دیدار له‌گه‌ڵ مه‌جید عه‌زیز
پرۆفایل:
له‌ساڵی 1966 له سلێمانی له‌دایكبووه
ناوه‌ندی‌و ئاماده‌یی بازرگانی له سلێمانی ته‌واوكردووه
له 1985 چۆته ده‌ره‌وه‌ی وڵات
له 1994 بۆ 1995 له ئه‌مه‌ریكا نیشته‌جێ ده‌بێت
چه‌ندین نووسینی هه‌یه، له‌بواری ئه‌ده‌بی‌و فه‌لسه‌فیدا، نامیلكه‌ی “بۆنی نیگه‌رانی”كه تایبه‌ت به لێكۆڵینه‌وه له‌قه‌سیده‌ی بۆننامه‌ی شێركۆ بێكه‌س یه‌كێكه له‌كاره‌كانی ئه‌و
هه‌روه‌ها دوو به‌كالۆریۆسی له فه‌لسه‌فه‌دا
ئا.هه‌رێم عوسمان
– بەگشتی بیركردنەوەی كورد سەبارەت بەڕەخنە چۆنە، واته ڕەخنە لای كورد چییە؟ گەر سەرنجی بیری كورد بدەین، تاچەند هەست بەدیدی ڕوانین و هاندان دەكرێت بۆ ڕەخنەگرتنو پرسیاركردن؟
وەڵام: دیارە بیرکردنەوەی کورد، لەهەستێکی زۆر گشتیدا بەرامبەر ماناو تێگەشتنو وەرگرتنی ڕەخنە هەستێکی گرژو شێواوە.
ڕەخنە لەلای ئێمە، بەگشتی بەسەر جیهانی ڕەشوسپیدا دابەشکراوە(بێگوومان ئەمە ئەوەناگەیەنێت ڕەخنەنەبێت لەلای ئێمە) بەداخەوە تاکوئێستاش عەقڵی کوردی بەشێوەی دابەشکردن بیردەکاتەوە: ئەمەم بەدڵەو ئەوەم بەدڵ نیە، ئەمە شاکارێکی باشەو ئەوە خراپە، ئەمە شارێکی پێشکەوتوەو ئەوە شارێکی دواکەوتوە، ئەم حزبە ڕاستەقینەیەو ئەو حزبە ناڕاستەقینەیە، ئەم نووسەرە وێنەی نیەو باقی تر زبڵن. کەمو زۆر، ڕەخنە لەمدیدەوە بەرجەستە بۆتەوە، لەلای ئێمە وایلێهاتوە ئەگەر ڕەخنەت لەدیاردەیەک، تێکستێک، کەسێک گرت، وەکو دووژمنایەتی درووستبکەیت. لەڕاستیدا کاتێک تێکستێک وادەکات ڕەخنەبکرێت، لەبەرئەوەی دەخوێنرێتەوەو حسابی بۆدەکرێت، سەرنجمان ڕادەکێشێتو جێگەی ستایشکردنە، هەوڵدەدرێت ئاماژە بەنائاشکراییو نهێنیەکانی بدرێت، هەروەها لەڕێگەی ڕەخنەوە هەوڵی بەستنەوەی هێڵە فیکری وئەدەبیەکان دەدرێت لەهه‌ستە کەلتووریو کۆمەڵایەتیەکاندا. بەکوورتی ڕەخنە ژیان دەبەخشێتە ئەو ئەدەقەی نووسراوە، نەوەک ڕیسوای بکات.
وەزیفەی ڕەخنە دابەشکردنی هێزەکان نیە بەسەر باشوخراپدا یان دۆستو دوژمندا، وەئەگەر سۆزو هاوڕێیەتی ناسین ونەناسینیش شوێنی خۆی هەبێت، بەڵام تاوانە بەباش یان خراپ دەقێکی بەشایستە، یان کەسایەتی نووسەرێک بکرێتە قووربانی هەستێکی ئایدۆلۆجی. ئەوجۆرە تێڕوانینە، هیچ نیە بێجگە لەبێڕێزی کردن بەدیاردەو تێکستو خاوەنەکانیشیان نەبێت. ئەودیدە تەسکبینو نابینایە لەناو باکگراوندی ئاینیو تەقلیدیو خێڵەکایەتیو، هەروەها ئەدەبیاتی مارکس یاندا درێژبۆتەوەو کاریگەری دەروونی بەسەرمانەوە بەجێهێشتوە.
خوێندنەوەیەک هەیە، وەسفکردنو پیاهەڵدان بەکاردەهێنێت، بەبێ ئەوەی خەریکی خوودی دیاردەکە یان تێکستەکە بێت. وەسفکردنو پیاهەڵدانی ڕووداوێک یان نووسەرێک، لەزمانێکی سەیردا کە نەمێژووی بایۆگرفیەو، نەبیرەوەریەو، نەڕەخنەیەو نەهیچ، بەهەمووشێوەیەک هەرمانایەک بۆ رەخنەهەشبێت لەناویدەبات.
