دانەرى تێكست یان خودى تێكست

 دانەرى تێكست یان خودى تێكست
 نووسینى: یوسف عیزەدین
 
 ( ئەدەب لەدەرئەنجامدا بێجگە لەخەونێكى ئاراستەكراو هیچى تر نییە ). " بۆرخیس "
 
 لوغزى زمان، نهێنى و پەنهانەكانى، سیحر و تەلیسمەكانى، رەهەندە جیاجیاكانى، كۆریدۆر و پاساژە نەزانراوەكانى، زانراوەكانى و چەندین شتى دیكە وامان لێدەكات، لەئاست زماندا سەراسیمە بین. هەرچەندە خودى مرۆڤ زمانى خوڵقاندووە، بەڵام سەنترالیزمى زمان و وەپەراوێزخستنى مرۆڤ، لەئاست زمانێكدا كەخۆى داهێنەریەتى، توانستى كۆنتڕۆڵكردن و ترازانى زمان لەپێگە ماتەریالییەكەى و چوونى بۆ نێو قووڵاییەكانى میتافیزیكیاو سەیركردنى وەك موقەدەسێك، بەرزبوونەوەو باڵابوونى، نەوەستانى لەئاستێكدا و گۆڕانی.. راگەیاندنى بەردەوامى بۆ بوونێكى شاراوەو پەنهانى خۆى، بوونێكى نەزانراو و هێشتا كەشف نەكراوى، مایەى هەڵوێستەو پرسیارە؟!
 بۆیە سەیر نییە گەر هەبن پێیان وابێت، ململانێى مێژوویى راستەقینە، ململانێى ئینتیمایە بۆ تێكست یاخود زمان، بەو پێیەى كەزمان سیستمى سیستمەكانە، گەرچى لەنێو شوێن و زەمەندا چآ دەبێت، بەڵام هەروەك ئەوەى لەناشوێن و نازەمەندا نیشتەجآ بێت، پێویستى بەموغامەرەى خەیاڵ و ئەندێشەیە تا پەى بەسەرەتاو نەزانرا و بەرایبوونى ببات. ریزبەندى زمانە یەك لەدواى یەكەكانى هەمان سولالەى زمان هەندێك كات بەچەشنێكە، كە زمانى ئاڵتەرناتیڤ شوێنى زمانەكەى پێش خۆى دەگرێتەوەو بەم چەشنە ئیدامەى دەبێت تادواجار زمان دەبێتە شتێكى زۆر نەیار بەبەراییەكانى خۆى، هەر لەنێو خودى ئەو كۆمەڵە ئیتنیكییەى كەتێیدا دروستبووە.
 سیحرى زمانى بەرایى لەیەكەمین ساتى دروستبوون و گۆكردنیدایە، لەیەكەمین ساتى بەربەرەكانێى خەیاڵ و واقیعە بۆ ناونانى شتێك، رەنگە زمان هەڵقووڵاوى یەكەمین ساتى سەرسامیى مرۆڤ بووبێت، دەرحەق بەو شتانەى كەلاى ئەو پێشتر تەنها رەنگ و شێوە و بۆن و دەنگ و تام و قەبارە و بارستە بوون، داهێنانى زمان ساتەوەختێكى سەیرى پەڕینەوەى بوونەوەرێكى ئاقڵە لەدنیاى ئاژەڵانەوە بۆ نێو دنیایەكى دیكە، دنیایەكى سامناكتر لەجەنگەلأ. زمان بۆ هەتا هەتایە ئەو بوونەوەرەى كەئێستا پێى دەگوترێت مرۆڤ لەدنیاى ئاژەڵان ترازاند و گەڕانەوەشى بۆ نێو ئەو دنیایەى پێشووترى كردە مەحالأ.
  ئەوەى وەك سەرەتایەك پێش ئەوەى بچینە سەر كورتە باسەكەمان، دەبێت ئاماژەى پێبدەین.. پێوەندى نێوان ئاخافتن و نووسینە، ئاخافتن لەمێژەوە بەبنەمایەكى بەرایى سەیركراوەو پەى بەوە براوە كە ئایدیاو مەبەستى بێژەر راستەوخۆ دەگەیەنێتە وەرگر"گوێگر"، بەڵام نووسین كردەیەكى راستەوخۆ نییە و تەنانەت تواناى گەیاندنى بیركردنەوەى خودى دانەریشى نییە لەحاڵەتى خوڵقاندنى تێكستدا( دیارە لەسەرجەمى كورتە باسەكەدا تەنها مەبەستمان لەو جۆرە نووسینانەیە كەجدیەت لەخۆ دەگرن و بەتایبەتیش ئەو نووسینەى كەتێكستێكى ئەدەبى دەهێنێتە بوون ).
 " گۆران" لەدووتوێى شیعرێكدا باسى لەو حاڵەتە كردووە، كەچۆن ئەوەى بیرى لێدەكاتەوەو وەك خەیاڵێك پێى مەستە، بۆى ناهێنرێتە نێو تێكستەوەو دەستنیشانى دوورى ئەو دوو پرۆسەیە دەكات كەیەكێكیان بیركردنەوەو خەیاڵى خۆیەتى و دووەمیشیان كردەى نووسینیەتى، رەنگە ئەمە وەرچەرخانێك بێت لەئەدەبى كوریدا بۆ جیاكردنەوەى تێكست لەخودى بیرو هزر و تێڕوانینى دانەر. دەتوانین بڵێین ئاخافتن زیاتر نزیكە لەوەى بەخەیاڵدا گوزرە دەكات و دانەر بیرى لێدەكاتەوە، بەو پێیەش كەنووسین دوالیزم و پاشكۆى ئاخافتن نییە، كەواتە هەر لەبنەڕەتەوە بارگاوییە بەجیاوازى و دووركەوتنەوە لەكۆنتڕۆڵكردنێكى بەزۆر، هەرچەندە ئەوەى كە لێرەدا لەبارەیەوە دەدوێین ساتەوەختێكى زمانە لەخوڵقاندنى تێكستێكى زیندوودا.
