گەشتێكی كورت بە نێو “سۆناتای خاچ” ڕۆمانێك لە خاك، خاكێكییش لە دڕك
ئەگەر مرۆڤ بتوانن خۆیان فێری ڕق بكەن،كەواتە دەتوانن خۆیان فێری خۆشەویستییش بكەن، چونكە خۆشەویسی سروشتیترە بۆ دڵی مرۆڤ
نێڵسۆن ماندێلا
ئازا یوسف
لەم ماوەیەدا هەوڵمدا هەندێ ڕۆمانی باش بخوێنمەوە، بەڵام ئەوەی زۆر سەرنجی ڕاكێشام ڕۆمانەكەی (لیۆ تۆڵستۆی)بوو لە ژێر ناونیشانی (سۆناتای خاچ) كە بەڕێز (ئەردەلان عەبدوڵڵا) لەزمانی ئەڵمانی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی. هونەری وەرگێڕان لەم ڕۆمانە تەواو دەركەوتوو كارێكی ئێجگار جوانی كردووە هەر زوو خوێنەر پەلكێش دەكات، پێم وایە زۆر سەركەوتوانە توانیویەتی لەگەڵ ڕۆمانەكە تێكەڵ ببێت و لەڕەسەنییەتی و دەقە ئۆرجیناڵەكە زۆر لانەدا، وەرگێڕ ئەم ڕۆمانەی هێندە شیرین وەرگێڕاوە تەواوی كەرەسەكانی بەكاربردووە. لایەنە جوانەكانی ڕۆمانەكە دەبینی كە وەرگێرێكی لێزان یاری بە تێكستەكان كردووە. بەو پەری لێهاتوویی و دەستپاكی وەرگێڕاوە. ئەم ڕۆمانە یەكێكە لە شاكارەكانی (لیۆ تۆڵستۆی) لە تەمەنی 63 ساڵی نوسیویەتی ڕۆمانێكی قەدەغەكراوی ڕووسیاییە لەساڵی 1890 لە ئەڵمان چاپكراوە، ناونیشانی ڕۆمانەكە بە ناوی پارچەیەك لە موزیك ژەنی بە ناوبانگی جیهان “بتهۆڤن”ە
هەر كە لەو ڕۆمانە بوومەوە گەیشتمە ئەو حەقیقەتە هەموو مرۆڤێكی هۆشدار هەڵە بە ئاگاییەوە دەكات. ئەم هەڵانەش لەسروشتی مرۆڤەكان نیین چونكە لە بنەڕەتی مرۆڤدا هەمیشە خوازیاری چاكەیە. هەندێ ململانێی ئەزەلی لە مرۆڤەكاندا بوونیان هەیە ئەویش ڕێڕەوێكی شەیتانییە و چیترنا، بۆیە ئەدای ئەخلاقیی مرۆڤ دڵۆڤانتر دەكات دەتوانێ ژیرانە بژی عاقڵانەتر بیر بكاتەوە، جا ئەوەی لێرە گرینگە ئاماژەی بۆ بكەین پیاوی غەریزی هەن لەژێر كاریگەری و ملكەچی “جنس”ی دان. هەر بۆیە بیری جەستەیی هیچ كات لەگەڵ ڕۆحدا جێگای نابێتەوە، ئەمانەش هەمیشە ناكۆكن و دەمانگەڕێننەوە بۆ كردە خەراپەكان و مرۆڤ سەرقاڵدەكەن بە “دڵ پیسی” بۆ ئەم مەبەستەش هەمیشە پەنجەی تۆمەت خراوەتە پاڵ ژنانەوە، پیاو چۆن بیر بكاتەوە چۆن بژی نابێت ژن وابێت چونكە چێژ لەژندا بوونی هەیە هەموو چاوەكان بۆ ژن كراوەترن، ئەوان كەوتونەتە حاڵەتی چێژ بەخشین، هیچ كات ناتوانن لە ژێر ڕكێفی پیاوان لابدن ئەمەش بەشێك لە باوەڕی پیاوانی چەقبەستووی بەدگومان. لە بوونی هەموو كەسێكدا بەدگومانی وجودی هەیە بەڵام هەمیشە هەندێكیان لە خۆشەویستییەوە سەرچاوە دەگرن و هەندێكیش لە تۆمەت خستنە پاڵ ژن بەبێ هیچ بەڵگەیەك. دەلالەتێكی گەورە هەیە ئەویش هەموومان بیر لەوە دەكەینەوە كام كار بۆخۆمان باشە دەیكەین ئەگەر خەراپیش بێت بۆ دەوروبەرمان بۆیە ( ئیگۆیزم) خۆپەرستی نەخۆشیەتی كوشندەیە، سەربەرخۆیی فەردییەت ئەوە نییە لەسەر ژیانی خەڵكی تر كامە بۆخۆمان باشە گڵدەینەوە، بەڵكە سەرەتا بۆخەڵك ئینجا بۆ خۆت.