زمانێکی هێرشکەرانەش هەیە، لەپێناوی هێرشکردنە سەر کەسێک یان نووسەرێک، بەهەمانشێوەی سەرەوە، هەموو بایەخێک بەهێڵە جەوهەریەکان لەناوتێکستێکدا دەسڕێتەوە، وەئەوەی مۆرالی ڕەخنەبێت دەیشێوێنێت.
ئامانجێکی سیاسی هەیە لێرەدا، خەریکی داپڵۆسینێکی ڕەمزیە لەهێرشەکانیداو، سووککردنی نووسەرو دەقەکەشە لەهەمانکاتدا، ئەمەش یەکسانە بەهەند وەرنەگرتنی خوودی ژیانو کۆمەڵگا بەوشێوەیە، چوونکە دەقەباشەکان دەتوانن گۆڕانکاری زۆر لەژیانی تاکەکەسو کۆمەڵگادا دروستبکەن. ئەم دوو ڕوانینە لەدونیای ئێمەدا بەئاسانی هەستپێدەکرێنو زاڵن بەسەر ڕۆشنبیریماندا، ئەوەی ئیشی بۆدەکەن فروانکردنی ئاسۆی بیکردنەوە نیە، بەڵکو بەهیچکردنی تێکستو نووسەرەکانیشیانە.
کەرەسەی فیکریو، توانینی تێگەشتنی قووڵو، ئاگایی وردودرشت لەمێژووی ئەدەبی لۆکاڵو گلۆبالو، وەهەڵدانەوەی باکگراوندی ئەو دیاردەو دەقانەیە فەرامۆشکراون لەپێناوی کەمبینیو ڕووکەشبینیدا. هەردووک دیوی وەسفکردنو هێرشکردنە سەر نووسەر، مامەڵەکردن نیە لەگەڵ دەقو ژیانی کۆمەڵگادا، بەڵکو نەتوانینی خوێندنەوەو ئاشکراکردنی هێڵەجەوهەریەکانە لەئاستە مێژووییو دەروونیو کۆمەڵایەتیەکەیەوە، ئیدی لەسەر ئاستی ماکرۆبێت یان مایکرۆبێت.
مەترسیترینو دیارترین پڕوپاگەندە دژی ڕەخنە لەئارادابێت لەلای ئێمە، عەقڵی سیاسیو حزبایەتیە خۆی وەکو ماسکێک بەناوی ڕٶشنبیریەوە دەردەخات، دونیابینی ئاینیو دۆگمایی بەشێکی دیاری ئەمەن.
هەروەها بەوشێوەیەی دەردەکەوێت، دونیای ڕۆژنامەوانی بەسەر ئەدەبو فیکرو فەلسەفیماندا زاڵترەو بیرکردنەوەی قووڵوجیدیشی کردۆتە قووربانی ئەجێندایەکەی.
لەبەرئەمە ڕەخنە لەجیاتی ئەوەی وەکو بەشێکی دانەبڕاوی پڕۆژەی فیکریو ڕۆشنگەریو ئازادیمان بووبێت، لەناو فۆرمی شەڕو هێرشکردنو ئایدۆلۆجیای سیاسیو، سووککردنی کەسو دەقەکان تەواوبوە.
هۆکاری زۆرهەن، لەلایەکەوە نەتوانینی تاکایەتیمان بوە وەکو زاتی بیرکەرەوە، خاوەنی کەرەسەو، دیراسەو، تەنانەت تێگەشتنی سەربەخۆییمان وەکو کەسی ئازاد. لەلایەکی تریشەوە ئەو مێژووی لێوەی هاتووین، ئیدی ئەگەر ژەنگی کۆدە ئاینیەکان یان سیاسیوحزبیەکان بووبێت بەسەرمانەوە، وایکردوە جەوێکی دووژمنکارانەی بۆ ڕەخنەگرتنو هەروەها دونیای نووسینیش بەرهەمهێنابێت.
پێموایە، ئەوەی بەهەمووشێوەیەک خۆی دەسەپێنێت بەسەرمانا بۆ فراوانکردنەوەی کایە کەلتووری فیکریو ئەدەبیەکان، کردنەوەی هەستکردنە بەئاستی کەمزانینو شەرمو ترسمانە لەڕەخنە.
ڕەخنە نامانکوژێ، بەڵکو فێرماندەکات بژینو، ڕاستگۆتربینو، فراوانترو قووڵتر لەدیاردەو شتەکان تێڕامێنین. بەبێ ڕەخنەگرتن ناتوانین درێژە بەپتەوکردنی ئاستەکەلتووریو کۆمەڵایەتیو ڕۆشنبیریەکانمان بدەین، بەبێ ڕەخنەگرتن مرۆڤی نوێ مەحاڵە لەدایکبێ. بێگوومان، بەناو نووسەرانو، ڕەخنەگرانو ڕۆشنبیران دەستێکی زۆریان لەمجەوە گرژو شێواندنەدا هەیە.