  گەمەكانى نووسین لەكردەى نووسیندا، لەهیچ سنوورێكى دیاریكراو جآ ناكرێنەوە و بێكۆتا ئیدامەیان دەبێت، هەر ئەم گەمەیەشە كەبەشێكى جیاكردنەوە و ناسینەوەى تێكستەكانى دەكەوێتە ئەستۆ، دیارە مەبەستمان لەو گەمانەیە كەلەناوەوە دەكرێن و لەنێو قووڵایى كێشمانكێش و ململانێ و دژایەتییەكانەوە وەك ناوكۆكەیەك لەچەقەوە بۆ دەرەوە تەوژم دەدەن و شەپۆلە یەك لەدواى یەكەكانیان لێدەكەوێتەوە.
 كردەى نووسین كاتێك لەئاست خوڵقاندنى تێكستدا رادەوەستێت، بەبآ گەڕانەوە بۆ پانتاییەكانى زمانى پەراوێزكراو و رەتكراو و دوور لەسێنتەر مەحاڵە، بەكارهێنانى زمانى ئاڵتەرناتیڤ تێكستێكى ئاڵتەرناتیڤ دەهێنێتە كایەوە، هەر ئەمەشە بەشێوەیەكى گشتى لەدنیاى ئەدەبیدا دەگوزەرێت و كەمجار هەندێك تێكست تواناى تەجاوز كردنیان هەیە. دەبینین پاش دەركەوتنى تێكستێكى زیندوو، دەیان تێكستى ئاڵتەرناتیڤ دێنە بوون و خۆیان نمایش دەكەن.
 لەڕوویەكى دیكەشەوە پێوەندى هۆشمەندى بە تێكستە ئاڵتەرناتیڤەكانەوە گەیشتۆتە ئاستێك، كەتەنها بەشێكى زۆرى تێكستەكان نابنە ئاڵتەرناتیڤى یەكدى، بەڵكو زۆر جاران هۆشمەندیش وەك تێكستێك خۆى نمایش دەكات و لەمیانى بوون بەتێكستییەوە دژایەتى تێكستە نەیارەكان بەخۆى دەكات. بەمەش ئەو پێوەندییەى لەنێوان نووسراو و نەنووسراودا هەیە بەچەشنێك دەئاڵۆزكآ و دەپەشۆكآ كەئیدى نەزانراو لەو ناوەدا دەبێتە پەراوێزێكى لەبیركراو و زانراویش دەبێتە ئەوەى كەهەیەو ناشێت و ناكرێت لەپشت ئەوەوە بیر لەشتێكى دیكە بكرێتەوە.
 ئەدەبێكى ناتەقەلیدى و ناباو وەك كایەیەكى ناجێگیر و شلۆق و ناسەقامگیر، سەربارى ئەو گومانەى كەهەیە كەسەبارەت بەخۆى و ژانرەكانى، ئەگەر بگەڕێینەوە سەرەتاكانى و بەنێو زەمەنێكى دێریندا هەنگاو بنێین و لەئاست حیكایەتەكانیدا رابوەستین، دەبینین ئینیمایەكى فیعلى بۆ كەسێك نییە، بەڵكو ئینتیماى بنەڕەتى بۆ زمانەو حیكایەتخوانیش تەنها هۆكارێكى گواستنەوەیەتى و لەویشەوە لەدوو توێى ئاخافتندا لەزارێكەوە بۆ زارێكى دى، سەفەرى بێكۆتاى دەست پێدەكات، ئەو سەفەرەى كەهێندەى دووركەوتنەوەى لەسەرچاوە یەك لەدواى یەكەكانى، هێندە دەگۆڕێت و لەشتێكەوە دەبێتە شتێكى تر، رەنگە هەر ئەمەش بێت هۆكارى لێكچوونى زۆرێك لەو حیكایەتانەى كەلەلاى زۆر لەكۆمەڵ و گروپە ئیتنیكییەكان بوونیان هەیە، سەربارى دوورى پانتایى جوگرافى مابەینیان، بەمەش هاوبەشییەك دروست دەبێت، بەبآ ئەوە بێژەرى یەكەم، یان سەرچاوەى زێدى كەوتنەوەى حیكایەت دیار و ئاشكرا بێت. دیارە ئەوەى لەحیكایەتەكاندا ئیبراز و بەرجەستە دەكران كاراكتەرەكان بوون، نەك خوڵقێنەر و بێژەرى حیكایەتەكە و حیكایەتخوانە یەك لەدواى یەكەكانى، هەردەم ئەوانەى كەحزوریان هەبوو كاراكتەرەكان بوون، كەبەزیندوویەتى لەزەین و خەیاڵى گوێگران و گوێبیستانیدا دەمایەوە و هەمیشە بەوەبیرهاتنەوەو گێڕانەوەى ماجەراكانیان وەك خۆیان كارا دەبوونەوەو دەهاتنەوە نێو ئەو ساتەوەختەى كەلە ساتەوەختى گێڕانەوەیاندا هەبوو.
 بێژەر و راوى سەبارى بوونى راستەقینەیى و رۆڵى لەگواستنەوەدا لەجێى نەبوو بوو، هەمیشە ئەوانى دیش دەیانتوانى بیگێڕنەوە، بەبآ ئەوەى خودى حیكایەتەكە ببێتە مەرجەعێك، قابیل بەلەخۆگرتنى هەموو ئاڵوگۆڕ و گۆڕانێك بوو.
