەرێم لەئاستی عێراقی فیدڕاڵ و لەئاستی هەرێمدا بەرپرسیاریەتیان هەیە. لەپاڵ ئەمەشدا پێویستیەكی زۆری ئێمە هەیە بەوەی كە زانكۆكانمان لەم بوارەدا پێشەنگ بن.
لەلایەكی تر تەكنۆلۆژیای راگەیاندن بەجۆرێك گەشەی سەندووە كە بەبێ ستراتیژێكی درێژخایەنی بەردەوام لەژێر گۆڕانكاری و هەڵسەنگاندنی بەردەوام و بەپەروەردەی زانستی بەردەوام بەگوێرەی رەوش، ناتوانین وەك پێویست سەركەوتوو بین لەقەناعەتهێنان بەلایەنی بەرامبەر و گەیشتن بەو شائامانجانەی كە پێی گەیشتوین لەدەستوردا. دەبێت ئەجێندایەكی فیدڕاڵی هێرشبەری زانستیمان هەبێت و لەجیاتی ئەوەی سەنترالیستەكانی بەغدا بەردەوام فشارمان بۆ بێنن.
گرنگە ئێمە دەستور بكەینە ئامڕازو قۆتبنەما بۆ ئەوەی دەرگای تاكڕەوی بۆ هەمیشە لەبەغدا بگرین.
ئەم هەنگاوانەو كار لەسەركردنیان ئاسانتر دەبینرێت لەو كاتەی كە ئیرادەیەكی هاوبەش و هاوهەڵوێستییەكی بەهێزی كورد هەستپێدەكرێت بەرانبەر بەپرسە ستراتیژییەكان، بێگومان هەنگاوهەڵگرتن بەو ئاراستەیەش هاوشانی ئیرادەی هاوبەشمان، تەنها هیممەتێكی هەمەلایەنەی گەرەكە.

تەها بەرواری
 وەزیری پێشووی وەرزش و لاوان
ئەم بابەتە لە ژمارە ١٠٣ ی گۆڤاری سڤیل چاپکراوە.