ئیشکردنو ئامادەبوونمان لەناو خوێندنەوەو ڕەخنەو پرسیارکردن پەیوەندیان پێکەوەهەیەو، دیاردەو ڕووداوەکانی ناو کۆمەڵگاو تێکستەئەدەبیەکان دەخەنە بەردەممان بۆ تێڕامانکردن. ئاشکرایە کە ڕەخنەگرتن کۆڵەگەی کۆمەڵگای کراوەیە.
لەبەرئەمە، هەستی کۆنترۆڵکردنی ڕەخنەو ئازادی ڕادەربڕین لەدونیایی کەلتووریو فیکریو هونەریو ئەدەبی ئێمەدا، پۆلیسو چاودێری زۆری بەرهەمهێناوە. بۆئەوەی بتوانین کراوەبین، دەبێت ڕۆشنبیری لەسەرو قەداسەتو ڕەهایی ئاینیو حزبایەتیو خێڵەکایەتیو دەزگایەتیو تاقمچێتیو پەرستنی خەڵکیەوە دابنێین. کەلتوورو ئەدەبو هونەرو فەلسەفە، مناڵی هیچ حزبو تاقمو، تەنانەت هیچ نەتەوەیەکیش نین، بەڵکو سەروەتی ڕەمزیو ڕۆحی مرۆڤایەتیە. لەمئاستەوە، ڕەخنەگرتن وەکو بەهاو کەلتوورێک فێری ئازادیمان دەکات، نەوەک ترسو شەرمو ڕاکردن لەیەکتریو، لەو ڕاستیانەی دەبێت بووترێن. ڕەخنە خۆشویستنی خوێندنەوەی زیاترو ڕێزگرتنی زیاتری کتێبەکانەو دەوڵەمەندکردنی کەلتوورە.
ترس لەڕەخنە، ترسە لەکراوەیی، ترسە لەفێربوون، ترسەلەدابەشكردنی دەسەڵات، ترسە لەخۆدەوڵەمەندکردن لەمەعریفەداو ئیشکردن لەوبوارەدا. کاتێک ترسمان لەڕەخنەهەیە، دیارە نامانەوێت ڕێزی فرەییو جیاوازی خوێندنەوەو تێگەشتنەکان بگرین.
دەبێت ئەوەبڵێین، مرۆڤ بەوسروشتەی هەیەتی لەناو پەیوەندیەکانیدا بەژیانو کەسانی ترو جیهانەوە، وەکو چۆن ئارەزووی عەشق، خۆشیو، تێریو، یاریکردنو، بەختیاریو، ئازادی دەکات، وەکو چۆن ئارەزووی خوودناسینو، هەندێکجار خراپەو وێرانکاریو، ڕێزی ئەویترو، هەروەها بوونەوەرێکە ئارەزووی زانیندەکاتو ڕەخنەگریشە. چوونکە مرۆڤ دەزانێت، ڕازیبوونی هەمیشەیی لەناو سیستەمێکدا، لەبیرێکیدا، لەئایۆلۆجیەکیدا، دەتوانێت ناعەدالەتیو کۆیلایەتی و گەمژەیی و دوایی بێزاری ئاسایی بکات، لەبەرئەوە شەڕوناڕەزاییو شۆڕشو ڕەخنەکانی مرۆڤ هەمیشە بەشێکن لەومێژووەی لێوەی هاتوە. بەوهاوکێشەیە، مرۆڤ هەمیشە لەناو حاڵەتە جیاوازەکاندا دەژی، ئەمەش وایلێدەکات خاوەنی هەستوبیرکردنەوەی جیاوازبێت، لەبەرئەمە ڕەخنەگرتن دەبێتە بەشێک لەهەلوومەرجی لەکاتو شوێنە جیاوازەکانیدا. ڕەخنەگرتن وەکو مێژوویەکی دوورودرێژ، بەشێکی جەوهەری دروستکردنی تەندرووستی کاراکتەری مرۆڤایەتیبووە. بۆئەوەی مرۆڤ بێماناو پاسیڤو زەلیل نەبێت، ڕەخنەدەگرێ، یاخیدەبێ، داوای جیاوازیو نوێخوازی دەکات. بەهێزترین ڕەخنە لەدونیای نوێی ئێمەدا، خۆپیشاندانەکانی حەڤەی شوباتبو، ئاماژەی بەهەموو گەندەڵی حزبوحکومەتی کورد کرد، بەڵام ترس لەئازادیو ڕەخنە وایکرد لێدانو کووشتنی خۆپیشاندانەکان ئاسایی بکات.
ڕەخنەو ڕەخنەگرتن لەهەربوارێکدا تەماشای بکەین، کرۆکی پرۆسەی گۆڕانکاریو هێنانی شیوازی تری بیرکردنەوەیە لەناو خوودی ژیاندا.
لەناو کۆمەڵگای ئێمەدا، چەند ترس لەئازادی هەیە لەئاستی سیاسیو کەلتووریو کۆمەڵایەتیەوە، بەهەمانشێوەش ترس لەئازادی و ڕەخنە هەیە لەئاستی ئەدەبیو فیکریەوە.