 حیكایەتەكانى "هەزار و یەك شەو" ەوە نمونەیەكى بەرچاوى ونبوونى حیكایەتخوانى راستەقینەى حیكایەتەكانە، كەلەجێى ئەو "شەهرەزاد" دێتە قسە و ئەوە لەدنیادا وەك بێژەر و راوى حیكایەتەكان ناسراوە. ئەم ناو ونبوونە ئیختیارییەى دانەرى حیكایەتەكانى  "هەزار و یەك شەو " ە، بەتایبەت بەو پێیەى نووسراوەتەوە لەلایەن كەسێكەوە كەدەكرێت كۆكەرەوەى ئەو حیكایەتانە بووبێت، یان دانەریان بووبێت، یان لەیەك كەس زیاتر بووبێتن و دەیان بۆچوونى دیكە كەدەكرێت بەخەیاڵماندا بێت، جێگەى سەرسامبوونمانە لەمڕۆدا، كەدیارە بەمەبەستى بردنە پێشى نووسراو، ئەوانەى لەپشت هاتنە بوونى ئەو حیكایەتانەوە بوون، بۆ هەتا هەتایە خۆیان ونكردووە، هەر ئەمەشە تەوەرەى سەرەكى و یەكێك لەهۆكارەكانى ئەو پەیوەست بوونە تەلیسماوییەى خوێنەر پێوەى، چونكە مەودایەكى واڵایان جآ هێشتووە تا خوێنەر بۆ خۆى پڕى بكاتەوە، هەر ئەم تێكستەى "هەزار و یەك شەو"ەش بوو، كەمێژووى نووسینى ئەوروپاى گۆڕى، لەكاتێكدا لەزێدى خۆى كەڕۆژهەڵات بوو ئەو رەواجەى نەبوو، شوێن قسەو باس و بگرەو بەردە نەبوو، وەك "ئۆرهان پامووك" یش ئاماژەى پێدەدات، گوایە گوتراوە ئەوەى هەموو حیكایەتەكانى ئەو كتێبە بخوێنێتەوە دەمرێت، ئیدى ئەمەیە ئەو ریكلامەى كەڕۆژهەڵات بۆ باشترین كتێبى خۆى كردووە، ئەمەیە ئەو تەوژمە ناشرینەى كەپێى هەزم ناكرێت كتێبێك خوێنەرى هەبێت و بخوێنرێتەوە، ئەمەیە ئەو ئاستەنگەى كەئێمەى رۆژهەڵاتى تا ئەمڕۆكەش تەجاوزمان نەكردووەو خوێندنەوە نەبۆتە بەشێك لەمیرات و فەرهەنگمان، بەتایبەت خوێندنەوەى ئەو كتێبانەى لەدەرەوەى بازنە داخراوەكانى موقەدەساتەوە  هەوڵى گوتنى شتێكى جیاواز و ناباو دەدەن.
 بوونى تێكست وەك ئەوەى كە لەئێستادا هەیەو هەوڵدان بۆ كردنە ئەفسانەى خودى دانەرى تێكست، مێژوویەكى هێندە كۆنى نییە و پەیوەستە بەزەمەنى بەهادانان بۆ تاك وەك خوڵقێنەر و داهێنەر، شایانى باسە هەر لەو دەمەوەى سیستمى كاپیتالیزم بەها پێشینەكانى پیشووترى سەر و ژێر كرد و دەرئەنجامى ئەو تەنزیر و بیر و بۆچوونانەى كەهێدى هێدى لەنێو جەرگەى گۆڕانى سیستمى پێشوو هاتنە دەرآ و لەزەمینەى كاپیتالیزمدا شوێنیان بۆوە، دانەریش لەمیانەى ئەو تەرحانەوە كەباسیان لەفەردانییەت و توانا شاراوەكانى دەكرد، دانەریش وەك "تاك" ێك بووە مایەى قسەو باسێكى جیاوازتر لەوەى پێشتر لەئارادا بوو، بەسەرهات و حیكایەتى ژیانى و بارە دەرونییەكانى، راو بۆچوونە زاتییەكانى بووە پێشەنگى هەموو ئەو خوێندنەوەو كارە رەخنەییانەى كەخۆیان لەقەرەى تێكستەكانى دەدا، دیارە خودى دانەرانیش رۆڵیان هەبووە لەو جۆرە تێڕوانینەى كە بوون و مەوجودیەتى ئەوان دەباتە پێش تێكستەوە، ئیدى دەبووایە لەنێو ژیانى واقیعى و هەڵسوكەوتى رۆژانە و یادەوەرییەكانى خودى نووسەر و كەسە نزیكەكانى كەلەبارەیەوە دەیانگێڕایەوە، وەك گەواهیدەرێكى ژیانى دانەر دەبووە كلیلى كردنەوەى دەركە داخراوەكانى تێكست و لەمیانى ئەوەوە دەخوێنرایەوە، كەواتە دانەر و تێكست بوونە دوانەیەكى لێك جیانەكراوەى پێكەوە گرێدراو، بەچەشنێك كەهەر دەبووایە لە دانەر و ژیانییەوە تروسكایى تێگەیشتن و راڤەكارى و شیكاركارى تێكستەكەى بكرێت، ئەگەر سەردەمانێك "هۆمیرۆس" تەنها ناوێك بووبێت، بۆ ناسینەوەى داستانێك، ئەوە دانەرى ئەمڕۆ بۆتە ئەو تێكستەى كەبۆخۆى لەتێسكتە نووسراوەكە گرنگتر و لەپێشترە، چ تێكستیشە ئەو موڵكەیە كەدانەر خاوەن شەرعییەتى و هەر خۆشى بەتەواوى پەى بەنهێنى و پەنهانەكانى دەبات و هەربۆیە، بەشێكى زۆرى چاوپێكەوتن و دیمانەكان لەگەلأ دانەرانەدا بەدەورى ئەو تەوەرەیەدا هەڵدەسووڕێت، كەئاخۆ مەبەستى لەفڵانە رەمز و هێماو، بوونى فڵانە كەسایەتى و روودا و شتەكانى دیكە چییە، وەڵامى نووسەر سەنگى مەحەكە لاى ئەوانەى كەخاوەنى ئەو چەشنە تێڕوانینەن، ئەمە بەشێكى بەرفراوانى ئەدەبیاتى كوردیشى داگیركردووە، تەنانەت ئەو نووسەرانەى ئیدیعاى ناتەقلیدى بوونى نووسینەكانیشیان دەكەن، یان وا دێتە پێش چاوى خوێنەران و ئەزموونەكەى بەشتێكى نوآ دەزانن، بەڵام كەقسە دێتە سەر تێكستەكانى، یان كەسایەتییەكانى رۆڵى ئەو داكۆكییە و هێرشكردنە بۆ سەر ئەوانەى كەبەچەشنێكى دیكە نووسینەكانى ئەو دەخوێننەوە، كەواتە ئەو جۆرە نووسەرانە هێشتاكە لەوە حاڵى نەبوون، كەتێكست ئەوەیە فڕآ دەردرێتە دەرەوەو ناكرێت جارێكى دیكە نووسەر بۆى بگەڕێتەوە، ئیدى ئەو بوونەوەرێكى دابڕاوە لەو و مافى ئەوەى نییە لەبارەیەوە بدوێت، مەگەر خۆى بخاتە ئاست خوێنەرێكى دەرەكى و ئاوا لەبارەیەوە بدوێت، نەك ببێتە ئەو باوكەى لەپێناو ناونەزڕاندن و شكۆى منداڵەكانیدا ئامادەى شەڕەجەنگ و دژایەتى دنیایە. حاڵى ئەدەبیاتى كوردى لەو رووەوە بەشێوەیەكى بەرچاو كۆڵەوارە، هەن حیكایەتى چۆنیەتى نووسینى تێكستێكى خۆیانمان بۆ دەگێڕنەوە، ئەگەر یەكێك بۆچوونێكى نێگەتیڤى لەسەر تێكستەكانیان هەبێت، هەرهیچیان پآ نەكرێت دەست دەكەن بەگریان و داد و بێداد لەدەست ئەوانەى تەقدیرى ماندوو بوون و شەونخوونى ئەوان ناگرن، داواكارن كەسانێك هەبن و لەسەریان بنووسن و ئەوە بۆ نەیارەكانیان روونبكەنەوە ئەوان چەند ماندوون و بەچ حاڵێك ئەو تێكستەیان نووسیوەو بەچەشنێك لەچەشنەكان هەوڵى پەشیمانكردنەوەیان بدەن و ئەوانیش بێنە ریزى موعجبین بە خودى دانەر و كارەكەى، كەسایەتیەكانى نێو تێكستەكەى ئەوانیان خۆش بووێت و نەیانڕەنجێنن.
