تازەگەریى نوێگەریى …عەبدولموتەڵیب عەبدوڵڵا
ێباح الخیر خان من، شهى شیرین زبان من
توى روح و روان من، ببت قربان تە جان من
“مەلاى جزیرى”
تازەگەریى نوێگەریى
ئەدۆنیس لە کتێبى (پێشەکى بۆ شیعرى عەرەبى، ل99-100) لە بارەى جیاوازى نێوان (تازەگەریى) و (نوێگەریى) دەڵێت: نوێگەریى لە دوو مانادا دەبینرێت، یەکەمیان زەمەنییە، واتە دواین دۆزینەوە، دووەمیان هونەرییە، واتە شتێک کە پێشتر نەبووە، یان لەو شێوەیە بەر چاو نەکەوتووە. بەڵام تازەگەریى هەمیشە دەلالەتى زەمەنى هەیە و هەموو ئەو شتانە دەگرێتەوە، کە تا ئێستا کۆن نەبوونە. کەواتە هەموو ئەوەى کە نوێیە تازەیە، بەڵام هەموو تازەییەک نوێ نییە، چونکە نوێى هەڵگرى پێوانەیەکى هونەرییە، کە تازەیى هەڵینەگرتووە، بەمجۆرە نوێگەریى لە کۆنیشدا هەبووە وەک چۆن لەو سەردەمەشدا هەیە.
بەڵام (ئینسیکلۆپیدیاى لالاندى فەلسەفى، بەرگى g-a)، تازەگەریى (moderne) بە هاوچەرخى دادەنێت، ئەو زاراوەیە هەر لە سەدەى دەیەمەوە لە گفتوگۆى فەلسەفى یان ئایینى بە کار هێنراوە. تازەگەریى لە ناوەوەى خۆیدا و بە مانا زەمەنییەکەى واتە تازەکردنەوەى فیکر، بەڵام کە دەڵێن فەلسەفەى تازەگەریى واتە فەلسەفەى سەدەى شانزە و سەدەکانى دواتر کە تا ئەمڕۆ درێژەى هەیە، هەڵبەتە (فرانسیس باکۆن 1561-1626) و (دێکارت 1586-1650) بە دامەزرێنەرى ئەو فەلسەفەیە دەژمێردرێن.. ل822. کەچى نوێگەریى (innovation) بە هاوشانى داهێنان دانراوە، ئەو زاراوەیەش (ڤ. ئیگەر) لە ساڵى 1901 بە کارى هێناوە.. ل677.
کەواتە دەتوانین بڵێین (تازەگەریى) وەک زاراوە، گشتکیر دەکەوێتەوە، کەچى نوێگەریى هەڵگرى تایبەتمەندییە، لەسەر ئەو بنەمایەش دەشێ نوێگەریى وەک دیاردەى تازەگەریى دەربکەوێت! نوێگەریى هەمیشە هەڵگرى جیاوازى و گۆڕانە، بەو مانایەى کە هاوشانى داهێنانە و لە هەموو سەردەمەکاندا دەبینرێت، بەڵام مەرج نییە هەمیشە ئاماژە بێ بە تازەگەریى، بەو مانایەش مەرج نییە تازەگەریى هەڵگرى داهێنان بێ؟! دەمەوێ بڵێم ئەگەرچى تازەگەریى گشتکیر دەکەوێتەوە، بەڵام رەها نییە، بەڵکو هەمیشە شتێکى دیکەیە، راستە کەلەپورى ئەو ساتەوەختە کاڵدەکاتەوە، بەڵام پاش ئەو ساتەوەختە، کەلەپورێکى دیکە شوێنى ئەو دەگرێتەوە، ئەویش وەک خۆى بە شێوەیەکى کاتى بۆ تازەگەرى دەردەکەوێت، لێرەوەیە تازەگەریى بە نوێ لە قەڵەم نادرێت، بەڵکو هەمیشە بە شتێکى دیکە دادەنرێت.
لە فەرهەنگ و ئەدەبى کوردیدا بە شێوەیەکى بەرفرەوان ئەو دوو زاراوەیە تێکەڵ بە یەکتر دەکرێن، بەڵام دەتوانین ماناکانى تازەگەریى لە کۆى ئەو بەها و رەفتار و نوێگەرییەدا هەڵگرینەوە کە بە دژى کۆن خۆى دەنوێنێ، بە دیوەکەى دیکەش تازەگەریى وەک زاراوە ئەگەرچى لەسەر ئاستى داهێنانى ئەدەبى و سۆسیۆلۆجى هەڵگرى جۆرێک لە وەکیەکنەبوون و نێودژى و رێژەگەرییە، بەڵام هەمیشە پرسى تازەگەریى پرسى ئازادى و داهێنان و نوێگەرییە، تەعبیر لە رۆحى سەردەمەکەى خۆى دەکات ، تازەگەریى هەمیشە وەک پرۆژەیەکى کراوە درێژ دەبێتەوە.
(شێرکۆ بێکەس)ى شاعیر لە چاوپێکەوتنێکدا کە (نیهاد جامى) ئەنجامى داوە، قسە لە تازەگەریى شیعریى کوردى دەکات و پێیوایە (گۆران)ى شاعیر بە دواى تازەکردنەوەى رووکارى ئەو زمانەدا هات، کە (پیرەمێرد) وەستاکەى بووە. دەشێ ئەو قسەیەى شێرکۆ بێکەس بە چەمکى تازەگەریى و نوێگەرییەوە پەیوەست بکەین، بەڵام بەو مانایە نا، کە پیرەمێرد وەستاکە بێ و گۆران شاگردێک کە تەجاوزى وەستاکەى دەکات، بەڵکو لەوێوە کە زمانى تازەگەریى سەردەمێکى دیاریکراو ناکاتە زمانى تازەگەریى هەموو سەردەمەکان، کەچى لە بەرانبەر ئەوەدا زمانى (نوێگەریى داهێنان) زمانێکى زیندووە و هەمیشە وەک دیاردەى تازەیى خۆى دەسەپێنێ! بۆیە ئێمەى کورد هەتا ئێستاش شاعیرانى وەک (مەلاى جزیرى 1567-1640) و (فەقێ تەیران 1653-1642) و (نالى 1797- 1873) و (سالم 1800- 1866) و (کوردى 1809- 1849) و (مەحوى 1830- 1904) دەخوێنینەوە! وەک چۆن (گۆران) و (شیرکۆ)ى تازەگەریش دەخوێنینەوە، بەڵام (نەخشەى تازەگەریى) بە تەنیا چەند شاعیرێک نەخشى ناکات، بۆیە هەرگیز ناتوانین (ئەحمەد هەردى) وەک رەنگێکى درەوشاوەى نەخشەى تازەگەریى شیعریى کوردى فەرامۆش بکەین، وەک چۆن تاوانێکى گەورەیە (هێمن)ى شاعیر وەک نموونەیەکى زۆر تایبەتى نێو ئەو نەخشە وەلا بنێین و جێ پەنجەى (عەبدوڵڵا پەشێو) نەبینین، یان (موئەید تەیب) و (لەتیف هەڵمەت) و (رەفیق سابیر) و (ئەحمەدى مەلا).. کەواتە (تازەگەریى) وەک پرۆژەیەکى کراوە لە کۆى رەنگەکان لە دایک دەبێت، بەڵام ئەوە نوێگەریى یان داهێنانە هەمیشە بە ستوونى دادەبەزێتە نێو پانتاییە کراوەکەى تازەگەرییەوە.