خوێندنەوە دەبێت سنووری ڕووکەشی ببەزێنێت، لەبەرئەمەیە ڕەخنە تینوێتی بەئاسانی ناشکێت، لەناو ئیشکردنی خەیاڵو هزرو زماندا وەکو هێزێکی لەبن نەهاتوەو، بەدوای نهێنیو نادیارەکاندا دەگەڕێت، لەبەرئەوە هەمیشە بەدوای خۆراکی نوێدا دەگەڕێت بۆ هەڵسەنگاندنو شڕۆڤەکردنو لێکدانەوە، ئەمەش زیندوێتی دەدات بەنووسینو کەلتوورو ژیانیش.
– كه‌لتووری كورد تا چه‌ند كه‌لتوورێكی ڕه‌خنه به‌رهه‌مهێنه؟ واته ئایا له‌ناو فه‌رهه‌نگ‌و كه‌لتووری كورددا ڕه‌خنه‌‌و ڕه‌خنه‌گر چۆن لێیده‌ڕوانرێت؟ پێتوایه ئێمه‌ی كورد ترس له ڕه‌خنه به‌شێكبێت له فه‌رهه‌نگ‌و ژیانمان؟
– پێموایە، هەموو کەلتوورێک لەسنووروئاستی خۆیدا توانای بەرهەمهێنانی ڕەخنەی هەیە، کەلتووری کووردیش بەهەمان ئەندازە توانای ئەوەی هەیە ڕەخنە بەرهەمبهێنێت. بەڵام ئەمەئەوەناگەیەنێت دونیای ئێمە بەدەست دۆگماتیزمو بیرتەسکیو حزبایەتیەوە لێنەدرابێتو نەشوێندرابێت. پێموایە لەهەرشوێنێکدا مرۆڤ بژی، ئیتر هەرجۆرە دونیابینیو کۆدی ئاینو پەیوەندی کۆمەڵایەتی هەبێت، مەحاڵە شوێنی بۆ ڕەخنە نەبێت چەندیش لەدواوەبێت. لەناوکەلتووری کووردیدا ڕەخنە هەیە، بەڵام هێزێکیش هەیە بەهەمووشێوەیەک دژایەتی دەکات.
کاتێک ڕەخنە بەئاشکراو دیموکراسیانە پراکتیزەناکرێتو هەستپێناکرێت، چوونکە دونیای سیاسەتوحزبایەتیو سیستەمی سانسۆرکردن دەست لەهەموو بەشێکی ژیانی خەڵکیەوە داوە، نووسینشی لەکەدارکردوە، بەڵام خودی ئەو هەلوومەرجەیە داوای ڕەخنەدەکات.
کاتێک باوەڕمان بەوەبێت گوایا کەلتووری کووردی توانای ڕەخنەی نیە، یان شتی لەوجۆرە، ئیتر دیارە ڕووبەڕووی قەیرانی زۆر گەورەدەبینەوە. بڵێی کەلتوورێک هەبێت نەتوانێ هزروڕەخنە بەرهەمبهێنێت؟ کەلتوورێک هەبێت بەئیرادەو کەلتورێک بێئیرادە؟ پێموایە کەلتوورەکان جیاوازن، وەهەروەها لەیەک کاتداو پێکەوە ناگۆڕێن. پێموایە بیرکردنەوەی لەوجۆرە هەڵەیە، وەدونیابینی لەوجۆرە چەند کۆمەکی دۆگماتیزم دەکات، ئەمەندەش کۆمەکی ڕەخنەگرتنو ژیانی ئازادی ناکات. کارەکە وایلێدێت بڵێین، کەلتووری کووردی ناتوانێ ڕەخنە بەرهەمبهێنێت، لەبەرئەوەی کەلتوورێکمان هەیە ناتوانین هیچی تیادا فێربین، ئیتر لەمئاستەوە نەک هەرڕەخنە، بەڵکو دەبەنگی، ستەمکاری، هەرجۆرە دیاردەیەکی تریش، دەتوانرێت بەرایی دەکرێت.
بەباش یان بەخراپ، کەلتووری کووردی دونیابینیەکی دانەبڕاوەو کاریگەرە بەکۆدە کۆمەڵایەتیە نەریتیو ئاینیەکانیەوە، لەبەرئەمە دونیابینی ئاینیو تەقلیدی وەکو دەستێک پەیوەندیەکۆمەڵایەتیەکانی کۆنترۆڵکردوە. ئەمەوایکردوە ڕەخنەگرتن وەکو پرۆژەیەک لاوازبێت، دیارە بێجگە لەشاعیرو نووخبەی ڕۆشنبیرنەبووبێت وەکو کەمینەیەک دیاربوون. ئەگەربەگشتی قسەبکەین، ترس لەڕەخنە لەدونیای ئێمەدا زۆرە، ئەمترسەش چەند دیوی جیاوازو هۆکاری خۆی هەیە. ئەگەر ئەدیبێک لەڕەخنەدەترسێتو بوێری ئەوەی نیە ڕووبەڕووی بێتەوە، دیارە نەتوانینی خۆیەتی لەتێگەشتن لەوەی ئایا بۆچی دەنووسێتو چی جۆرە ماناوپێناسەیەکی بۆنووسینو ئەدەبو ڕەخنە هەیە. ڕەخنە نەشەڕەو نەقسەی ناشرینە لەگەڵ ده‌ق و نووسەردا، بەڵکو ناسینو بەهاپێدانو ڕێزگرتنێتی. ئەرشیفی فیکروهونەروئەدەب درێژکراەی فیکری ڕەخنەگرانەیە، بەبێ ڕەخنە ناتوانین مێژوویەکمان هەبێت بتوانێت هەست بەسەربەخۆی خۆیی بکات.