 خۆ جیانەكردنەوەى دانەر لە تێكستەكەى و مانەوە لەنێو خەیاڵات و بەڕاست زانین و وەك راستى پیشان دانى هەڵوێستى كەسایەتییە ئیجابییەكانى، یان خۆ شوبهاندنیان بەو كەسایەتییانەى ماكى پاڵەوانیان هەیەو لەمیانى تێڕوانینى ئەوانەوە دەتوانن لەخەیاڵى خوێنەراندا بەنەمرى بمێننەوە. "سێرڤانتیس"- ى دانەرى " دۆن كیخۆتە" ش لێى بەدوور نەبووەو بەڵكو ئەوە قەناعەتى ئەو بووە لەزەمەنەكەى خۆیدا، هەر بۆیە لەنامەیەكیدا بۆ دەسەڵاتدارێك،"دۆكێك" ى ئەو سەردەمەى خۆى بەمەبەستى پشتگیرى كردنى لەبەچاپ گەیاندنى "دۆن كیخۆتە" ەو وەستانەوە بەرانبەر نەیارانى شەخسى "سێرڤانتیس"، كەدژایەتییەكى زۆر توندیان كردووە، زۆر بەڕوونى ئەو تێڕوانینە تەقلیدییەى جیانەبوونەوەى كاراكتەرى سەرەكى تێكست و دانەرەكەى دەردەكەوێت.
 "سێرڤانتیس" لەنامەكەیدا سەربارى مەدح و سەناى "دۆك"، لەشوێنێكدا دەڵێت: ( لەڕاستیدا "دۆن كیخۆتە" بۆ خۆى دەیویست بێتە حزورتان و دەست و قاچتان ماچ بكات، بەڵام بەو پێیەى ئەو شۆڕەسوارە خەریكى ماجەراكانیەتى و كاتى نییە، وا بەندە لەجێى ئەو دەست و قاچەكانى ئێوە رادەمووسێت ).
 " سێرڤانتیس " هەرچەندە بەبآ ئەوەى كەپێ بزانێت تێكستێكى ناتەقلیدى نووسى، بەڵام وەك خۆى تەجاوزى تێڕوانینى زەمەنەكەى خۆى نەكردووە، هەر ئەمەشە گەواهیدەرى ئەو راستیەى كەتێكستى ناتەقلیدى لەدانەرەكەى  دەترازێت و خودى خۆشى پەى بەپەنهانەكانى كارەكەى نابات، هەر چۆن "كۆلۆمبۆس" تا مردیش نەیزانى كیشوەرێكى دۆزیوەتەوە ئاواش "سێرڤانتیس" نەیزانى رۆمانەكەى دەبێتە سەرەتاى ئەوەى كەلەمڕۆدا بەرۆمان ناو دەبرێت و بەدەر لەخوێندنەوەو ویستى خۆى دنیایەكى مەییو و وەستاوى ئەدەبى سەرە و ژێر دەكات، نەیدەزانى تێكستەكەى وەرچەرخانێكە لەمێژووى نووسینى رۆماندا.