چیرۆكی ڕۆمانەكە
ئەم ڕۆمانە باسی كەسێك دەكات لە حاڵەتێكی گوماناوی دەژی بە هۆی دڵ پیسییەوە بەستنەوەی ئەم ڕۆمانە بە هەندێ بە بابەتی تر وەك كاریگەری موزیك بەسەر مرۆڤدا لە هەمانكاتدا مەسەله‌ی ژن و ژن كوشتن. پۆسدنیشۆڤ پاڵەوانی چیرۆكەكەیە وەك حیكایەتخوانێك لەنێو شەمەندەفەرێكەوە ئەم چیرۆكە دەگێڕێتەوە كە چۆن ژنەكەی خۆی كوشتووە، باس لە پرۆسەیەك دەكات بەبێ خۆشەویستی ئەنجامدراوە. چۆن پرۆسەیەك ئەنجامدەدا بەبێ ئەوەی ئەو كەسەی خۆشبوێت و كچەكەیش خۆشی بوێت،بەبێ ئەوەی بتوانن سۆزی خۆشەویستی درووست بكەن لە نێو خێزان، وێڕای ئەو جەدەلە زۆری لە نێوانیاندا هەبووە كەچی پێنج منداڵیشیان گەورە كرد بەڵام لە دۆخی ڕقێكی گەورە مانەوە، لەدوای هەموو هەڵەیەكی گەورەشدا كەسی تاوانبار هەمیشە پاساوی ڕاستی بۆ خۆی دێنێتەوە وەك دڵۆڤان دەردەكەویت و پەشیمان دەبێتەوە، هەمیشە پەیوەندییەكان بەرەو نادۆستانەتر دەچوو، ئەگەر ژیان لەگەڵ پیاوێكی خانەگومانی بكەی ئەوە هەرگێز خۆشبەخت نابێت بەهەمان شێوە بۆ پیاویش وایە، هەر بۆیە ئەگەر موحیبەتێك درووست بووە لە نێوانیان ئەوە منداڵەكان بوونە ئەگەر نا ئەوان هەر زوو دەستبەرداری یەكتری دەبوون. (لەدەر ئەنجامی ئەم ڕوداوە پاڵەوانی چیرۆكەكەیش هەندێ بۆ چوونی نێگەتیڤی بەرامبەر ژن و پەیدادەكات.)
خۆشەویستی
”پۆسدنشۆڤ” دەڵێت (ئێمە تەنها لەبەر چاوی خەڵكەوە خێزان بووین) خۆشەویستی پێداویستییەكی ڕۆحییە هەر بۆیە پیرۆزیی و فەزڵی خێزان ئەوەیە چەند دەتوانێت خۆشەویستی دروست و زیاتر بكات لە هەمانكاتیشدا ئەم خۆشەویستییە بگوازێتە دەرەوە، خۆشەویستی پەیوەندییەكی ڕۆحی و ئیلزامی دروست دەكات بۆیە هەموو كات ڕق و كینە و خۆپەرستی غیابی هەیە كاتێك خۆشەویستی ئامادەبوو، ئەوان هیچ كات بە چاوی درەوشاوەیی سەیری یەكتریان نەدەكرد هەر زوو كەتبوونە بەر تیغی یەكتر، “پۆسدنشۆڤ” لە دوای تێپەڕاندنی ژیانێكی خوێریانەوە تەنها بیر لەوە دەكاتەوە زەواج بكات چونكە ئەو لە دۆخێكی نەفسی یەكجار خەرپدابوو، بەبێ ئەوەی ژنەكەی ئامادەگی ئەم زەواجەی هەبووبێت، چونكە بریاڕ دان لە كۆتایی پیاو دەیدات نەوەك ژن بەپێی ئەو كلتورەی ئەو تیایدا دەژیا.