خوودی ئەو کتێبانەی بەرهەمدێن، بەبێ ڕەخنە بەهەژاری دەمێننەوەو، لەناوماڵو کتێبخانەکاندا تۆز دایاندەپۆشێت. بۆنموونە، جەوی ڕۆشنبیری کووردی ئەمەندە سادەو خۆشو هاوڕێی بەخش نیە، لەبەرئەمە گیانی یارمەتیوهاندانیشی نەخۆشخستوە.
ئێمەی کوورد لەڕابوردو ئێستاشدا، هەمیشە لەگەڵ ترسو خۆشاردنەوەو ڕاکردنەکانماندا ژیاوین، جا ئەگەر ئەمە لەئاستی سیاسیدا بووبێت یان ئاستی کۆمەڵایەتی، لەبەرئەم هۆیانە وایکردوە ترسوڕاکردن بەشیکبێت لەهەلوومەرجی ژیانمان. ئێمە لەدونیای پۆست-سەدامدا، بینیمان حزبەکوردیەکان چییان بەخۆپیشاندەرانکردو، چۆن مامەڵەیان لەگەلدادەکردن، ئەمەجۆرە ترسێکی زۆر گەورەو قووڵە، بەهەمووشێوەیەک دونیای سیاسیو کۆمەڵایەتی ئێمەی وێرانکردوە. ترسێکی زۆر لەئازادیو ڕەخنەو کراوەیی هەیە، ئەم حکموومەتەی هەمانەو بەدەسەڵاتی ناودەبەین، ترسیکی لەبن نەهاتووی لەڕەخنەو،ترسی زۆری لە پرسیارکردنو خوودی دەسەڵاتو سیاسەتیش هەیە.
بەهەرحاڵ، لەڕاستیدا کارێکی ئاسان نیە، یەکێک تەواوی کەلتووری کووردی لەبەردەم پرسیاری بەرهەم نەهێنانی ڕەخنەدا ببینێت، بەڵام هیچ گوومانێکی تیادانیە دونیای ئێمە پڕێتی لەبێڕێزیو لاوازیو شێواندنو کەمتەرخەمی. چوونکە دواجار، ئەوانەی دێنو دەستدەدەنە ڕەخنەی جیدی تاکەکانن، خۆپیشاندەرانن، خوێنەرو ڕۆشنبیرەکانن.
کەلتوورێک نیە ڕەخنەی تیادانەبێت، چەند فۆرمی ئەکادیمی هەیەو چەند هاوچەرخە ئەمەیان شتێکی ترە. هەلوومەرجێکیش هەیە دەستی دۆگماتیزمو تەقلیدیەتو دیسپۆتیزمی تیادا زاڵە بەسەر پەیوەندیە ڕۆشنبیریو کۆمەڵایەتیو هونەریەکاندا، ئەمە بۆ ئێمە ڕاستە.
لەمئاستەوە، ڕاستە ئێمەی کوورد لەسیاسیەوە بگرە، هەتاوەکو مەلاکانی ئەوقافمان، بڕێکی زۆری ڕۆشنبیری سیاسیشمان، دەیانەوێت ڕٶشنبیریو ئەدەبو ڕەخنەش وەرگێڕنە سەرزمانێکی تایبەتیو ئایدۆلۆجی. دونیای ئێمە لەسیاسەتو حزبایەتیو ڕۆشنبیریشیدا، وایلێهاتوە: ئەگەر بەسەرمدا هەڵبدەیتو باسمبکەیت، ئەوا ووتارەکانت بۆ بڵاوئەکەینەوەو پارەشتدەدەمێ، ئەگەر هیچ کوفرێک نەکەیتو هیچ پرسیارێک لەبەردەم غەمە قووڵە تیۆلۆگیو فەلسەفیەکاندا نەکەیت، ئەوا هیچ سانسۆرو فتوایەکت بۆ دەرناکەین، ئەگەر باس لەگەندەڵی حزبی ئێمە نەکەیتو ڕەخنەمان نەکەیت، ئەوا بەگوومانەوە تەماشات ناکەینو تەقەت لێناکەین. بەداخەوە، ئەم حاڵەتە زۆر گرژونالەبارە لەناو ڕۆشنبیریشماندا هەیە.