 زۆر شیكارى و راڤەكارى و خوێندنەوەى بەرچاو و دیار هەن سەبارەت بە " دۆستەیێڤسكى و بلزاك و كافكا " و زۆرى دیكە لەنووسەران، كەپێودانگى ناسینەوەى تێكستەكانیان و پۆلێنكردن و راڤەكردنیان پەیوەست دەكەن بەژیان و بەسەرهاتى شەخسى و بارە دەرونییەكان و لایەنەكانى دیكەى ئەو دانەرانەوە، لەڕێى ئەمانەو نامەو ژیانى شەخسى و باس و خواسە تایبەتییەكانى ژیانیان، رۆدەچنە نێو تێكستەكانیان و تَكستەكانیان بەسایە و سێبەرێكى ئەوان دەزانن، كەواتە بەڕا و بۆچوونى ئەو جۆرە رەخنەگرانە ئەگەر دانەرێك هیچ لەبارەى ژیانییەوە نەزانرابوو، ئەوە شیكار و راڤەكارى تێكستەكانیان دەبێتە ئاستەم. سەیر نییە هەموومان بزانین كە بلزاك پیاوێكى پارە خۆر و قەرزار و زۆر خۆر و شتى لەو بابەتە بووە، كەچى ئاگادارى تێكستەكانى نەبین. یان بزانین "دۆستەیێڤسكى" پەركەمى هەبووە، بەرێكەوت لەمەرگ گەڕاوەتەوە، حەزى بەخواردنەوەو قومار بووەو دەیان شتى تریش، بەڵام نەزانین خودى تێكستەكانى لەكوێدان، تەنانەت ئەگەر زۆربەى خوێندنەوە تایبەتەكانى تێكستەكانیشى بخوێنینەوە، بێجگە لەتێكەڵكردنى ژیانى و تێكستەكانى هیچى دیكەمان نایەتە پێش چاو و خوێنەریش لەو میانەیەوە بانگهێشتى خوێندنەوە دەكرێت و پێش وەخت هەموو شتێكى لا دەكرێتە زانرا و تابكرێت خوێندوەى لادەكرێتە كارێكى بى مەودا و تاك رەهەند و هیچ دەرفەتێك بۆ حەزى خوێنەر و گەڕان و كەشفكردنەكانى ناهێڵرێتەوە، چونكە هەر لەسەرەتاوە ئەو نووسینانە ئیفلیجى دەكەن و ناچارە پێش خوێندنەوە بەو پەڕى سەرسامى و حەیران بوونەوە بڕوانێتە ئەو تێكستەى لەبەر دەستیدایەو سلأ لەتەرحكردنى بیر بۆچوونێكى پێچەوانەوە بكاتەوە، لەكاتێكدا دەزانێت رووبەڕووى چ دژایەتییەك دەبێتەوە، ئیدى ئەو كایەیەى كەقەولە بەئازادى تێیدا هەڵسورێین و بەدەر لەسانسۆر و پێودانگە پێشوەخت و سەپاوەكان قسەى خۆمان بكەین، بۆتە كایەیەكى قۆرخكراو سانسۆركراو، ئیشكردن بۆ ئیبرازكردنى دانەرێكى تێكست و سەركردەیەكە سیاسى و سەربازى و كەسایەتییەكى تەقدیسكراوى ئایینى هێندەى فەرق نییە، كردنە كارێزماى دانەرى تێكست كارێكى ترسناكە و بەدەر نییە لەو جەهلەى كەلەنێو دنیاى ئەمڕۆدا حزوورى هەیە، خۆ ناكرێت لەمڕۆدا و بەتایبەت لەپانتایى ئەدەبیاتى كوردیدا هیچ بڵێیت، یەك "كۆرس"ى تەواو هاوشێوەى كۆرسى دواوەى گۆرانیبێژەكان، پێكەوە بۆ پاراستنى كارێزماى دانەرى تێكستێكى دیاریكراو دەست بەگوتنەوەى بەستەیەكى پێشتر ئەزبەرەكراو دەكەن.
 " فۆكنەر " سەبارەت بە "شكسپیر " دەڵێت:
 ( ئەوەى كەگرنگە هاملێت و خەونى شەوێك لەنێوەڕاستى هاویندا- یە، نەك ئەو كەسەى كەنووسیویەتى، دانەر هیچ گرنگییەكى نییە، بەڵكو گرنگ ئەوەیە كەدایدەهێنێت ).
 " مالارمآ " یەكێكە لەوانەى كەهەستى بەو ئیزدیواجییەتە قووڵەى تێكست و نووسەر كردووە و بەمەبەستى تێكشكاندنى ئەو تێڕوانینە سەقەت و تەقلیدییەدا گوتویەتى:
 ( ئەوەى كەدەدوێت زمانە نەك دانەر ).
 بۆیە هەرچەشنە تەقدیسكردنێكى نووسەر و زاڵكردنى بەسەر تێكستدا بەواتاى مراندنى تێكست و كڵۆم دانى دەركەكانى خوێندنەوە و راڤەكارى و تەئویل و پرسیار دێت، واتە هەر لەسەرەتاوە خوێنەر بانگهێشت دەكرێت بۆ خوێندنەوەى تێكستێك كەپاش زانینى جفرەكانى ژیانى نووسەر و هەندێك هێما و سیمبۆل و كەرستەكانى دیكە بەو پێیەى كەخوێندنەوە چەقیوەكان راڤەى بۆ دەكەن، ئەو دەم نەخشەى جوگرافیاى تێكست وەك زانراوێك دەدەنە دەست خوێنەر و دەبێت ئەویش لەو نەخشەیە لا نەدات بۆ رێكردنى بەنێو پاتاییەكانى تێكستدا و ئیدى هەر لەسەرەتاوە دەیگەیەننە ئەو یەقینەى كەهیچ مەجهولێك نییە خۆى پێوە سەرقالأ بكات و پێویستە بەو پەڕى باوەڕەوە بەوەى كەپێش وەخت پێى گوتراوە، بەنێو تێكستدا گوزەر بكات و بەبآ هەناسەبڕكآ و شەكەت بوون و ماندووبوون بەسەلامەتى بێتە دەرآ و هی پرسیارێكى نەبێت و قەناعەتى تەواوى بەوە هەبێت كەهەموو پرسیارەكان پێشوەخت وەڵام دراونەتەوە. ئەمەش بۆ خۆى خوێنەرێكى تەمەلأ و تەوەزەل دروست دەكات، خوێنەرێك كەئەوەندە دەزانێت و دەڵێت كەپێى دەگوترێت، خوێنەرێك كەتێكستى ئەدەبى لا بۆتە ماجەرایەكى پۆلیسى كەئەو بۆى نییە، دوور و نزیك بەلایدا بچێت و دەبێت چاوەڕێى موحەقیق و موفەتیشى تایبەت بەدۆزینەوەى تاوان بێت، تا لوغزى كوشتن و هۆكارەكەى دەدۆزنەوەو دواتر وەك هەواڵێك رادەگەیەنرێت و ئەمیش وەك كەسانى دیكە گوێبیستى دەبێت و بێجگە لەباوەڕهێنان بەڕاستى ئەوەى كەدەگوترێت هیچ رێگە چارەیەكى دیكەى نییە. موحەقیق و موفەتیشە كەشفكەرەكانى نهێنیەكانى تێكستیش ئەو رەخنەكارە تەقلیدیانەن كەخوێنەر فێرى چاوەڕوانى دەكەن، تا بۆ خۆیان كەشفى دنیا و نهێنییەكانى نێو تێكستیان بۆ دەكەن، یان وەك ئەوەى لەكێڵگەیەكى مایین رێژكراودا بن، ئەمان وەك رابەر و شارەزا و چاوساغێك لەپێشەوە دەڕۆن و كارى خوێنەریش شوێن پآ كەوتنى هەنگاوەكانیانە.