سەرەڕای ئەم هەموو كردە خەراپانەی پاڵەوانی چیرۆكەكە ئەنجامی دەدا بەرامبەر مێیینەدا بەر لە پڕۆسەكە، كەچی بە دوای كچێكدا دەگڕێت كە خاوەنی پاكیزەیی و پاكی بێت. ئەمە هەر سەرەتا كەسێكی گوماناوی بووە پەیوەندی بە عورفی دوای زەواج نەبووە. ئەوان نەیانتوانی هەرگێز لێك تێبگەن بۆیە هەمیشە پەنایان بردۆتە بۆ چێژ وەرگرتن، چێژێكی كاتی و چەند خولەكی بۆیە دوای ئەوە لە هەمان دۆخی خراپەی خۆیانبوون لە زاری حیكایەتخوانكەوە هاتووە (ئەگەر هەر كاتێ پەیوەندییەكانیان بەرەو سارد و سڕی و دوژمنكاری بچوونایە، ئەوا هەستە شەهوانییەكان كۆتایی بەم شەڕه دەهێنا). زۆر جاریش بەركەوتنێك دروست دەبوو لە نێوانیان سەر لەنوێ هەموو ئەو كێشانە دروست دەبوونەوە كە پێشتریش هەیان بووە
. لەم ڕۆمانە ئەوە دەبینین هەر لە سەرەتای پرۆسەی هاوسەرگیریان شتێك نییە بە ناوی خۆشەویستی ئەوە تەنها وەك دوو مرۆڤی “ئایدیال” واتە پێكەوە نووستنی ژن و مێرد چیتر نییە و نەبووە ڕاستە ئەوان تەنها دوو مانگی سەرەتایی هاوسۆز بوونە ئیتر كۆتایی بە هەموو خۆشەویستییەك هات.
سیحری موزیك
ئەگەر دەرگایەكی خانە گومانی واڵاتر كرا لەم دۆخە خەراپەی “پۆسدنشۆڤ”تیایدابووە ئەوە خودی خۆی بووە، چونكە هاوڕێیەكی كۆنی خستە نێو خێزانەكەیەوە ئەویش موزیك ژەن بوو بەناوی “تروخاچڤسكی” هەر لەبەر ئەوەش خێزانەكەی خۆی ئاشنایەتی باشی موزیكی هەبوو حالەتێكی نا تەندروست بەسەریاندا ڕویدا بە یەكتر ناسین لەگەڵ ژنەكەی هەندێ جار بیری لەوە دەكردەوە بۆ ئەوەی دڵی ژنەكەی نەشكێنێت، هەموو ئەوانەی قەبوول دەكرد، ئەوان بە یه‌كەوە موزیكیان دەژەنی ئەگەر ئاشنایەتییەكیان پەیدا كرد ئەوە تەنها لە ڕێگای موزیكەوە بووە. هەندێ ئەو كاریگەریانە بەسەر مرۆڤەوە دەمێنێت ئەویش موزیكە ئایا موزیك ئەو سیحرەیە ببێتە ئەوەی مرۆڤێك تیادا بكوژرێ؟
كوشتنی ژن
”سۆناتای خاچ” چەن تەوەرێكی گرینگی باس كردووە، ئەوەی زۆر زەقبۆتەوە لەم ڕۆمانەدا كە هەموو جیهان پێوەی دەناڵێنن، مرۆڤێك بەدەستی نزیكترین كەسی خۆی دەكوژرێ دوای پێنج منداڵ بە هۆی بەدگومانی”دڵ پیسی”لە ژنەكەی كۆتایی بە ژیانی دێنێ، هەر لەسەرەتای پێكهێنانی ژیانی هاوسەری تا دوا هەناسەیان ئەوان هەمیشە ناكۆك بوون، هیچ كاتێک ڕه‌فتاریان وەك دوو كەسی ئاسایی نەكردووە، نەیانتوانیوە دیالۆگێك بكەن بۆ ئەوەی كیشەكانیان بنبڕ بكرێت، بۆیە لەم كاتەدا مرۆڤێكی دڵۆڤان دەكرێت ببێتە كەسێكی دڕندە و قێزەون، وەك كەسێكی نائارام و گوماناوی دەردەكەوێت، جا ئەم باسانە وێژدانیین بۆیە هەڵكوتانە سەر ژن هیچ كات دلێری پیاو پیشان نادات بەڵكە بێهێزی و درندەیی جێگایی دەگرێتەوە. هەمیشە مەسەلەی ژن و ژن كوشتن دووبارە دەبنەوە و هەموو گوناهەكان دەخرێنە پاڵ ژنانەوەش چونكە ئەوان دەبنە هۆی گوناهكردن لە ڕوانگەی ئەم جۆرە پیاوانەوە. جا ڕەوا بوون بۆ پیاو مانای ئەوە نییە هەموو شتێك حەلالو بۆ ژنیش حەرام، ئەمانە هەموو دەچێتەوە قاڵبی كەسی مۆراڵ واتە ئەخلاقی، كێ و كامانەن دەتواننن دڵی نزیكترین كەسیان بڕەنجێنن، ئەوەی كە گرینگە دەبێت بزانین چۆن لە دەرەوە باشبین و لە ژورەوه‌ش ناكۆك.
ئەوانەی هەموو ڕویاندا تەنها ژیانی ژن و مێردێك بوون، نزیكترین دوو كەس و دوو هاوڕێ.