ترس لەڕەخنە بەشێکە لەژیانوتێگەشتنو هەڵسوکەوتکردنمان لەدیاردەوبیرۆکە فیکریو ئەدەبیەکان، ترسە لەدەقەکان، بەڵام ئەمە قەزاوقەدەری کەلتووری نیە. ترسمان لەڕەخنە، ترسێکی ڕاستەقینەیە لەبەردەم ڕووبەڕووبەنەوەماندا لەئاست ئەوەی، ئایا بەڕاستی چەند دەزانینو، چەند تێدەگەینو چەند ئیرادەی شارستانیو کراوەییمان تیادایە؟ ترس لەڕەخنە ڕەنگە زۆر فۆرمی جیاواز لەخۆی بگرێت، بەتایبەتی بیرکردنەوەی نووسەر لەئاستی دابەشكردنی دەقو کەسایەتی خۆی، لەنێوان دابەشکردنی ڕەشوسپیدا، باشوخراپدا، یان ناسینونەناسیندا.
هەندێکجار ڕەخنە لەفۆرمی ناسینو نەناسیندا، بەهەمانشێوەی دۆستو دوژمن مامەڵەی لەگەڵداکراوە. چارەسەری خێراو نابیناو ئایدۆلۆجی، هەمیشە ئاسانترو خێراترە لەجیاتی مامەڵەکردنی قووڵو جیدیو ئەخلاقی، چوونکە جیهانو پەیوەندیو دیاردەو تێکستەکان بەسەر باشوخراپ، یان دۆستو دووژمن دابەشدەکەین.
ترس لەڕەخنە، ترس لەئازادی، ترس لەکرانەوەو فێربوون، ماسکو مکیاجی دۆگماتیزمی سیاسیو ئاینیو ئەدەبیەکانە، ئەوترسەمان تیادا نۆرماڵدەکاتو، سیاسەتی سانسۆرمان بۆئاسایی دەکات. بۆئەوەی خەونو خەیاڵو دونیابینیەکانمان فراوانترنەکەین، گوایا ئەم کەلتوورەی ئێمە هەرئەوەندەی تیادایەو، توانای گۆڕانی تیادانیە. من باوەڕم بەقەزاوقەدەری کەلتووری نیە، ئەگەر فەرهەنگو کەلتوورەکە ئیسلامیش بێت. کەلتووری کووردی ڕەخنەی تیادایە، تەنانەت خوێندنەوەی شاعیرەکانمان لەکۆندا، زۆریان بەزمانوهزری ڕەخنەوە شیعریان نووسیوە، ئیتر ئەگەر لەژێرکاریگەری فیکری ئاینی، زانستی، یان مارکسی بووبێت.
– ئێستای ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بی كوردی چۆن هه‌ڵده‌سه‌نگێنیت؟ پێتوایه ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بیمان له چ ئاستێكدا بێت؟
– زۆرشت لەسەر ئینتەرنێت دەبینرێن، بەڵام کەم یان زۆر، ئەم بڵاوکراوانە لەیەکدەچن(ئەگەر ئەمە قسەیەکی قوورس نەبێت). ئەگەر ڕاستی لەو تێگەشتنەی سەرەوەدا هەبێت، ئەوا ڕەخنەی ئەدەبی کووردی لەئاستێکی ئەوتۆدانیە، چوونکە ئەوەی گرنگی زۆری پێدەدرێت دونیای ڕۆژنامەوانیەو زمانێکی ڕووکەشی سیاسیە ڕۆژگارەکە دەبات بەڕێوە، دیارە ئەمە بەفیکرو ئەدەبیشەوە. بەمانایەکی تر، ئەمەندەی ئارەزووی لێکدانەوەو هەڵسەنگاندنی سیاسیمان هەیە، ئەوەندە ئارەزووی ئەدەبیمان نیە، ئەوەندەی بەرژەوەندی حزبیمان لەبەرچاوە، ئەمەندە کراوەییو حەقمان لەیادنیە، ئەمەندەی وەڵامی فەوریمان دەوێت خۆمان ماندووناکەین لەگەڵ تێڕامانەکانماندا. ئەمانەش بەڵگەی هەژاری ئیستاتیکیمانە لەئاستی بەرەهەمهێنانی ئەدەبیو ڕەخنەی ئەدەبیماندا. لەڕاستیدا ناتوانم وەڵامێکی سیستەماتیکت بدەمەوە، چوونکە ئاگاداری زۆری بڵاوکراوەو کتێبەکان نیم بەوشێوەیە، نەوەک هەرئەمەش، جێگەی پرسیارە بپرسین: ئایا چٶن لەناوەڕٶكی کتێبەکان بگەین، ئایا ئەو نووسەرانەی هەڵسەنگاندنەکان پێشکەشدەکەن کێن، چەندە جێگای دڵنیایین؟ بەگشتی، لەوەدەچێت خۆمان بەدەقە قوورسەکانەوە مەشغووڵنەکەین.