 لەكاتێكدا وەك "رۆلان بارت" دەڵێت:
 ( دانەر بوونى نییە تەنها لەساتەوەختى نووسیندا نەبێت، منیش وەك خۆم لەو ئەزموونە خاكییەوە كەهەمە، هەستم بەوە كردوە پاش نووسین هیچ نامێنێت لەبارەیەوە بیڵێم، هیچ پێوەندییەكى موڵكایەتى و بەڕێوەبردن و دەست پێوەگرتن بە تێكستەكەمەوە نابەستێتەوە ).
 خوێندنەوە و رەخنە و راڤەكارییەكانى نێو پانتایى ئەدەبیاتى كوردى، زۆر سامناكتر لەوەى كە لەئەدەبیاتى جیهانیدا دەگوزرەآ، دانەرەى كردۆتە تەوەرەى سەرەكى و بەدەر لەویش شتێكى تر نییە راڤە و شیكارى بۆ بكات، لەكاتێكدا ئەگەر واش خۆى نمایش بكات كە گوایە لەبارەى تێكستەوە دەدوێت، لەڕاستیدا پێوەندى دۆستانەو هاوڕێیەتى و ناسین و نزیكایەتى و خزمایەتى و كۆمەڵێك ئیعتیبارى دیكە رۆڵى سەرەكى دەبینن( مەگەر بەدەگمەن و هەندێك خوێندنەوە لەم پێودانگە بچنە دەر )، نەك هەر ئەوەندە بەڵكو زۆرجارن هەر بەتەواوى دەبێتە گێڕانەوەى حیكایەت و بەسەرهاتى دانەر و بەباش و خراپ بەلاى تێكستدا ناچێت و هیچى پآ نییە لەبارەیەوە بیڵێت، هەموو ئەمانەش زیاتر بەعەریزە و راپۆرت و زانیارى موختارەكان دەچێت دەربارەى دانیشتووانى گەڕەكەكانیان.
 لێرەدا دەكرێت هەردوو پێشەكى دیوانى "نالى" و"مەحوى" بەنمونە بهێنینەوە. سەبارەت بەدیوانى"نالى"( ساغكردنەوەى"مارف خەزنەدار" چاپى دووەم هەولێر 2008 )، لەبەشى"شیعرى نالى لەڕۆژئاوا"دا باس لەوە دەكات چۆن "نالى" لەسەردەمى خۆیدا ناوى گەیشتۆتە ئەوروپا و چەندین نمونە سەبارەت بەمە دەهێنێتەوە و لەكۆتایى ئەو بەشەشدا دەنووسێت: ( ئەمە بەكورتى پیشاندانى ئەو هەولأ و تەقەلایانە بوو كە لەڕۆهەڵات و رۆژئاوادا درابوون بۆ ناسینى نالى، دیارە ئەمە ئەوەیە كەئێمە ئاگامان لێى هەیە، ئەمە تیشكێكى "چراى دزان"ە لەچراخانى ژیان و بەرهەمى نالى بآ پایان و سنوور ).
 بێگومان سەرجەم هەوڵەكانى "مارف خەزنەدار" بۆ ناساندنى تێكستەكانى "نالى" خودى ئەو زاتە و بەچاپ گەیاندنى تێكستەكانى، هەڵقوڵاوى خۆشەویستى ئەو زاتەیە بۆ نالى و ناكرێت نكووڵى لێ بكرێت؟!.
 بەڵام داخوا سەرجەم حیكایەت و بەسەرهاتەكانى ژیانى "نالى" وەك گریمانەیەك لەئەگەرى راست و ناڕاستیدا، لەمیانى ئەو تێڕوانینەوە كەئاخۆ وابووە یان وانەبووە، بەڕاستى ئەوروپا ئەو پیاوەى وەك ناوێك ناسیوە یان نەیناسیوەو ئەمانەو زۆر قسەو باسى دیكە، چ ئیزافەیەك دەخەنە سەر ئەوەى كە"نالى" نووسیویەتى؟!.
 ئاخۆ ئەم جۆرە هێنان و بردنە حیكایەت ئامێزانە بێجگە لەراوەستاندنى تێكست لەئاستێكى دیاریكراوى مێژووى و كۆمەڵایەتى و سیاسیدا شتێكى دیكە لەخۆ دەگرن؟!. كوا ئەو تێڕوانین و خوێندنەوە نا تەقلیدییانەى ئەئویل بۆ تێكستەكانى "نالى" دەكەن، "نالى" یەك كەبۆ خۆى وەك گاڵتە و گەپێك دەڕوانێتە نووسین و ئەو تێڕوانینە تەقلیدییەى روانینە نووسین تێكدەشكێنێت، كە وەك موقەدەسێك دەیبینێت، وەك دەڵێت:
 ( نالى حەریفى كەس نییە ئولف و ئەلیفى كەس نییە
 بەیتى رەدیفى كەس نییە تەفریقە نووسە گەپ دەكا )
 سەربارى هەوڵدانى بۆ گچكەكردنەوەى خۆى و تێكشكاندنى هەر پێودانگێكى تەقلیدى و ساختە بۆ جێكردنەوەى لەنێو كەسانى ئێگۆ ئۆرۆستۆكراتدا، وەك دەڵێت:
 ( ئەى رەفیقان سوحبەتى نالى مەكەن
 سووك دەبن، ریسواو هەم بەد ناوم ئەز )
 یان:
 ( هێندەم پێم خۆش بوو زمانى حاڵى دەیگوت "نالى"یا
 هەردوو حەیوانین ئەتۆ گوێكورت ئەمنیش گوێدرێژ )