– ئه‌و هۆكارانه چین واده‌كه‌ن ڕه‌خنه‌ی ئه‌ده‌بیمان پێشنه‌كه‌وێت؟ چیبكرێت بۆ پێشخستنی؟
– بێگوومان، پرۆژەی ڕەخنەی ئەدەبی، یان هەر پڕٶژەیەکی تر کایەیەکی دانەبڕاونیە لەپڕٶژەکانی تری ڕۆشنبیری. ڕەخنەی ئەدەبی دوورگەیەک نیە سەربەخۆبێتو بتوانێ لەناوخۆیدا بەتەنیابێت، بەڵکو هەمیشە پابەندە بەژیانی تاکو کۆمەڵگاو دواییش ئەو دەقانەی بەرهەمدێنو هەستو چێژی ئیستاتیکیمانەوە.
هۆکاری زۆرهەن بۆ پێشنەکەوتنی دونیای ڕەخنەی ئەدەبی ئێمە. ئێمە ئێستاش لەناو دوالیزمی ئازایەتیو ترسی نووسیندا دەژین، ئەم دوالیزمە ئەوەدەگەیەنێت، بۆنموونە نووسین وەکو ئەوەی بەرهەمێکی ئیستاتیکیو و وجودیو کۆمەڵایەتی بێت، وەک بەرهەمی ڕوئیاو ئەزموونەکانمان کەمدیارە. ئەوەی هەستی پێدەکەم ئەوەیە: ئەو نووسینەی دەینووسم دەمکاتە پاڵەوان یان حەیامدەبات؟ بەکوورتی وامانلێهاتوە نووسین نەنووسین کە تەعبیرلەژیانو بوونمان بکات، بەڵکو چەند دەمانکاتە شۆڕەسوارو بەناوبانگ. نووسین بۆتە کەرەسەیەک بۆ ڕووکەشێتیو خۆدەرخستن، ئەگەرچی ئەمە لەوەدەچێت، کە نزیکبێت لەمەرگی نووسینەوە. بێگوومان بەرپرسیارێتیو جدیەت لەهەرکاتوشوێنێکدا لەنووسیندا حاڵەتی گرنگن. بەڵام ئەم ئاکامە زۆر دەروونیە لەوێوە ڕێچكەی گرتوە، کە لاسایی کردنەوەی هەندێک نووسەربکەینو، ئیتر لەوەزیاتر هیچ شتێکی تر نەبینین، یان بەپێچەوانەوە لەشەوێکدا سێ فەردە شیعربنووسین بەبێ ئەوەی بزانین بۆچی دەنووسین. ئەمەوایکردوە ئەگەر وەکو پاڵەوانێک ناناسرێم هیچ نانووسم، لەبەرئەوە ترسێکی گەورە وەکو دەستێک خوودی ئیرادەی نووسینی گرتوە.
لەگەڵ ئەوەشدا، ژیانی زانکۆو بەرهەمهێنانی ئەکادیمیو مەعریفی بەشێکی گرنگو دانەبڕاوە لەژیانی کۆمەڵایەتیو شارستانی. ئەوانەی لەناو زانکۆکاندا پسپۆرنو وانەدەڵێنەوە چەند خاوەنی مەعریفەنو، چەند لەئاستی هاوچەرخێتی ڕەخنەی ئەدەبیەوە نزیکن، وەچەند ڕێزی ئازادی فیکرو ژیان دەگرن؟ بەڵام ئەمە کێشەیەکی زۆر گەورەیە، چوونکە زانکۆکانی ئێمە، بەگشتی لەژێرکاریگەری حزبەکاندان. کاتێک ئازادی فیکریو سیاسی لەقەیراندابێت، ئەوا زانکۆو خوودی ڕەخنەش لەقەیراندایە. گۆڕانکاری لەزانکۆکانداو، ڕێزگرتنی ئەوانەی مووستەحەقن لەبوارەکانیاندابن، شیاوە کاریانپێبدرێت، ئەمە گرنگی زۆری دەبێت لەئاسۆی ژیانی فیکریماندا.
خاڵێکی زۆر جەوهەری کە لەناو دوالیزمی ئازایەتیو ترسدا دەخولێتەوەو بۆتە جۆرە نەریتێک، ئەوەیە دەستکاری هەندێک دەقدەکەین لەبەرخاتری شەخسی، نەوەک لەبەرخاتری ئەوەی پرۆژەکە بەجدی وەربگرینو ئاسۆی بیرکردنەوەمان فراوانتربکەین. هەروەها ترسیـشمان لەخوێندنەوەی ڕاستەقینەی ناو ئەو دەقانە وایکردوە، بەڕووکەشی نووسەرەکانیان لەنێوان زمانی پیاهەڵدانو کووشتندا تەواوبکەین.