 پێم وانییە "نالى" وەك كەسێكى ئاسایى لەهیچ مەجلیسێكدا بەزاتێكى دیكەى گوتبێت، ئێمە حەیوانین و بگرە لەگەلأ گوێدرێژێكدا جیاوازیمان نییە( بەلەبەرچاو گرتنى شوێن و جێگەى گوێدرێژ لەفەرهەنگى كورددا )، بەڵام ئەو دەمەى كەدەنووسێت و وەك دانەرێك دەكەوێتە كار هیچ سڵ لەوە ناكاتەوە شتێكى زۆر ناباو ناتەقلیدى بڵێت، كە نەك هەر لەوە زەمەنەدا بەڵكو لەم زەمەنەشدا لاى كورد جێگەى قبوڵ نییە، بەتایبەت كەگوێدرێژ بەدرێژایى مێژووى كورد زۆرترین دەستدرێژى سێكسى كراوەتە سەر و سەربارى ئەوەى سیمبۆلى بێ ئەقڵییە، ئەو شیعرەى "نالى" كەپشتگوآ خراوە یەكێكە لەشیعرە گرنگەكان و تێكستە زیندووەكان، لەو زەمەنەدا لەنێو كۆمەڵى كوریدا چ پاڵپشتێكى مەعریفى و فەلسەفى هەبوون و زانراوبوون تا رێگە بەگوتنى شتێكى وا بدرێت، مەبەستى "نالى" یش لەگوتنى سەرپێى و راگوزەر نییە، بەتایبەت ئەوەى ئەم شیعرەو زۆر شیعرى دیكەى نووسەرانى دیكەى غەیرە كورد سەبارەت بەئاژەڵان جیا دەكاتەوە، ئەوەیە كەلە شیعرەكەدا باس لەبەزەیى هاتنەوە بەئاژەڵێكى وەك گوێدرێژ نەكراوە، بەڵكو بەتەواویى "نالى" لەزمانى ئەوەوە خۆى بەو شوبهاندووە، هەر بەمەبەستى نەهێشتنى هیچ جیاوازییەكیش جیاوازى گوێكورتى خۆى و گوێدرێژى ئەو خراوەتە روو، بەمەش خودى مرۆڤ دەبێتە فەسیلەیەكى ئاژەلأ و ناچارە ئینتیماى بۆ بكات، بەڵام چەند ئەمە لەگەلأ تێڕوانینى ئایینى و ئایدیالیستیدا ناكۆكە، بەو پێیەى ئینسان سەیدو ئەلكائیناتەو نزیكترین بوونەوەرە لەخوداوەندەو هەڵبژاردەى ئەوە بۆ زانینى ئەوەى كەتەنانەت فریشتەكانیش نایزانن و بۆیان نییە بیزانن، ئەویش ناونانى شتەكانە، كەچى ئەو ئاژەڵەى لەتێكستەكەدا ناوى هاتووە وەك هەر یەكێك لەئێمە دەدوێت و باس لەنەبوونى جیاوازى لەنێوان خۆى و خاوەنەكەیدا دەكات، ئەگەر رەخنەگر لەپانتایى ئەدەبیى كوردیدا هەبووایە، ئەوە بێگومان ئەم شیعرە بەڕادەیەك سەرنجى رادەكێشا، كەبەدەیان وتار و راڤە و شیكاركارى و ئەئویلى بۆ دەركرد، ئەو شیعرە زۆر لەوە زیاتر هەڵدەگرێت كەمنێكى خوێنەر لەم دەرفەتەتەدا بتوانم خۆمى لێبدەم.
 بەڵام بەدەر لەویستى خۆم كاتێك ئەو شیعرە دەخوێنمەوە، گوێدرێژەكەى فیساگۆرس- م بیردەكەوێتەوە، كەناوبراو بەسەیركردنى بەردەوامى سێبەرى گوێى گوێدرێژەكەى، ئەو بیردۆزەى دانا، كەدواتر بەبیردۆزى فیساگۆرس ناسرا.
 سەبارەت بەو شیعرەى كەپێشتر ئاماژەمان پێدا، نازانم ماقووڵە كەسێك لەنێو قووڵاییەكاتى ئاییندا قاڵبووبێتەوەو بزانێت گوتنى شیعرێكى وا لەڕوانگەى تێڕوانینى ئایینییەوە دەیكاتە زەندیق و سەرلێشێواو كافر، وەك خۆى بێت و شیعرێكى وا بنووسێت، بێگومان ئەم پرسیارە لەهەر كەسێك بكەیت وەڵامەكەى نەخێرە؟!.
  بەڵام ئەم تێكستە لەو ساتەوەختەدا نووسراوە، كەدانەر تێیدا دێتە بوون و ئەوەى كەدەیڵێت و دەینووسێت، بۆ تەبابوونى نییە لەگەلأ دنیا بەڵكو بۆ هەڵگێڕانەوەو تێكدان و شێواندنى پێودانگە تەقلیدییەكانە.
 سەبارەت بەدیوانى "مەحوى"یش ( چاپى 1984كۆڕى زانیارى لێكدانەوەو لێكۆڵینەوەى –مەلا عەبدولكەریمى مودەریس و محەمەدى مەلا كەریم ). پێش ئەوەى بێمە سەر باسى پێشەكییەكەى "محەمەدى مەلا كەریم"، راوبۆچوونێكى"سیۆران" بەنمونە دەهێنمەوە كەدەڵێت:
 ( دەبێت بەرهەمەكانى نووسەرى كۆچكردوو بڵاوبكرێنەوە بەڵام بەبآ ئەوەى ئیهانات بگرێتە خۆى… سەبارەت بە"بارت" و بەرهەمەكانیشى دەبێت بڵاوبكرێنەوە، بەڵام پاش لابردنى هێرشە شەخسییەكانى كەڕەنگە لەباسەكەیدا هاتبێت… دەبێت رێگە لەگومانكردنیش نەگیرێت چونكە هەلێكە بۆ ئەوەى مرۆڤ بەتەواویى نەكەوێتە هەڵەوە ).
 هەر لەهەوەڵى پێشەكییەكەى"محەمەدى مەلا كەریم"دا ئاماژە بەوە دەدات:( كەتۆژینەوەو لێكۆڵینەوەى بەرهەمە ئەدەبییەكان بۆ ئەوەیە دەستى خوێنەواران بگرێت و پەنجەیان بخاتە سەر راستى ).