پێموایە، ئەگەر چەند گرنگبێت بۆ ناحزبیکردنی کاراکتەری کووردی لەئاستی سیاسیدا، ئەوا ناحزبیکردنی کەلتووریو ئەدەبیو هەنەری، حاڵەتی جەوهەرین بۆ گۆڕانو پێشکەوتنی ڕەخنەی ئەدەبی. ڕەخنەی ئەدەبی وەکو بەشێکی جەوهەری لەناو کەلتوورو ڕۆشنبیری، هێزێکی دانەبڕاوە لەوپرۆسێسەیە. ڕەخنەی ئەدەبی لەخۆیەوە لەدایکنابێت، بەڵکو بەردەوام داوای خوێندنەوەی دەقەکاندەکاتو ئەمەش کاریگەری لەبوارەکانی زمانو دەروونشیکاریو کۆمەڵایەتیدا هەیە. لەبەرئەمە، کاراکتەری کووردی دەبێت ئەودەقانەی دێنە بەردەست، بیانخوێنێتەوە، ئەرکی ڕەخنەی ئەدەبیش ئەوەیە بەقووڵی ئیش لەسەر شتە نائاشکراکان بکات. خاڵێکی تریش ئەوەیە، نووسەرەکان لەبەرئەوەی دەنووسن، هە‌ق نیە لەڕەخنەبترسن، بەڵام هەقی خۆیانە سڵ لەڕەخنەی نادرووست بکەنەوە، واتە ئەگەر زمانی کووشتن زمانێکی شەڕانیو ناشیاوبێت، ئەوا بەهەمانشێوە زمانی پیاهەڵدانو وەسفکردنیش زمانێکی پاسیڤو بێ بەرهەمە.
– ئه‌و په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه له‌نێوان‌و ئه‌دیبان‌و ڕه‌خنه‌گرانماندایه نه‌بووه‌ته هۆكاریی نازانستی كاركردنی ڕه‌خنه‌گر، یان ڕاستگۆیی ڕه‌خنه‌گر‌و زوویربوونی ئه‌دیبان؟(به‌گشتی مجامه‌له‌‌و په‌یوه‌ندی كۆمه‌ڵایه‌تی گرفتێك نیه له‌به‌رده‌م پێشخستنی ڕه‌خنه، گه‌ر نمونه‌ت لایه ته‌نیا ئاماژه‌ی پێبكه بێ ناوهێنان؟
– بەڵێ ئەوەڕاستە، لەڕٶشنبیری کوردیدا بەئاسانی هەستپێدەکرێت. بەداخەوە، هەندێکجار یەکێک واهەستدەکات نووسەروکاراکتەرەکان لەنووسینو ئەدەبیش گەورەتربن، دواجار نووسەر چەند هێزی گەورەی داهێنانی هەبێت، نابیت بیری بچێت: ئەوەی لەئەدەبوژیانەوە فێردەبین، بیناکردنی مۆرالی سادەییە. زیاتریش لەمە، لەنووسینو ئەدەبی هاوچەرخدا، فێری ئەوەشدەبین، نووسینێک نیە لەخۆیدا بەسەربەخۆیی لەدایکبووبێت، لەبەرئەمە چەند بتوانین پەیوەندیەکانمان پتەوتربکەین لەسەر زەمینەی ڕێزوسادەیی، ئەمەندەی تر دەتوانین ڕەخنەش قبووڵبکەین.
لاوازیەکی زۆری ناو ئەوکێشانە ڕەنگە لەوەدابێت، یان ڕەخنەکە شایستەی ئەوەی نیە، یان نووسینێک خۆی لەسەرو هەموو ڕەخنەوەببینێت، بەهەردوودیودا گرژیە.
داجار، بۆچی ڕەخنە نووسەرانمان زویربکات، نووسین بۆیە چاپدەکرێت بۆئەوەی بخوێنرێتەوە. خوودی ئەدەب بەبێ ڕەخنە ناتوانێ باشتربناسرێت، لەگەڵ ئەوەشدا ڕەخنە خوودی ئەدەب دەوڵەمەنددەکاتو درێژەبەژیانی نووسین دەدات.
لەهەر شوێنێکی ئەم سەرزەویەدابین، پڕٶژە کەلتووریو ڕۆشنبیریو کۆمەڵایەتیو هونەریو فەلسەفیەکان، بەبێ خوێندنەوەو پیاداچوونەوە، تەئویلکردنەوەو، هەڵسەنگاندنو، دواییش ڕەخنەلێگرتن ناتوانن درێژە بەخۆیان بدەنو گۆڕانی جەوهەری بەسەرخۆیاندا بێنن. بوونی ڕەخنە فێرماندەکات، بزانین هیچ کەلتوورو هیچ دەقێکیش لەسەر هەموو کەلتوورو دەقەکانی ترەوە نیە، هیچ نووسەرێکیش پێغەمبەرو خوداو واعیزکێش نیە بەسەرتەواوی ئەدەبو نووسینەوە، چوونکە تاوەکو ئەوکاتەی زمانو خەیاڵو ژیانی مرۆڤ لەبەردەوامیدا بێت، داهێنان هەمیشە دەبێت.
بەردەوام خوێندنەوەی ترو چاککردنو، پیاداچوونەوەو، ڕەخنە بوونی دەبێت. لەمدیدەوە ڕەخنە مۆتۆڕی بەڕێوەبردنی دۆزینەوەی زۆرشتگەلە، کە ڕەنگە لەناو دەقو ژیانی کۆمەڵگاو کەسەکاندا بیانبینینو هەستیان پێبکەین.