 دواتر دەڵێت: ( بەڵام وەنەبآ ئەم كارە، هەر بەم چەشنەى كەئێمە خستمانە روو، ئاسان و بآ گرآ و تەگەرە بآ، تێگەیشتنێكى ورد و تۆژینەوەو لێكۆڵینەوەیەكى راستى بەرهەمەكە، شارەزایى لەبارى كۆمەڵایەتى و زۆرانبازیى بیرى سەردەمى خاوەن بەرهەمە تۆژراوە لێكۆڵراوەكە، زانینى زانستى خەباتى كۆمەڵایەتى و قانونە هەڵسوڕێنەرەكانى، ئەمانە هیچ كامیان شتێك نین هەروا بەئاسانى دەستگیر ببن تا هەر كەسێك بیەوآ دەستیان بداتآ. بۆیە منیش كەدەمەوآ لەم پێشەكییەدا بەیارمەتى بەرهەمى مەحوى خۆیەوە كەمێك لەخۆى بكۆڵمەوە، بەترسێكى زۆرەوە پآ هەڵدێنمەوەو بەتەماى لەوە زیاتر نیم كەتوانیبێتم نیشانەیەك لەم مەیدانەدا دانێم ئەوەندەى لەبارەدا بآ دەسەچیڵەیەك بدا بەدەستى تۆژەرەوەو لێكۆڵەرەوەى دوا رۆژەوە تا لەتاریكاییى رێگاى كاریدا بەرپێى خۆى پآ روون بكاتەوە ).
 "محەمەدى مەلا كەریم" هەر لەپێشەكییەكەدا دەڵێت: ( ئەگەر وانەبوایەو ئەم هەموو متمانەیەى بەراستى و دروستیى و خاوێنى ئەوان نەبوایە، نەدەهات بەشان و باڵى سەركەوتنى سوڵتان عەبدولحەمیددا هەڵبدا كەبەسەر گەلى خەباتكارى یۆناندا زالأ بوو بوو، لەكاتێكا كەكوردەكەى خۆى كەلەهەندآ شوێنى دیوانەكەیدا شانازیى پێوە دەكا، لەهیچ روویەكى ژیانەوە لەسایەى حوكمى عوسمانى و سوڵتان عەبدولحەمیددا لەیۆنانییەكا ن بەختەوەرتر نەبووە. یا نەدەهات چوار خشتەكى بۆ شایەكى ستەمكارى وەك حەمە عەلى شاى قاجارى بنوسآ كەهەموو مێژوونووسان دەڵێن ئێران بەدرێژایى مێژووى خۆى مەگەر بەدەگمەن ستەمكارێكى لەو كابرایە بەدڕەزاتر و بەدفەساڵترى بەخۆیەوە دیبآ ).
 پێش ئەوەى ئاماژە بەوە بدەین كە لەپێشەكییەكەى دیوانى "مەحوى" وەك نمونە هێنامانەوە، دەبێت ئاماژە بەوە بدەم كەڕەنگە خوێنەریش لەو پەرەگرافەى پێشووتر سەبارەت بە حەمە عەلى شاى قاجارى لەوە حاڵى بووبێت كەستەمكار بووە، بەڵام پێموانییە لەو"بەدڕەزاتر" و"بەدفەساڵتر"ە حاڵى بووبێت، لەڕووى پێویستبوونى بەكاربردنى لەو شوێنەدا و هۆكارى تەوزیفكردنى، ئەمە جگە لەوەى بوونى ئەو دوو وشەیە ئەگەر واز لەهەموو ئەوانەى تر بهێنین كەسەرنجمان رادەكێشن، مایەى پرسیارن.. دەلالەت لەگرفتێكى گەورەى نووسین دەكەن، بەكاربردنى" بەد+ رەزا+تر" لەگەلأ"بەد+فەسالأ+تر" و قووتكردنەوەى لەو شوێنەدا مەگەر لەوتارێكى تایبەتدا و زیاتر لەپێشەكییەكەى "مەحوى" درێژتر بابەتێكى لەسەر بنووسم، بەمەبەستى راڤەكردن و خستنە رووى ئەو گرفتەى كەلەو جۆرە نووسینانەدا هەیە، ئەگینا بەپەلەو لەم دەرفەتەدا رەنگە ئەوەى كەبەرانبەر بەكارهێنانى ئەو دوو وشەیەو هاوچەشنەكانى هەمانە نەتوانین بیخەینە روو.
 بەهەرحالأ ئەو پێشەكییەى كە بۆ "مەحوى" نووسراوە هیچ دەرفەتێك بۆ خوێنەر ناهێڵێتەوە تا بۆخۆى تێكستەكان بخوێنێتەوە، لەو پێشەكییەدا بەشێوەیەكى شاراوە خودى "مەحوى" دادگایى دەكرێت لەسەر ئەو دوو شیعرەى كەبۆ سوڵتانى عوسمانى و شاى قاجارى نووسیوە، من نازانم هەموو ئەوەى كەلەو پێشەكییەدا هاتووە چ پێوەندییەكى بەتێكستە شیعرییەكانى "مەحوى"ییەوە هەیەو ئاخۆ چ ئیزافەیەك دەخاتە سەرى.
 ئەوەى لەسەرەوە باسمان كرد دوو نمونەى پەراوێزكردنى تێكستە لەپێناو خستنە رووى باس و خواسى زاتى نووسەرانێك و گوزارشتە لەتێكەیشتنێكى تەقلیدى بۆ كردەى نووسین و تێكست.
 ئەوەى كەپێویستە بگوترێت ئەوەیە كەئەم جۆرە نووسینانەى پێشتر ئاماژەمان پێدا سەربارى هێنانە پێشەوەى خودى دانەرى تێكست و  هەڵسوڕان بەدەورى گوتراوەكان و ماجەراكانى ژیانیدا، رێگە خۆشكەرە بۆ خوێندنەوەیەكى سەرپێى وەك ئەوەى كە لە نێوەندى رۆشنفكرى كوردیدا هەیەو پیادەدەكرێت، كاتێك خوێندنەوە واتاى خوێندنەوە دەدات، كەلەساتەوەختێكدا خوێنەر بۆخۆى و بەدەر لەهەر كاریگەرییەك توانستى رۆچوونە نێو تێكستى هەبێت و تەوەرى سەرەكى لاى تەنها تێكستەكە بێت، تێكست بەغیابى دانەر وەك تێكستێك بوونى دەبێت، ئەگینا ئەگەر هەردەم دانەرەكەى حزورى هەبێت و بۆخۆى ببێتە تێكست ئەوە تێكست واتاكانى خۆى وەك مەوجودیەت و ترازانى ئەبەدى لەدانەرەكەى لەدەست دەدا.
 
 
  كۆتایى